https://philipzakarian.com/ Recent content on Ֆիլիբ Զաքարեան Hugo -- gohugo.io hy-AM Fri, 02 Apr 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hsgoum-02/ Fri, 02 Apr 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hsgoum-02/ <p>Վեց տարի, փողոց նետուած անտէր գնդակի մը նման, որբանոցէ որբանոց գլորած են զիս։</p> <p>Որբանոցները կը փոխուէին, նոր «հայրիկ»ներ եւ «մայրիկ»ներ կ՚ունենայինք, սակայն ամէն գիշեր, նոյն մաշող եւ անվերջանալի երազը կը տեսնէի։</p> <p>Կայնած կ՚ըլլայի բլուրի մը ստորոտը։ Վերէն, բլուրի գագաթէն, ափի մեծութեամբ, մէկ երեսը ուռած, կլոր, թարմ ու քաղցրաբոյր հացեր թաւագլոր եւ թեւերով կը սուրային վրաս։ Աչքերս, բերանս եւ մատներս լայն բացած՝ կը խոյանայի անոնց վրայ։ Հացերը, երբ մօտենային ինծի, կը սկսէին ոստոստել, կը զարնուէին ձեռքերուս, դէմքիս եւ աջ ու ձախ քսուելով կը փախչէին հեռուն։ Գետին կը նետուէի, կը տապլտկէի հողերուն մէջ՝ գէթ մէկ հատին տիրանալու համար, անօգո՜ւտ, թռչուններէն աւելի անհպելի էին անոնք, ձուկերէն աւելի լպրծուն, նապաստակներէն աւելի արագաշարժ։ Ընդոստ կը նստէի անկողնին մէջ, յուսաբեկ կը դիտէի շուրջս եւ կրկին գլուխս կը հանգչեցնէի բարձին, եւ ահա, նոյն արշաւը կը վերսկսէր՝ աւելի տաժանելի, աւելի խռովիչ։</p> <p>Ես ամէնէն դժբախտ որբն էի ընթրիքներու ընթացքին։ Շերտ մը հաց կու տային մեզի եւ երկու ընկոյզ։ Եթէ երկուքն ալ փուճ եւ փտած ըլլային՝ կը վերադարձնէինք կեղեւները հսկիչ «մայրիկ»ին եւ կը ստանայինք երրորդ մը, եթէ ան ալ փուճ ելլէր՝ ա՛լ անկէ ետք՝ մեզի կը մնար մեր չար բախտը անիծել։</p> <p>Տեւապէս կը գանգատէի «մայրիկ»ներուն.</p> <p>— Չե՛մ ուզեր, ինծի միշտ <em>ֆըս</em> ընկոյզ կը տաք, լաւերը ձեր սիրածներուն կը պահէք, դուք զիս չէք սիրեր։</p> <p>«Մայրիկ»ները այնքա՜ն անտէր «զաւակ»ներ ունէին, որ իւրաքանչիւր որբին հազիւ թէ բրդուճ մը սէր բաժին կ՚իյնար, անբաւարար՝ պարապ ընկոյզ մը լեցնելու։</p> <p>Վերէն, շա՜տ վերէն, որբախնամ Ամերիկայէն, օր մըն ալ, անօթի բերաններէն ձերբազատուելու հրահանգը եկաւ։ Տնօրէնը, սնանկացած վաճառականի մը նման՝ սկսաւ հին տոմարներ թերթատել՝ ազգական ունեցող որբեր գտնելու եւ զանոնք տուն ճամբելու մտադրութեամբ։</p> <p>Բոլոր անօթի բերաններէն նոյն աղօթքը կը բարձրանար Ամենակալին.</p> <p>— Բարի՛ եւ ողորմած Աստուած, ինծի ազգական մը տուր։</p> <p>Աստուած լսեց աղօթքս եւ ինծի ազգական մը շնորհեց, եւ ի՜նչ ազգական… հարազատ մա՜յր մը։</p> <p>Շաբաթ մը ետք, երեկոյեան, կապոց մը նետած ուսիս՝ մտայ մօրս խրճիթը։</p> <p>Չեմ գիտեր, թէ քանի՞ անգամ մայրս համբուրեց զիս։ Չհասկցայ, թէ ինչո՞ւ այնքան պինդ ու երկարօրէն կը սեղմէր զիս կուրծքին, կու լար ցնցուելով եւ անվերջ կը կրկնէր.</p> <p>— Տղա՛ս, տղա՛ս, տղա՛ս, տղա՛ս…</p> <p>Յետոյ նստեցուց զիս <em>տիվանին</em> վրայ, ծունկի եկաւ առջեւս, ձեռքերս առաւ ափերուն մէջ եւ նայուածքը սեւեռեց դէմքիս. կարծես աչքերովը զիս կը լափէր։</p> <p>— Անօթի՞ ես,- հարցուց յանկարծ։</p> <p>— Այո՛,— պատասխանեցի՝ մօրս վերջին բառին արձագանգը դեռ չցնդած օդին մէջ։</p> <p>— Հաւկիթ մը տապկեմ, կ՚ուտե՞ս,— եղաւ երկրորդ հարցումը։</p> <p>Չհասկցայ. կը կատակէ՞ր արդեօք, զի՞ս կը փորձէր, այդ ի՜նչ անտեղի հարցում էր։</p> <p>— Չե՞ս սիրէր, ուրի՞շ բան մը կ՚ուզես։</p> <p>— Կը սիրե՛մ, կը սիրե՛մ, շա՜տ կը սիրեմ,— աճապարեցի ըսել՝ ձեռքիս թռչունը փախցնելու վախէն լեղապատառ։</p> <p>Ներսը լեցուեցաւ քարիւղի օճախին անախորժ ծուխովն ու հոտովը։</p> <p>— Դուրս գնա՛, ես քեզ կը կանչեմ,— ըսաւ մայրս։</p> <p>Դուրսը, քէմփի խրճիթները կարծես իրարու կռթնած էին՝ կարենալ ոտքի մնալու համար։ Մթնշաղին մէջ աւելի լքուած կերպարանք մը ունէին, աւելի խարխլած։ Մեր տնակը ամէնէն փոքրն էր եւ ամէնէն խեղճը, սակայն հաւկի՛թ կար ներսը, հաւանաբար հաց ալ գտնուէր, եւ թերեւս, երբեմն-երբեմն միս ալ կը մտնէր հոն։ Լորձունքով լեցուեցաւ բերանս. իւղին եւ հաւկիթին բոյրը կը գրգռէր քիմքս։</p> <p>Լուսաւորուեցաւ խրճիթը եւ ներս կանչուեցայ։ Սենեակին կեդրոնը սփռոց մը փռուած էր, եւ անոր վրայ հաւկիթին դեղնուցը՝ ճերմակով շրջանակուած, նորածագ արեգակի մը նման կը շողար։ Սփռոցին մէկ անկիւնը դրուած էին իմ երազներուս կախարդանքը եղող քանի մը անմատչելի հացեր։ Սեւեռաբիբ սկսայ դիտել զանոնք։</p> <p>— Նստէ՛, կե՛ր,- ըսաւ մայրս։</p> <p>Ես մօրս հրամանին չէի սպասեր. շլմորուն կը դիտէի խելօք, անշարժ հացերը։</p> <p>— Ինչո՞ւ չես նստիր։</p> <p>Նստեցայ եւ տրամադրութիւնս րոպէապէս խանգարուեցաւ։ Ինչպէ՞ս պիտի կարենայի ուտել այդ ամբողջ հաւկիթը, երբ առջեւս պզտիկ հացի կտոր մը դրուած էր միայն։ Առի հացը եւ մատներուս օժանդակութեամբ յաջողեցայ հաւկիթին կէսը զետեղել վրան. ուշադրութեամբ բարձրացուցի ձեռքս, բերանս լայն բացի եւ հապճեպով թխեցի ներս։ Տէ՜ր Աստոած, ատ ի՜նչ համով պատառ էր։ Երբ բերանս պարպուեցաւ, նայուածքս յառեցի սփռոցին անկիւնը, ուր ախորժաբեր հացեր իրարու կը ժպտէին եւ սկսայ թախանձագին զանոնք դիտել։</p> <p>— Կշտացա՞ր,- հարցուց մայրիկը։</p> <p>— Ո՛չ,— պատասխանեցի՝ գլուխս ձախ ուսիս վրայ հանգչեցուցած։</p> <p>— Ուրեմն ինչո՞ւ չես ուտեր,- զարմացաւ մայրս։</p> <p>— Ես իմ բաժինս կերայ,— ըսի եւ մեծ դժուարութեամբ զսպեցի արցունքներս։</p> <p>Մայրս կու լար իմ տեղս։</p> <p>— Հո՛ս բաժին չկայ, տղա՛ս, մոռցի՛ր որբանոցը,— ըսաւ հեկեկալով,— այս բոլոր հացերը քուկդ են. եթէ չբաւեն ասոնք՝ նորերը կը բերեմ։</p> <p>— Այդ հացե՞րն ալ կրնամ ուտել,— հարցուցի՝ առանց հաւատալու ականջներուս։</p> <p>— Անշուշտ,— ըսաւ մայրս եւ բոլոր հացերը առջեւս դրաւ։</p> <p>Կէս հաւկիթ մնացած էր պնակին մէջ։ Այս անգամ հացի խոշոր շերտ մը առի, հազիւ հազ դպցուցի հաւկիթին եւ բերանս մխրճեցի։ Այնքա՜ն լեցուեցաւ բերանս, որ մեծ դժուարութեամբ կրնայի ծամել։</p> <p>— Ինչո՞ւ այդպէս կ՚ուտես,— հարցուց մայրս շշմած։</p> <p>Չէի կրնար պատասխանել, այտերս ուռած էին, կարծես ամէն մէկ կողմը ընկոյզ մը պահուած ըլլար. ձեռքովս ցոյց տուի հաւկիթն ու հինգ հացերը եւ հարցական զինք դիտեցի։</p> <p>— Ուրիշ հաւկիթ ալ ունինք, տղա՛ս, հատ մըն ալ տապկե՞մ։</p> <p>Արագցուցի ծամելու գործողութիւնը եւ գլխով կրկին ու կրկին «այո՛» ըսի։</p> <p>Երկրորդ հաւկիթը «որբ» բառին վրայէն հաստ գիծ մը քաշեց։</p> <p>— Կշտացա՞ր,— հարցուց մայրս, երբ նշմարեց, որ անշարժ կը շարունակէի նստիլ սփռոցին առջեւ։</p> <p>— Ո՛չ – պատասխանեցի։</p> <p>— Հաւկիթ մըն ալ տապկե՞մ,— հարցուց ժպիտով։</p> <p>— Երկո՛ւ հատ,— պատասխանեցի՝ քաջալերուած մօրս ժպիտէն։</p> <p>Հոյակապ էր տեսարանը։ Հաւկիթները, երկու խոշոր ու բարի աչքերու պէս, աննախընթաց խնճոյքի կը հրաւիրէին զիս։ Մեծ ախորժակով վերսկսայ ճաշել։ Ստամոքսիս մէջէն բողոքի ձայներ կու գային. կատաղի երուզեռ մը կար. ներս խուժող պատառները արգելքներու կը հանդիպէին։ Երբեմն-երբեմն մօրս կը նայէի։ Խոհուն եւ տրտում էր արտայայտութիւնը, աչքերը խոնաւ էին։</p> <p>— Կշտացա՞ր,— հարցուց, երբ տեսաւ, թէ հացի կտորով մը պնակին յատակը կը փայլեցնէի,— հատ մըն ալ տապկե՞մ։</p> <p>— Երե՛ք հատ,— պատասխանեցի։</p> <p>— Մայրս շարժեցաւ տեղէն. լսե՞ց զիս արդեօք։</p> <p>— Երե՛ք հատ,— կրկնեցի՝ աւելի բարձր։</p> <p>— Լսեցի,— ըսաւ մեղմօրէն,— եթէ երեք հարիւր հատ ալ եփեմ՝ պիտի չկշտանաս։ Պիտի հիւանդանաս, սակայն պիտի չկշտանաս, որովհետեւ չես գիտեր, թէ ի՞նչ կը նշանակէ «կշտանալ», որովհետեւ այդպէս կամեցան տնօրէնները։ Այսօր անօթի պառկէ, տղա՛ս, բայց վստահ եղիր, առանց ուրիշի նպաստին, օր մը, ապայման, բոլորս ալ պիտի կշտանանք։</p> <p>Ինչ որ հասկցայ մօրս խօսքերէն, այն էր, որ վերջին հաւկիթը կերած էի այդ օր։</p> <p>Յաջորդ առտու երբ արթնցայ՝ շուարած չորս կողմս կը դիտէի… առաջին գիշերն էր, որ երազ չէի տեսած։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-22/ Fri, 22 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-22/ <p>Յունիսի հանդարտ երեկոյ մը, երեք դասընկերներ, մեր խրճիթին մէջ, յաջորդ օրուան դասերը կը պատրաստէինք։ Յանկարծ իրարանցում մը սկսաւ քէմփին մէջ։ Ծեր ու երիտասարդ, մարդիկ, կիներ կը վազէին քէմփի փողոցներուն մէջէն՝ բոլորն ալ նոյն ուղղութեամբ։ Շատեր ջուրի թիթեղներ, դոյլեր ունէին ձեռքերնին բռնած։ Տագնապելի աճապարանք մը նշմարելի էր ամէն կողմ։</p> <p>Մտահոգուած վար իջանք։</p> <p>— Ի՞նչ կայ, ո՞ւր այսպէս,— հարցուցինք շտապով հեռացողներուն։</p> <p>— Քէմփը կ՚այրի՜,— ըսին,— մե՜ծ քէմփը։</p> <p>Մենք ալ սկսանք վազել։ Փողոցները բազմութեամբ լեցուն էին։ Դրացի բոլոր քէմփերու բնակիչները, մեծով պզտիկով, կը վազէին։ Տարօրինակ հեւք մը կար շուտ հասնելու։ Թիթեղները իրարու կը զարնուէին, ոտքերը խոչընդոտներու կը հանդիպէին, կը գլտորէին, կրկին ոտքի կ՚ելլէին ու կը վազէին։ Պառաւներ քանի մը քայլ կը վազէին, ապա կանգ կ՚առնէին, շնչառութիւննին կը կանոնաւորէին ու կը վերսկսէին քանի մը քայլ վազել։ Ջուրով լեցուն թիթեղներ շալկողներ ալ կային։ Այդ կարճ ճամբան երկնցեր, անվերջանալի էր դարձեր։ Հեռուն, ծուխը ծածկած էր երկինքը ու թանձր ամպ մը կը ծանրանար մօտակայ թաղերուն վրայ։ Այրող քուրջերու եւ տախտակներու հոտը լեցուցած էր մթնոլորտը։ Քանի կը մօտենային մեծ քէմփին, մարդիկ այնքան աւելի կ՚արագացնէին իրենց քայլերը։ Մուխը աւելի ու աւելի կը թանձրանար եւ կրակի ճարճատիւնը լսելի կը դառնար։</p> <p>Մեծ քէմփին դէմը գտնուող ընդարձակ դաշտին վրայ կանգ առինք։ Հազարաւոր մարդիկ խռնուած էին ու կը դիտէին հրդեհը։ Հարիւրաւոր տուներ բռնկած էին արդէն եւ ամէն վայրկեան, տասնեակ մը խրճիթներ հրոյ ճարակ կը դառնային։ Խրճիթներու չորցած տախտակները, երկվայրկեանի մը մէջ, կը բոցավառէին, կրակի լեզու մը օդը կը բարձրանար ու քանի մը վայրկեան ետք՝ կը շիջէր։ Հովը բոցավառ քուրջի կտորներ կ՚առնէր, դարձդարձիկ կը շրջէր օդին մէջ եւ նոր հրդեհներ կ՚առաջացնէր այլեւայլ թաղերու մէջ։ Քէմփի հարիւրաւոր տուները, երկաթուղիի երկու կողմերուն վրայ տարածուած, դատապարտուած էին այրելու։ Բոցերը, զարմանալի արագութեամբ, բոլոր ուղղութիւններով կը յառաջանային, քարիւղով լեցուն թիթեղներ կը բռնկէին, կ՚ուռէին ու կը պայթէին՝ կրակէ անձրեւ մը տեղացնելով շրջակայ տուներուն վրայ։ Հովը հրշէջներու աշխատանքը կը չէզոքացնէր։</p> <p>Դաշտին մէջ շարժելու տեղ չկար։ Հետաքրքիրներու անհամար եւ բազմագոյն զանգուած մը լեցուցած էր դաշտը։ Մեծ քէմփի բնակիչները, ինչ որ կրցած էին փրկել հրդեհէն, դիզած էին քով քովի, ու անոնց քով կայնած, անտարբեր արտայայտութեամբ կը դիտէին հրդեհը։ Կարծէք թէ իրենց տուները չէին այրողները, կարծէք թէ իրենք պարզ հանդիսատեսներ էին։ Ո՛չ մէկ լացող, ոչ մէկ անիծող, ոչ մէկ ծունկ ծեծող կար մէջերնին։ Հաշտուած ճակատագրին հետ՝ ծիծաղները չէին պակսեր։ Տեղացիները, մերթ ընդ մերթ, իրենց աչքերը կը հեռացնէին հրդեհէն ու ապշահար կը դիտէին տնային առարկաներուն մօտ կայնած ժողովուրդը։ Վաղը, անտուն, անպատսպար պիտի ըլլային անոնք, նոր արշաւ մը պիտի սկսէր՝ ոչինչէն նոր կեանք ստեղծելու։ Ինչպէ՞ս կրնային այսքան լուռ ու խրոխտ՝ դիտել իրենց բնակարաններուն փլուզումը։ Բոցերու ճարճատիւնը լսելի էր ամէն կողմ, սակայն մարդիկ կարծէք խորհրդաւոր ազդեցութեան մը տակ էին ու շշուկով կը խօսէին։ «Թուրքերը,— ըսաւ քովս կայնած մարդը իր ընկերոջ,— այս ժողովուրդը անխոցելի դարձուցած է. ասոնք ո՛չ տառապանքէն կը վախնան եւ ոչ ալ մահէն, ու երբ մէկը չի վախնար տառապանքէն՝ ծունկի չի՛ գար։ Պիտի տեսնես, վաղը ասոնք աւելի գեղեցիկ բնակարաններ պիտի կառուցանեն»։</p> <p>Բոցերը աստիճանաբար մեղմացան։ Ընդարձակ դաշտին վրայ կանգուն խրճիթ չէր մնացած, բացի ելեկտրական ընկերութիւնը եզերող խրճիթներէն. հոն՝ հրշէջները աւելի խիզախօրէն կատարած էին իրենց պարտականութիւնը։</p> <p>Կորուստէն աւելի ցնցիչ էր հրդեհէն ետք պարզուող տեսարանը։ Մեծ քէմփի ժողովուրդը անշարժ կը դիտէր ծուռումուռ, սեւ, թիթեղի կտորները որ ծածկած էին ամբողջ դաշտը։</p> <p>Օտարները դանդաղ քայլերով սկսան հեռանալ։ Անոնց մէջ նախարարներ կային, կառավարական բարձրաստիճան պաշտօնեաներ, մեծ մարզպանին ներկայացուցիչը, հիւպատոսներ եւ անթիւ թղթակիցներ։</p> <p>Ո՛չ մէկ հայ հեռացաւ դաշտէն։ Երբ հայերը առանձին մնացին, լո՜ւռ դիտեցին զիրար, ապա, աստիճանաբար մօտեցան, իրարու ձեռք տուին եւ մեծ քէմփի ամբողջ բնակչութիւնը հիւրասիրուեցաւ միւս քէմփերու խրճիթներուն եւ քաղաքի հայ տուներուն մէջ։</p> <p>Քանի մը ժամ ետք, կատարեալ ամայութիւն կը տիրէր դաշտին վրայ, միայն կիսով այրած թաց տախտակներ տակաւին կը մխային։</p> <p>Մեծ քէմփը մեռած էր։</p> <p>Յաջորդ առաւօտ, հայերը, սրտի անհուն գոհունակութեամբ կը կարդային, քաղաքի ամենէն տարածուն ֆրանսատառ թերթին, Լ՚ՕՐԻԱՆի խմբագրականը, հրդեհի մասին, հետեւեալ վերտառութեամբ՝</p> <p>«ԱՅՍ ՍՔԱՆՉԵԼԻ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴԸ»</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-21/ Thu, 21 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-21/ <p>Ապակեփեղկերուն զարնուող կարկուտի հատիկներուն բարձրացուցած աղմուկը, պատճառ դարձաւ, որ չլսեմ դրան զանգը։ Այցելուն, ներսի լոյսէն քաջալերուած, յամառօրէն շարունակած էր մատը պահել զանգի կոճակին վրայ։</p> <p>Վերջապէս բացի դուռը։</p> <p>Ֆուատ, յանդիմանական ակնարկ մը նետեց վրաս, թրջուած վերարկուն հանեց, թօթուեց եւ ինծի երկարեց։</p> <p>Յոգնած կ՚երեւէր. հիւրանոցը, թիկնաթոռին մէջ տեղաւորուելէն ետքն էր միայն, որ հեւքը դադրեցաւ։</p> <p>— Ականջներդ պէտք է քննել տաս,— ըսաւ։</p> <p>— Մարմնիս միակ առողջ մնացած մասը ականջս է,— ըսի,— դուն կարկուտին խօսք հասկցնելու ես։ Խօսէ՛ նայինք, ի՞նչ գործ ունիս հոս. այս փոթորիկին միայն սատանաները դուրս կ՚ելլեն։</p> <p>— Սատանանե՞րը միայն,— ժպտեցաւ,— կ՚երեւի հանգստաւէտ կեանքը յիշողութիւնը կը տկարացնէ։</p> <p>— Ո՞ւր կ՚ուզես առաջնորդել զիս. թէ ոչ, այս մրրիկին, զիս դուրս հանել է նպատակդ,— հարցուցի։</p> <p>— Ո՛չ, ո՛չ, մի՛ վախնար,— հանդարտեցուց զիս,— եկայ հոս պարզապէս ըսելու, որ այսօր կանուխ մտնես ետ անկողնին. վաղը, առաւօտեան ժամը չորսին, մե՜ծ մարդիկ պիտի առաջնորդես, փրոֆեսէօրներ, իմաստասէրներ, ընկերաբաններ։</p> <p>— Հանելո՞ւկ է ըսածդ,— հարցուցի։</p> <p>— Այո՛, անլուծելի հանելուկ մը,— պատասխանեց Ֆուատ։</p> <p>Ֆուատ Սարհան դասընկերս եղած էր ժամանակին։ Ես կէս ձգած էի ուսումս, նիւթական նեղութիւններու հետեւանքով. ինք՝ շարունակած էր, ընկերաբանութեան տոքթորային տիրացած, համբաւ շահած ու փրոֆեսէօր նշանակուած Ամերիկեան Համալսարանի մը մէջ։ Մտերիմ բարեկամներ էինք, բազմաթիւ անգամներ այցելած էր մեր քէմփը, տեղեակ էր մեր ապրելակերպին։ Դպրոցէն ետք մեր ճամբաները զատուած էին, սակայն, ինծի անհասկնալի պատճառներով, շարունակած էր բարեկամ մնալ հետս։</p> <p>— Դո՛ւն, համբաւեալ փրոֆեսէօր,— ըսի,— դուն չե՞ս կրնար լուծել այդ հանելուկը։</p> <p>— Ո՛չ,— պատասխանեց,— վաղը, գիտնականներու խումբ մը, քու օգնութեամբ, պիտի աշխատի լուծել հանելուկը։</p> <p>— Իմ օգնութեամբս,— հարցուցի զարմացած։</p> <p>— Նայէ՛,— ըսաւ,— շատ ժամանակ չունիմ վատնելիք։ Անշուշտ լսած ըլլալու ես, թէ ընկերաբանութեան համաժողով մը ունինք ներկայիս, աշխարհի ամէն կողմերէն ժամանած համբաւեալ ընկերաբաններու մասնակցութեամբ։ Երէկ, ամերիկացի մեծ փրոֆեսէօր մը, շատ աննպաստ կարծիք մը յայտնեց հայոց մասին։ Անմիջապէս հակազդեցի։</p> <p>— Հայերը կը ճանչնա՞ք,— հարցուցի,— թէ ոչ Թուրքին հանդէպ ձեր ունեցած նիւթական սէրը՝ այդ ատելութիւնը ստեղծած է հայերուն դէմ։</p> <p>Անակնկալի եկաւ մարդը։</p> <p>— Ո՛չ,— ըսաւ,— ես հայերը չեմ ճանչնար։</p> <p>— Այդ է պատճառը, որ չէք սիրեր հայերը,— ըսի,— որովհետեւ կարելի չէ ճանչնալ զանոնք եւ չսիրել։</p> <p>— Կը ցաւիմ,— ըսաւ,— եթէ որեւէ կերպով վշտացուցի ձեզ՝ ներողութիւն կը խնդրեմ։</p> <p>Զիս հայ կարծած էր։</p> <p>— Ես հայ չեմ,— ըսի,— բայց վշտացած եմ ձեր այդ արտայայտութենէն։</p> <p>Յանկարծ, յայտագրէն դուրս, գաղափարներու փոխանակում մը սկսաւ փրոֆեսէօրներուն միջեւ։ Կային այդպիսիներ, որ «հայ» բառը նոր կը լսէին։ Դժբախտաբար, անհեթեթ ու անհիմն գաղափարներ կը յայտնուէին. «խաբեբայ, վաշխառու, անվստահելի» ածականները կը յիշատակուէին. ձեր մասին աննպաստ մթնոլորտ մը կը ստեղծուէր։</p> <p>— Յարգելի պարոններ,— ըսի, ոտքի ելլելով,— դժբախտաբար սխալ ուղիի մէջ էք, անճիշդ են ձեր հաստատումները. ես հայերը լաւ կը ճանչնամ։ Չեմ գիտեր ինչո՞ւ, հայերը նիւթ չեն եղած այսպիսի պատկառելի համաժողովներուն, հակառակ այն ճշմարտութեան, որ ամենէն հետաքրքրական պարագան անոնցն է։ Դարաւոր մշակոյթ ունեցող ազգ մըն է հայը, որ կորսնցուցած է ամէն ինչ ու վերսկսած իր նոր կեանքը՝ առանց որեւէ նեցուկի։ Ասկէ կենսական ի՛նչ հարց կրնայ ունենալ ընկերաբաններու համաժողով մը։ Ես պատրաստ եմ ձեզի ծանօթացնել՝ մուրալու բոլոր պատճառները ունեցող՝ հայերու խոնարհ զանգուած մը։ Անկէ ետք՝ եթէ կը փափաքիք քանի մը պահեր կը յատկացնենք հայերը սերտելու։ Վստահ եղէ՛ք, որ ամենէն հետաքրքրական պահերը պիտի ըլլան անոնք։ Համաձայն է՞ք։ Կը հաւատա՞ս երբ ըսեմ, թէ բոլոր ձեռքերն ալ բարձրացան։</p> <p>— Բայց,— ըսի,— դժուար է հայոց այս խումբին ծանօթանալ. անոնք, որ կը փափաքին, վաղը առաւօտեան ժամը չորսին պատրաստ պէտք է ըլլան. ես զանոնք, ինքնաշարժով, պիտի տանիմ հայոց քէմփերէն մէկը ցոյց տալու։</p> <p>— Ու եթէ այս աննպաստ օդը շարունակուի՞,— հարցուց ծեր փրոֆեսէօր մը։</p> <p>— Աննպաստ օդին՝ աւելի լաւ կը ճանչնաք զանոնք,— պատասխանեցի։</p> <p>— Տասնեակ մը փրոֆեսէօրներ, այլազան ազգերէ, հաւանեցան ընկերանալ ինծի։</p> <p>Ֆուատ լռեց եւ սկսաւ իմ դէմքիս արտայայտութիւնը դիտել։</p> <p>— Յետո՞յ,— հարցուցի զարմացած։</p> <p>— «Յետոն» շատ պարզ է,— ըսաւ ժպիտով մը,— դուն պիտի առաջնորդես այս ընկերաբանները եւ անոնց ծանօթացնես հայրենակիցներդ։</p> <p>Ոտքի ելաւ, հագաւ վերարկուն եւ առանց զիս մտիկ ընելու, վազեց աստիճաններէն վար։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Յաջորդ առաւօտ, ժամը երեքին, մայրս արթնցուց զիս։ Անձրեւախառն սաստիկ հովը ուժգնօրէն կը ծեծէր պատուհաններուն փեղկերը։ Պատշգամի դուռնէն դուրս նայեցայ. կարծէք աշխարհի ստեղծումէն առաջուան վիճակն էր դուրսը, կատարեալ քաոս։ «Ո՞ր յիմար փրոֆեսէօրը այս օդին դուրս կ՚ելլէ», ըսի ես ինծի։ Հագուեցայ, թեթեւ նախաճաշ մը ըրի ու առանց պատասխանելու մօրս շտապեցի վար իջնել աստիճաններէն։ Փողոցին մէջէն աղմկարար գետ մը կը վազէր։ Հազար դժուարութիւններու ենթարկուելով հասայ, հարիւր մեթր անդին, շարքի մտած ինքնաշարժիս։ Բաւական ճամբայ պէտք էր կտրէի՝ հասնելու համար նախկին քէմփին։ Ինքնաշարժին մէջ ծրագիր մը կազմեցի ու ակամայ մտածեցի Ֆուատի մասին։ Տարօրինակ մարդասէր մըն էր, ինձմէ աւելի կը հետաքրքրուէր հայոց վիճակով։ Ժամը չորսին, ինքնաշարժս կեցուցի քէմփին առջեւ։ Կարելի չէր դուրս ելլել, հեղեղանման անձրեւը կը զարնուէր ինքնաշարժիս ապակիներուն։ Քառորդ ժամ սպասեցի։ Մի քանի ստուերներ, հովէն հալածուած, կը շտապէին ծով առաջնորդող ճամբուն վրայէն։ Չորս կողմս նայեցայ՝ եկող չկար։ «Թիւ մէկ խենթը ես եմ», ըսի ու աշխատցուցի ինքնաշարժս։ <em>Օթոպիւս</em> մը գրեթէ դպաւ ինքնաշարժիս։ Բարեկամս վար իջաւ ու բացաւ ինքնաշարժին ետեւի դուռը։ Իրարու ետեւէ, վար իջան փրոֆեսէօրները. պատկառելի խումբ մըն էր։ Ինքնաշարժիս դուռը բանալու ատեն ձեռքս սկսաւ դողալ յուզումով։</p> <p>Բարեկամս մօտեցաւ ինծի եւ ըսաւ.</p> <p>— Շնորհակալ եմ, սկսէ՛ ներկայացնել հայրենակիցներդ։</p> <p>— Ո՞վ որուն շնորհակալ է,— ըսի ու ձայնս խեղդուեցաւ կոկորդիս մէջ։</p> <p>Սկսայ քալել, ընկերաբանները, անշշուկ, շուքերու պէս կը հետեւէին ինծի՝ բերանաբաց դիտելով խրճիթները։ Անդադրում տեղացող անձրեւը, հովն ու քէմփին ցեխը կը դժուարացնէին մեր յառաջընթացքը։ Կանգ առի Մեննուշ Մայրիկին խրճիթին առջեւ ու մատներովս դուռը հրեցի։ Ներսը աղօտ լոյս մը կար։ Մեննուշ Մայրիկ, եօթանասունամեայ կին մը, կը հագուէր։ Նախ, երկու հաստ կտաւէ կարուած, հնամաշ շապիկներ հագաւ իրարու վրայէն, ապա, երկու խոշոր, բազմաթիւ, գոյնզգոյն կարկտաններով ծանրաբեռն շալվարներ իրարու մէջ դրաւ եւ հագաւ, մէջքը պարանով, լաւ մը ամրացուց։ Զոյգ մը զինուորական, ծուռիկ-մուռիկ կօշիկներ անցուց ոտքերուն, գլուխը բուրդէ գլխարկ մը դրաւ, քաշեց մինչեւ ականջներուն վրայ, ու անոր հաստ լաթի կտոր մը փաթթեց. ընկերաբանները մեծ հետաքրքրութեամբ կը հետեւէին պառաւի շարժումներուն։ Մեննուշ Մայրիկ մօտեցաւ իրարու մօտ պառկած երկու փոքրիկներու, մեծին ուսը ցնցեց մի քանի անգամ ու ըսաւ.</p> <p>— Մարի՛, կերակուրը մեծ թիթեղին տակն է, դպրոց երթալէ առաջ կերէ՛ք, այսօր փոթորկոտ է օդը, ես պիտի ուշանամ, եթէ դասերնիդ լաւ չէք սորված՝ կանո՛ւխ ելէք, անգամ մըն ալ վրայէն անցէք. հասկցա՞ր ձագուկ։</p> <p>Առաւ խոշոր պարկ մը, հաստ չուան մը, եւ գաւազանին յենելով՝ դուրս ելաւ։ Շատ դանդաղօրէն կը քալէր. տարիքն ու քէմփին ցեխը կը ծանրացնէին քայլերը։ Վերջապէս հասաւ ծովեզերք, հոն՝ ուրկէ, ժայռերուն վրայէն, քաղաքին աղբերը ծով կը թափէին լուսաբացէն առաջ։ Նայեցաւ վար, իրմէ առաջ, շատեր եկած էին ու գրաւած լաւագոյն դիրքերը։ Գաւազանին օգնութեամբ, իջաւ լպրծուն զառիվարէն ու դանդաղօրէն յառաջանալով, մինչեւ մէջքը, մխրճուեցաւ ծովուն մէջ։ Ծովուն մակերեսը ամբողջութեամբ ծածկուած էր աղբերով։ Ալիքները տակն ու վրայ կ՚ընէին աղբը ու ջուրին երեսը կը բերէին լաթի կտորներ։ Մեննուշ Մայրիկ սկսաւ տոպրակը լեցնել լաթի, տախտակի եւ ոսկորի կտորներով։ Ալիքներուն հարուածներուն տակ՝ ծեր կնկան մարմինը, աղբերուն հետ միասին, կը տարուբերէր։ Յանկարծ սայթաքեցաւ Մեննուշ Մայրիկը ու մարմինը կորսուեցաւ ջուրին տակ։ Մարդիկ հասան օգնութեան եւ ոտքի հանեցին պառաւը, տոպրակը դրին ուսը եւ գաւազանը յանձնեցին։ Մեննուշ Մայրիկին դէմքը ամբողջութեամբ ծածկուած էր աղբերով։ Ծովու ջուրով երեսը լուաց, մատներովը չորցուց աչքերը ու յառաջացաւ աղբերուն թափուած տեղը, շատ լաւ գիտէր, թէ հոն աւելի վտանգաւոր էր, սակայն, աշխատանքն ալ աւելի արդիւնաւոր կ՚ըլլար։ Հովը կը սուլէր ու ծովուն ջուրը, շառաչով մը, կը զարնուէր մարդոց դէմքերուն՝ աղօտելով անոնց տեսողութիւնը։ Նոր կառք մը եկած ու աղբ կը թափէր խարակներուն վրայէն։ Քարիւղի թիթեղի կափարիչ մը, ծուռումուռ եզերքներով, զատուեցաւ աղբերէն, թեւ առաւ ու սլացաւ վեր։ Ինքնիր վրայ խելացնոր կատաղութեամբ դառնալով՝ մեծ շրջան մը ըրաւ ու կայծակի արագութեամբ սուրաց Մեննուշ Մայրիկի դէմքին ուղղութեամբ։ Ընկերաբանները, սոսկումով իրենց դէմքերը ծածկեցին։ Երբ բացին իրենց աչքերը, երեք մարդիկ Մեննուշ Մայրիկի արիւնլուայ մարմինը աղբերուն մէջէն դուրս կը հանէին։</p> <p>— Ի՞նչ կ՚ընէ այս կինը, մեռնելո՞ւ կ՚աշխատի,— հարցուց ֆրանսացի փրոֆեսէօր մը, սիրտը թունդ ելած։</p> <p>— Ո՛չ,— պատասխանեցի,— այս կնկան բազմանդամ ընտանիքէն միայն այս երկու թոռնիկները մնացած են. այս աշխատանքով կը կերակրէ զանոնք եւ դպրոց կը ղրկէ։</p> <p>Վերադարձանք քէմփ՝ խորտակուած տրամադրութեամբ։ Անձրեւը մեղմացած էր ու աղօտ լոյս մը խրճիթներուն տխուր պատկերը յստակօրէն ցոյց կու տար ընկերաբաններուն, փրոֆեսէօրները, ընկերաբանները իրարու ցոյց տալով, բաներ մը կը փսփսային։ Ցածլիկ խրճիթի մը առջեւ, փոքր ձեռնակառք մը կար։ Բացի դուռը։ Երիտասարդ մը, առանց ծածկոցի՝ երկարած էր փսիաթի մը վրան։ Սրունքները այնքան բարակ էին, որ եթէ փորձուէիր բռնել, ցուցամատդ ու բութամատդ իրարու կրնային դպչիլ։ Երկայն, սեւ մազերով ծածկուած էր մարմնին բաց մասերը։ Նեղ եւ թեթեւօրէն դուրս ցցուած կուրծք մը ունէր, թեւերը, վատուժ ու անշարժ, ինկած էին մարմնին երկու կողմերը։ Վիզը տարօրինակօրէն երկայն էր ու բարակ։ Հաւկթաձեւ, լայն մասը վեր, գլուխ մը ունէր։ Գլխուն մէկ մասը ծուռ էր ու ներս քաշուած։ Բերանը բաց էր ու լեզուին մէկ մասը դուրս կախուած։ Լայն, անբնական աչքեր ունէր. գորտի աչքերը յիշեցնող. անկարելի էր որոշել նայուածքին ուղղութիւնը։ Փրոֆեսէօրները ակնապիշ կը դիտէին այս մարդկային խլեակը։ Անկիւնը պառկած պաւառը աննշմարելի անցած էր։ Երիտասարդը սկսաւ շարժիլ. անկենդան եւ ազազուն թեւերը, յենարանի վերածուեցան ու քանի մը ճիգէ ետք երիտասարդը նստեցաւ։ Նստած տեղը սկսաւ տատանիլ։ Գլուխը մէյ մը աջ եւ մէյ մըն ալ ձախ ուսին վրայ կ՚իյնար։ Ոտքի ելաւ, հովէն տարուբեր եղէգի նման կը ճօճէր։ Քալելու փոխարէն կ՚ոստոստէր՝ կրակի վրայ կոխողի մը նման, ծունկը մինչեւ մէջքը ընդոստ բարձրացնելով։ Իւրաքանչիւր քայլափոխին, մարդ կը կարծէր, թէ մէկ կողմին վրայ պիտի տապալէր։ Աչքերը մեր վրայ դարձան, բերանը բացաւ, լեզուն վեր ու վար շրջան մը ըրաւ, դէմքը ծամածռեց, լորձունքը կզակին վրայ վազեց ու «րօ՜հ, հր՜սս, էօ՜հ, էօ՜հ» ձայներ մը դուրս տուաւ։</p> <p>— Բարի լոյս, Արթին,— ըսի,— ե՞րբ գործի պիտի սկսիս։</p> <p>Ուշադրութեամբ նայեցաւ ինծի, ճանչցաւ զիս, լայն ու յիմար ժպիտ մը ծածկեց ամբողջ դէմքը։</p> <p>— Հըը՜, հա՜, հի՜ւ, հի՜ւ, սը՜հ, սը՜հ,— ըսաւ։</p> <p>Դէպի դուռը յառաջացաւ։ Ընկերաբանները շտապով, ցրուեցան դրան առջեւէն։ Արթին աջ ու ձախ ոստոստելով, մօտեցաւ ձեռնակառքին, կառքին ամրացուած չուանը վիզէն անցուց, բռնեց կառքին առջեւի բռնատեղերէն, ինծի նայեցաւ, ժպտեցաւ. «հէօ՜, հէօ՜, հի՜ի, հի՜ի», ըսաւ. մերկ սրունքները քէմփի ցեխին մէջ մխրճեց եւ ոստոստելով հեռացաւ։</p> <p>Ընկերաբանները, անշարժ ու սմքած, մնացին Արթինի խրճիթին առջեւ։</p> <p>— Ո՞ւր գնաց այս երիտասարդը,— հարցուց փրոֆեսէօրներէն մէկը։</p> <p>— Բեռնակիր է,— ըսի,— մինչեւ ուշ երեկոյ կ՚աշխատի. հիւանդ մայր մը ունի կերակրելիք։</p> <p>— Բայց այս տղան պէտք է անդամալոյծներու ապաստանարան մը դրուի,— ըսաւ փրոֆեսէօրը,— անմարդկային է այս։</p> <p>— Փորձեցէ՛ք,— ըսի,— փորձեցէք նուազագոյն նպաստ մը տալ իրեն, իր աշխատավարձքէն աւելի, ու պիտի տեսնէք, այդ այլանդակ դէմքին վրայ, գծագրուող զայրոյթը։</p> <p>— Ընկերաբանները շշմած իրարու երես կը դիտէին։</p> <p>Ես դանդաղօրէն շարունակեցի ճամբաս։ Ընկերաբանները յոգնութեան նշաններ սկսած էին ցոյց տալ։ Մեր առջեւէն, կորաքամակ, անհաստատ քայլերով, Խաչեր էմմին կը յառաջանար։ Փրոֆեսէօրները ուշադրութեամբ անոր ձեռքերը կը դիտէին։ Մատները պրկուած ու ծուռ էին՝ թզենիի մը չորցած ճիւղերուն նման։ Ձեռքերուն մորթը պրկուած էր ու պղնձագոյն փայլ մը կար վրան։ Քայլերս արագացուցի, ու՝</p> <p>— Բարի լո՛յս, Խաչեր էմմի,— ըսի։</p> <p>Խաչեր էմմին, անխօս, նայեցաւ ինծի, նայեցաւ ընկերաբաններուն ու շարունակեց ճամբան։ Ընկերաբանները, զարհուրած, դէմքերնին ուրիշ կողմ դարձուցին։ Կրակը հրէշային արտայայտութիւն մը տուած էր Խաչեր էմմիի դէմքին։</p> <p>Հետեւեցանք Խաչեր էմմիին. ան քիչ ետք հասաւ աշխատած շէնքին մօտ. բանուոր էր։ Մօտեցաւ <em>պէթոնով</em> լեցուն թիթեղի մը, դիտեց խուփ ձեռքերը, գերմարդկային ճիգով բացաւ աջ ձեռքին մատները, աջ ձեռքի օգնութեամբ բացաւ ձախ ձեռքին մատներն ալ, ծռեցաւ թիթեղին վրայ, այդ ծուռումուռ մատները աստիճանաբար պրկուեցան թիթեղին երկու եզերքներուն վրայ։ Վայրկեան մը՝ այդ դիրքին մէջ մնաց, դէմքի մկաններուն ցնցումները կրկնապատկուեցան եւ քրտինքի կաթիլներ կազմուեցան ճակտին վրայ։ Ընկերաբանները, շունչերնին բռնած, կը հետեւէին անոր շարժումներուն ու թաշկինակով դէմքերնին կը չորցնէին։ Խաչեր էմմին կրած մարմնական ցաւը, կարծէք, փոխանցուած էր փրոֆեսէօրներուն։ Խաչեր էմմին բարձրացուց թիթեղը գետնէն ու զետեղեց քովնտի ցած պատին վրայ, ծռեցաւ, թիթեղը դրաւ կռնակին վրայ ու աստիճաններէն դանդաղօրէն բարձրացաւ եւ անհետացաւ մեր տեսողութենէն։ Ընկերաբանները խոր շունչ մը առին։</p> <p>— Այս մարդը մեր գիւղին ուսուցիչն էր,— ըսի,— այլանդակուած դէմքով՝ մերժեց այդ պաշտօնը շարունակել։</p> <p>Լուռ ու անշարժ կեցած էին ընկերաբանները՝ խորասուզուած մտածումներու մէջ։</p> <p>Երիտասարդ փրոֆեսէօր մը մօտեցաւ ինծի եւ ըսաւ.</p> <p>— Դեռ շատ երկա՞ր է այս Գողգոթայի ճամբան, ես ուժ չունիմ շարունակելու։ Ես պէտք է վերադառնամ պանդոկ, մէկ օրուան մէջ ասկէ աւելի հերոսներ չեմ կրնար դիտել։</p> <p>— Այս Գողգոթա չէ՛,— ըսի,— ասիկա յարութեան ճամբու սկիզբն է, մեր Գողգոթան չտեսնելու համար Աստուած իսկ, Իր աչքերը գոցեց։</p> <p>Միւս փրոֆեսէօրներն ալ ներողութիւն խնդրեցին եւ յայտնեցին, թէ ամբողջ կեանք մը լեցնելու չափ բաներ տեսած էին այդ օր ու չէին կրնար շարունակել այս տանջալից ճանապարհը։</p> <p>Գլուխները կախ, դանդաղ քայլերով դուրս ելան քէմփէն։ Վերջին անգամ դարձան խրճիթներուն կողմը, գլխարկները հանեցին ու յարգանքով գլուխները խոնարհեցուցին քէմփի հերոսներուն առջեւ. եւ, կորաքամակ, իւրաքանչիւրը իր ազգին բաժին ինկած մեղքը շալկած՝ բարձրացաւ ինքնաշարժ։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-20/ Wed, 20 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-20/ <p>Իշխան Մարգար, իր մահամերձի մահիճին մէջ, մեծ ճիգով շտկուեցաւ ու յստակ ձայնով ըսաւ մօտը նստած Սրբազանին։</p> <p>— Սրբազան Հայր, մահէս ետք, իմ բոլոր ունեցածներս կը յանձնենք հայ բողոքական համայնքին։ Կը հասկնա՞ք… ամէն ինչ… այս է իմ կտակս։</p> <p>Սրբազան Հայրը առիթը չունեցաւ հետաքրքրութիւնը գոհացնելու։ Ասիկա իշխան Մարգարին վերջին նախադասութիւնը եղաւ։ Իշխանը դանդաղօրէն գլուխը հանգչեցուց բարձին վրայ, ձեռքերը խաչաձեւեց կուրծքին՝ ու աչքերը փակուեցան վերջնականապէս։</p> <p>Սրբազանը հարցական դիտեց քովը կայնած երկու քահանաները ու ապա գլուխը խոնարհեց ու խաչակնքեց։</p> <p>Հաւանաբար ութսունհինգամեայ իշխանը չէր գիտեր, թէ գրեթէ ոչինչ մնացած էր հարստութենէն՝ ազգային հաստատութիւններու այդքա՜ն առատաձեռն նուիրատուութիւններէ ետք։ Պատուելիներու որոշումով իշխանի համագիւղացի քանի մը չքաւոր բողոքական ընտանիքներ միայն օգտուեցան կտակէն։</p> <p>Ազգային թաղումով պատուեցին իշխան Մարգարի յիշատակը. «Մե՜ծ մարդ էր, մեծ մարդ», կ՚ըսէին յուղարկաւորները, «ու մեծ տառապանք եղաւ իր կեանքի բաժինը»։</p> <p>Գերեզմանատան մէջ ազգականները չէին շարուած ցաւակցութիւնները ընդունելու, այլ Սրբազան Հայրը եւ ազգային մարմիններու ներկայացուցիչները։ Երբ, իմ կարգիս, ցաւակցութիւններս կը յայտնէի Սրբազանին, ան թոյլ չտուաւ ձեռքս ու յայտնեց որ զիս կ՚ուզէր տեսնել կարեւոր գործով մը։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Երբ յուղարկաւորները մեկնեցան, մօտեցայ Սրբազան Հօր եւ սպասեցի որ խօսէր։</p> <p>— Տղաս,— ըսաւ Սրբազանը,— դուն իշխան Մարգարը լաւ կը ճանչնաս, կ՚ուզեմ, որ վաղը քովս գաս ու պատմես ինծի բոլոր գիտցածներդ իր մասին։</p> <p>— Կը ցաւիմ, Սրբազան հայր,— ըսի,— վաղը կանուխ կը մեկնիմ այս քաղաքէն։ Սակայն ձեր փափաքը կատարելու համար այս գիշեր իսկ գրի կ՚առնեմ իշխան Մարգարի մասին գիտցածներս ու առտու կանուխ կը յանձնեմ ձեզի։</p> <p>— Շատ շնորհակալ կ՚ըլլամ,— ըսաւ Սրբազանը, եւ մեկնեցաւ։</p> <p>Նոյն գիշերն իսկ, երկու օրինակով, գրեցի իշխան Մարգարի մասին գիտցածներս։ Առաջին օրինակը յանձնեցի Սրբազանին, ու ահա հոս, բառ առ բառ կու տամ պարունակութիւնը այդ գրութեան։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Տարիներու սովորութիւնս էր, կէսօրները, ժամ մը քնանալ ճաշերէն ետք։ Մայրս շատ զգոյշ կը շարժէր այդ ժամուան ընթացքին ու կարելին կ՚ընէր, որ ոեւէ մէկը չխանգարէր հանգիստս։ Օր մը, հազիւ թէ քնանալ սկսած էի, մայրս արթնցուց զիս ու յանցաւորի պէս սկսաւ խօսիլ.</p> <p>— Կը ցաւիմ, տղաս,— ըսաւ մայրս,— բայց պէտք է ելլես, մեր գիւղին իշխանը հիւրանոցը նստած է ու կ՚ուզէ քեզ տեսնել։</p> <p>— Իշխա՞ն,— ըսի հարցական,— Բագրատունեա՞նց թէ Լուսինեանց շրջանէն մնացած է այս իշխանը մեր մէջ։</p> <p>— Խնդրեմ,— ըսաւ մայրս,— կ՚ուզեմ, որ յարգանքով եւ լրջութեամբ մօտենաս այս մարդուն։ Կ՚ուզեմ, որ չզղջայ հոս գալուն։ Ինծի համար մեծ պատիւ է զինք ունենալ մեր յարկին տակ։</p> <p>Լուացուեցայ, հագուեցայ աճապարանքով ու հետաքրքրութենէ մղուած՝ ուղղուեցայ հիւրանոց։</p> <p>Թիկնաթոռին մէջ նստած էր ծերունի մը. դիտեցի ուշադրութեամբ։ Միայն հագուստները իշխանական չէին։ Ծանր ու իմաստուն գլուխ մը ունէր, առատ ճերմակ մազերով ու ճերմակ մօրուք մը շրջապատած էր դէմքը։ Աչքերը խորաթափանց ու անուշ էին միաժամանակ։ Քիթը՝ ուժ կը մարմնաւորէր պարզապէս։ Հայոց հին պատմութենէն փրցուած պատկեր մըն էր, որ այցի եկած էր մեր տունը։ Ներքին մղում մը զգացի, ծունկի գալ առջեւը եւ համբուրել ձեռքը, ու այդ ներքին մղումը շարժման մէջ դրաւ զիս. ծռեցայ ու երկիւղածութեամբ համբուրեցի ձեռքը։ Ոտքի ելայ ու ձեռնածալ սպասեցի որ խօսէր։ Ծունկերս կը դողային, հայ իշխանի մը ներկայութեան երբեք չէի կայնած։ Մայրս արցունքները կը սրբէր։</p> <p>Երկար դիտեց զիս, ապա ձեռքէս բռնեց ու նստեցուց մօտի աթոռին վրայ։ Սկսաւ խօսիլ՝ ձեռքս ափին մէջ պահած։ Թաւ ու տաք ձայն մը ունէր։ Ակամայ կը խօսէր, կարծես ողբ մըն էր, որ դուրս կու տար բերնէն։ Ու ծիծաղ մը կար բառերուն մէջ, կծու ու խարանիչ, ուղղուած իր անձին։ «Աղա», «իշխան» ու «ո՜վ» բառերուն վրայ մորմոքի ու քամարհանքի շեշտ մը կը դնէր։</p> <p>— Մահս կ՚ուշանայ, տղաս, ու մահուան ուշացումը յաճախ պատճառ կ՚ըլլայ, որ ծերունիները փոքրանան մարմնով ու հոգիով։ Քառասուն տարիներէ ի վեր ես կը փոքրանամ ու ահա հասած եմ այսօրուան վիճակիս։ Մի նայիր մարմնիս խոշորութեան, այսօր ինքզինքս հիւլէի մը չափ իսկ չեմ զգար։ Ես պէտք էր մեռնէի հարազատներուս հետ աքսորի ճամբուն վրայ։ Աշխատանքը ինծի համար չէր։ Ես ծնած եմ «աղա»յի զաւակ ու մեծնալով դարձած եմ գիւղիս «իշխան»ը։ Մարմնեղ, ճարպիկ, հարուստ ու ներկայանալի։ Ո՞վ կը համարձակէր ծուռ նայիլ ինծի։ Մտրակը միշտ ձեռքս կ՚ըլլար, ու նժոյգիս վրայ նստած պարծանքն էի իմ գիւղիս։ Փոքր եղբայրս, Կարապետը, շուքի մէջ կը մնար միշտ։ «Սա՛ երկուքին տարբերութեան նայեցէք», կ՚ըսէին գիւղացիները։ Ես անպարտելի էի նշանառութեան, գօտեմարտի ու ձիարշաւներու ընթացքին։ Նժոյգս հովէն արագ կը սուրար ու ես հպարտ ու շփացած կ՚անտեսէի որեւէ օրէնք։ Բացէ ի բաց կ՚օժանդակէի Թուրքին անիրաւութիւններուն դէմ ըմբոստացած ու լեռ բարձրացած երիտասարդներուն։</p> <p>Օր մըն ալ, Թուրք հրամանատար մը, իր զինուորներով, եկաւ քովս ու շատ քաղաքավարօրէն, կառավարական հրովարտակ մը ցոյց տալով, գրաւեց կալուածներուս մեծ մասը եւ կենդանիներս։ Նժոյգս ինծի մնաց ու ես շարունակեցի իմ կեանքս սովորականին պէս։ Թէեւ բաւականին աղքատացած, բայց աւելի սիրելի դարձած էի գիւղացիներուն։ Թրքական բռնագրաւումները յաճախակի դարձան մեր գիւղին մէջ։ Ես նժոյգիս վրայ՝ կը շրջէի չորս բոլորը ու չափով մը կը մեղմէի մեր գիւղացիներուն վիշտը։ Աղքատ գիւղին աղքատ, բայց հպարտ «իշխան»ն էի։</p> <p>Լռեց իշխանը, ափովը զարկաւ քանի մը անգամ ձեռքիս։ Չորս կողմը դիտեց ուշադրութեամբ, կարծես երազէ մը կ՚ուզէր արթննալ։ Ապա կրկին գլուխը խոնարհեց, մնաց վայրկեան մը այդպէս ու վերադարձաւ գիւղ։</p> <p>— Օր մըն ալ, երբ նժոյգիս վրայ նստած կը շրջէի, տեսայ խումբ մը թուրք զինուորներ, բողոքական համայնքի մուխթար Գրիգոր աղայի ձեռքերը կապած՝ քաշքշելով կը տանէին։ Կեցուցի թուրքերը եւ հարցուցի.</p> <p>— Ո՞ւր կը տանիք այդ մարդը։</p> <p>— Աղա,— ըսաւ տասնապետը,— հրամանն է հազարապետին։ Այս բողոքական հայերը իրենց տարեկան տուրքը՝ ձի մը, չեն տուած պետութեան ու մեզի հրամայեց ձերբակալել անոնց մուխթարը ու բանտ առաջնորդել։</p> <p>— Այդ ի՛նչքան անարդար որոշում է,— ըսի,— հազար հինգ հարիւր լուսաւորչական տուն ձի մը տայ եւ իննսուն բողոքական ընտանիք՝ ձի մը։ Անշուշտ թէ չեն կրնար տալ. անասուն ձգեցի՞ք մեր ձեռքը։</p> <p>— Չեմ գիտեր, աղա,— ըսաւ տասնապետը,— ես հրամանի տակ մարդ եմ։</p> <p>Եւ ուզեց քաշքշելով տանիլ մուխթարը։</p> <p>— Կեցի՛ր, պոռացի,— ո՞վ գիտէ ո՞ւր կը տանիք, ի՞նչ կ՚ընէք խեղճին…</p> <p>Ու ըսի Գրիգոր աղային.</p> <p>— Գրիգոր աղա, քեզ ազատելու համար ես իմ ձիս կու տամ, բայց պէտք է խոստանաս անպայման վերադարձնել ինծի ձի մը. դուն գիտես, որ շատ ալ փայլուն չէ վիճակս։ Կ՚ընդունի՞ս ձի մը վերադարձնել։</p> <p>— Կ՚ընդունիմ,— ըսաւ Գրիգոր աղան,— անպայման կը վերադարձնեմ։</p> <p>— Հոս նայէ,— ըսի թուրք տասնապետին,— ահա իմ ձիս կու տամ ձեզի, ազատ ձգեցէք այս մարդը։ Բայց լաւ նայէ՛, այս սովորական ձի մը չէ, ազնուական ցեղէ է, իմ կեանքս է, երբ ձի մը բերեմ ձեզի՝ կը վերադարձնէք իմ նժոյգս։</p> <p>— Լաւ, աղա,— ըսաւ թուրքը, ու ազատ ձգեց մուխթարը։</p> <p>Ձիս յանձնեցի թուրքին ու Գրիգոր աղային հետ քալելով գացինք իր տունը։ Կ՚արժէր տեսնել տնեցիներուն արցունքոտ աչքերով խնդալն ու աղօթելը։</p> <p>— Այդ դէպքէն ետք, աշխարհ բռնկեցաւ, պատերազմ, ջարդ, գաղթ, տառապանք ու մահ։ Մեռան իմ բոլոր սիրելիներս, կինս, զաւակներս, ազգականներս, մեռան հազարաւոր ծանօթներ, մեռան Գրիգոր աղան ու անոր պարագաները։ Ու այդ մեռելներուն մէջ ես մնացի ողջ, սգալու անոնց կորուստը։</p> <p>Հոս երկար դադար մը առաւ Մարգար իշխանը ու շարունակեց.</p> <p>— Չեմ գիտեր, թէ ինչպէս ապրեցայ այս քառասուն երկար տարիները։ Նախ կ՚ամչնայի աղքատութենէ ու քալած ատենս ձեռքերովս կը ծածկէի հագուստիս պատռած մասերը։ Աստիճանաբար վարժուեցայ ու սորվեցայ, թէ ինչն է ամօթալին, որմէ պէտք է խուսափիլ։ Մոռցայ մարմինը ու հոգեկան արժէքները չկորսնցնելու ճիգին լծուեցայ։ Նուաստացուցիչ որեւէ քայլ չեմ առած մինչեւ այսօր, բայց այլեւս մարմինս շատ տկար է ու կ՚իշխէ հոգիիս։ Մահը կ՚ուշանայ ու ես կ՚ատեմ կեանքը, եւ սակայն, ստիպուած եմ ապրիլ…</p> <p>Բառերը սառեցան բերնին մէջ. մնաց այդպէս վայրկեան մը ու շարունակեց.</p> <p>— Ես եկած եմ հոս խնդրելու, որ յարգէք Գրիգոր աղայի խոստումը։ Դուք բողոքական համայնքէն վերապրողներուն կը պատկանիք։ Նոյնիսկ քառասուն տարի ետք՝ դուք պէտք է կատարէք տրուած խոստումը ու վերադարձնէք ձիս։</p> <p>Դիտեցի իշխանը։ Մարգար աղան գլուխը խոնարհած էր ու կարելի չէր արտայայտութիւնը գուշակել։ Գլուխը թեթեւ կ՚երերար։</p> <p>— Ձի՞ մը, թէ արժէքը կ՚ուզէք, Մարգար աղա,— հարցուցի անհամարձակ,— եւ ի՞նչ է ձիու մը արժէքը։</p> <p>— Անգին էր իմ ձիս, բայց ես երկու հարիւր ոսկիով կը գոհանամ։</p> <p>Ու դանդաղ ոտքի ելաւ, բարձր էր հասակը ու հագուստները շատ լայն էին վրան։ Գաւազանին յենելով՝ յառաջացաւ դէպի աստիճանները ու առանց ետ նայելու սկսաւ իջնել վար։</p> <p>Մայրս շատ յուզուած էր ու ըսաւ ինծի.</p> <p>— Գիտես, տղաս, լսած եմ թէ տարիներէ ի վեր հազիւ թէ երկու օրը անգամ մը կը ճաշէ ու կը մերժէ ամէն օժանդակութիւն։ Այս առաջին անգամն է, որ իր ցաւը կը պատմէ ուրիշին։</p> <p>Գացինք մեր պատուելիին մօտ եւ որոշեցինք, առանց աղմուկ բարձրացնելու, գոյացնել անհրաժեշտ գումարը։ Մեր մէջ հաւաքեցինք ինչ որ կրնայինք ու ապա նամակներ գրեցինք հիւսիսային եւ հարաւային Ամերիկաներու մէջ մեր գիւղի արհաւիրքէն մազապուրծ ճողոպրած քանի մը բողոքական վերապրողներու։ Ու անհաւատալի բան, ամիս մը ետք, մեր ձեռքը կար երկու հազար չորս հարիւր ոսկի։</p> <p>Ինծի վիճակուեցաւ դրամը յանձնել իշխանին։ Գտայ զինքը թիթեղաշէն խրճիթի մը մէկ անկիւնը, ծուարած քուրջի մը վրայ։ Երբ մօտեցայ իրեն, ձեռքը երկարեց, որպէսզի կարենայ նստիլ։ Չհարցուցի որպիսութիւնը. մաշած էր։</p> <p>— Հրամմեցէք, Մարգար աղա,— ըսի,— մեր գիւղի բողոքական համայնքի երախտագիտական զգացումներով զեղուն այս փոքր նուէրը, իբրեւ մեր սիրոյ եւ յարգանքի տուրքը։</p> <p>Առաւ պահարանը ձեռքէս, բացաւ ու համրեց դրամը։ Քարացած մնաց ատեն մը, նայուածքը սեւեռեց պարապին ու մնաց այդպէս։ Չխօսեցաւ, ապա, դրամներուն մէջէն զատեց երկու հարիւր ոսկի, մնացեալը երկարեց ինծի նոյն պահարանին մէջ։</p> <p>— Չեմ կրնար առնել այդ դրամը,— ըսի, ոտքի ելլելով,— այդ դրամը ձերն է ամբողջութեամբ եւ ազատ էք գործածել զայն ձեր ուզած ձեւով։</p> <p>Իշխան Մարգարի ձեռքը մնաց օդին մէջ ու նայուածքը՝ գամուած աչքերուս։ Դժուարին կացութեան մէջ էի։ Հրաժեշտ առի իրմէ ու փախայ սենեակէն։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Չորս ամիս ետք, իշխան Մարգար այցելեց մեզ։ Նոյն հրապուրիչ ծերունին էր. այս անգամ շատ մաքուր հագուած։ Մօրուքը ածիլած էր, բայց սպիտակ պեխերը կը ծածկէին դէմքին մէկ կարեւոր մասը։ Ձեռքը ծրար մը ունէր, որուն վրայ անունս գրուած էր խոշոր գիրերով։ Ծրարը դրաւ սեղանին վրայ ու նստաւ նոյն թիկնաթոռին մէջ։ Մայրս բացաւ ծրարը ու հիացած մնաց արծաթեայ ափսէին ի տես, որուն վրայ նուրբ նկարներ էին փորագրուած։</p> <p>— Այս ի՜նչ սքանչելի բան է, Մարգար աղա,— բացագանչեց մայրս,— այս թանկագին նուէրը տանս ո՞ր ապահով անկիւնը կրնամ պահել։</p> <p>Տխուր ու մտածկոտ էր Մարգար աղան. անխօս կը դիտէր մեզ։ Աչքերուն խոնաւութիւնը աստիճանաբար աւելցաւ, արցունքի վերածուեցաւ ու սկսաւ հոսիլ այտերն ի վար։ Իշխան Մարգարը կու լար։ Չէինք համարձակեր պատճառը հարցնել, գիտէինք որ ըսելիք ունէր։ Երկար սպասել չտուաւ մեզի ու սկսաւ խօսիլ.</p> <p>— Ես պէտք չէր ձին պահանջելու չափ պզտիկնայի, ես պէտք էր աւելիին տոկայի, ես պէտք էր Աստուծոյ դիմէի՝ իմ տառապանքներս մեղմելու համար։ Ես, ա՜խ, ես, ինչո՞ւ ըրի այդ բանը։ Կեանքիս վերջին օրերուն ինչո՞ւ ամօթապարտ պիտի մնայի։ Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ։ Որմէ՞ ներողութիւն պիտի խնդրեմ։ Այսպէս սեւերես ինչպէ՞ս պիտի ներկայանամ հօրս։ Ինչպէ՞ս կրնամ սրբել այդ արատը ճակտէս… ինչպէ՞ս… ինչպէ՞ս…</p> <p>Մարգար աղան ցնցոտիներու մէջ, բայց չոր աչքերով, երբ կը պահանջէր իր ձին՝ հսկայ մըն էր իմ աչքիս, իսկ հիմա, սա լացող ծերունին գութի արժանի խլեակի մըն էր կերպարանափոխուած։</p> <p>— Մարգար աղա,— ըսի համարձակ,— խնդրեմ, դադրեցուցէք ձեր արցունքները ես իմ գիւղիս իշխանին ներկայութեան կը կայնիմ ու հպարտ եմ զգացած ինքզինքս, որ մեր գիւղը ձեզի պէս իշխան մը ունեցած է։ Ոչ մէկը կրնայ դատապարտել ձեզ, ոչ մէկը իրաւունք ունի ծուռ նայիլ մեր գիւղի իշխանին։ Իշխանները պէտք չէ, որ լան իրենց հպատակներուն ներկայութեան։</p> <p>Որոշապէս այս խօսքերը ազդեցին ծերունիին։ Դադրեցաւ լալէ, գաւաթ մը ջուր խնդրեց ու շարունակեց խօսիլ.</p> <p>— Այդ ափսէն Հնդկաստանէն բերած եմ ձեզի, որպէսզի զիս յիշէք, երբ այլեւս չկամ ես։ Պզտիկ եղբայրս, Կարապետը, մեծ պատերազմէն առաջ ձգած էր Թուրքիան ու Արեւելք մեկնած։ Հանելուկային մարդ մըն էր, ճարպիկ ու խելացի, բայց անթափանցելի հոգի մը ունէր։ Հօրս աչքին լոյսն էր։ «Մարմնականը քեզի ու հոգեկանը եղբօրդ տրուած է», կ՚ըսէր հայրս ինծի։ Բոլոր ճիգերս զինք գտնելու, ապարդիւն մնացին։ Եղբայրս հաստատուած է Հնդկաստան ու գորգավաճառութեամբ բաւականին կոկիկ հարստութեան մը տիրացած։ Չ՚ամուսնացաւ, մանրանկարչութեամբ կը պարապի։ Ու անլուծելի հանելուկ, մօտաւորապէս գիտէ եղեր ուր գտնուիլս, ու իր կտակին մէջ, իբրեւ միակ ժառանգորդ իմ անունս արձանագրել տուած է։ Եղբայրս երեք ամիս առաջ կը մեռնի։ Հնդկաստանի հիւպատոսարանին միջոցաւ գտան զիս, ու տարին Հնդկաստան։ Հիմա հարուստ եմ ու պիտի սկսիմ նոր կեանքի մը։</p> <p>Այս նոր կեանքը, յաճախ անանուն, ու երբեմն ալ եղբօրը անունով, իշխանավայել բարերարութիւններու շարք մը եղաւ։ Անսակարկ բաշխեց հարստութիւնը ազգային հաստատութիւններու ու չքաւոր հայրենակիցներու։ Կը շտապէր լրացնել դրամը մեռնելէ առաջ, որպէսզի աղքատ թաղուէր ու բան չտանէր հետը։</p> <p>Ու բարի անունէ մը զատ՝ ոչինչ մնաց իրմէ։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-19/ Tue, 19 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-19/ <p>Մեր գիւղին մէջ ուշադրութիւն կը գրաւէին անոնք, որ պեխ չունէին եւ անոնք, որ փառապանծ պեխեր ունէին, ու քանի Շմաւոնը, մեր գիւղին մէջ կ՚ապրէր, միւս գիւղացիները յուսահատած էին իրենց պեխերուն խնամք տանելէ։ Ի՞նչ օգուտ պեխերուն վրայ ժամանակ վատնել, երբ Շմաւոնին պեխերը, աստուածատուր շնորհով մը կը կլորնային քթին երկու կողմերը, նժոյգի մը պոչի մազերուն չափ փայլուն ու երկրաչափական ճշգրտութեամբ մը անխորտակելի։ Ու, պէտք էր տեսած ըլլալ Շմաւոնի հօրը պեխերը։ Ծերերը կը պատմէին, թէ Շմաւոն անկասկած պիտի ամչնար բաղդատուիլ հօրը հետ։</p> <p>Շմաւոն կ՚աճապարէր այդ օր. չորս աղջիկներէ ետք՝ Աստուած բախտաւորած էր զինք մանչ զաւակով մը։ Երբ Նազիկ դուռը բացաւ՝ Շմաւոն վազեց Շահանին մահճակալին մօտ, իր կոշտ ձեռքերուն մէջ առաւ մանչուկը, բարձրացուց գլխէն վեր ու «Փառք Քեզ, Տէ՛ր, փառք Քեզ», ըսաւ։ Շահանը յանձնեց մօրը ու ճկոյթ մատը սահեցուց փոքրիկին վերի շրթունքին վրայէն։ Ժպտեցաւ։ Գեղատեսիլ պեխերուն ժառանգական գիծը պիտի շարունակուէր։</p> <p>Շահան մեծցաւ գիւղին մէջ։ Օր մը, ընկերներուն հետ գնաց առուն ձուկ բռնելու, օր մը լեռները մագլցեցաւ, օր մը ծառերէն պտուղ գողցաւ եւ օր մըն ալ տուն վերադարձաւ՝ երեսը արիւնած ու հագուստը բզկտուած։ Հայրը աշխատեցաւ իմանալ պատճառը. անօգուտ։ Մայրը մօտեցաւ տղուն, գգուեց մազերը, մեղմօրէն համբուրեց, մատներովը շոյեց դէմքին վրայի վէրքը ու քնքուշութեամբ ուզեց իմանալ այդ վիճակին պատճառը։</p> <p>— Քէօսէ Ղազարին տղան հօրս պեխերուն հայհոյեց,— ըսաւ Շահան ու յանկարծ փղձկեցաւ,— ես ալ կռուեցայ հետը. հինգ օր չի կրնար անկողնէն ելլել. այնքա՜ն ծեծեցի։</p> <p>Ծնողքը ժպտեցան. տղուն մէջ սկսած էր պեխի արժանապատուութեան գիտակցութիւնը։</p> <p>Քանի կը մեծնար Շահան, այնքան կ՚աւելնար գեղեցիկ պեխերու նկատմամբ տածած սէրը։ Ու երբ, օր մըն ալ, հայելիին մէջ տեսաւ, թէ քթին տակի աղուամազերը սկսած էին մազի կերպարանք ստանալ՝ սէրը վերածուեցաւ կիրքի։ Գեղեցկութեանը նոր գիտակցող նորափթիթ օրիորդի մը նման՝ չհեռացաւ հայելիին դիմացէն։ Կանխահաս խնամքի մը սկսաւ. մատները, զգուշութեամբ, կը քսէր այն տեղերուն, ուր պեխերը պիտի գային՝ ուշադրութիւնը գրաւելու գիւղի աղջիկներուն։</p> <p>Քանի մը տարիներ ետք՝ եկան այն պեխերը, ու ի՜նչ պեխեր, Տէր Աստուած, կակուղ, մութ կարմիր գոյն, վերի շրթունքին վրայ, ուղղահայեաց բարակ գիծով մը բաժնուած՝ կ՚երկարէին հակառակ ուղղութիւններով։ Քաղաքացիները գաղափար չունին, թէ ի՛նչ ըսել է, երբեք ածելի չդպցնել պեխին ու աղուամազ հասակէն շոյել, կրթել, գգուել, գուրգուրալ վրան։ Շահանի դէմքն ալ ուշագրաւ գեղեցկութիւն մը ունէր։ Բարձր հասակին վրան զետեղուած առնական դէմք մը, սեւ մազեր, կապոյտի ու կարմիրի խառն գոյն մը խոշոր աչքերուն մէջ ու զօրաւոր կզակ մը։ Սեւ, առատ մազեր ու շատ մութ, կարմիր պեխեր՝ այս էր գիւղացիներուն աչքին աստուածային բարութեան շռայլումը։</p> <p>Պեխերը, տարիներու զուգընթաց, երկարեցան, դարձան վեր, կլորցան ու քթին երկու կողմերը նուրբ շրջանակներ կազմեցին։ Փայլուն, ողորկ, ոչ մէկ ըմբոստ մազ գլուխը կը բարձրացնէր շրջանակէն դուրս։ Ձիարշաւներէ, գօտեմարտերէ, լողալու մրցումներէ ետք՝ մատի մէկ հպումով, նոյն արքայական, հպարտ դիրքը կը ստանային անոնք։</p> <p>Խորշոմած ծերունիները կը վիճաբանէին, թէ Շահանի կամ անոր մեծ հօրը պեխերն էին աւելի շքեղ ու քթերնին տակէն կը մռմռային.</p> <p>— Հէ՜յ, ողորմած հոգի, ե՛լ, ե՛լ, սանկ մէյ մը նայէ թոռնիկիդ պեխերուն, զուարթացիր ու հանգիստ սրտով վերադարձիր յաւիտենական քունիդ։</p> <p>Դաշտի աշխատանքէն ետք, փողոցներէն անցած ատեն, կարծես պեխերովը կ՚աւլէր քաշուած «ա՜խ»երը։ Գիւղի աղջիկները բազմաթիւ օրեր սպասեցին, որ Շահանին հայրը այցելէր իրենց տուները։ Սակայն ո՛չ աղջիկները եւ ոչ ալ Շահան այդ բախտին չարժանացան։</p> <p>Պատերազմի լուրերը սկսած էին գալ, պատերազմ ալ եկաւ, աւլեց գիւղը։ Ջարդուեցան, ցրուեցան, կորսուեցան ու մնացողներուն համար, օր մըն ալ, վերջ գտաւ աքսորի ճամբան Պէյրութի մէջ։</p> <p>Շահան կորսնցուցած էր ամէն ինչ՝ բացի իր փոքր քրոջմէն, անոր որդիէն եւ իր պեխերէն։ Հիմա քէմփի փողոցներուն մէջէն, քսուելով անշուք խրճիթներուն, նոյն անգին պեխերը կ՚անցնէին՝ կորսնցուցած հետաքրքիր նայուածքները։ Նախկին գիւղացիները, հացը աւելի յափշտակութեամբ կը դիտէին, քան այդ շքեղ պեխերը։ Շահան պեխը նուաստացնող ամէն տեսակ գործերու մէջ նետուեցաւ՝ քոյրն ու անոր որդին ապրեցնելու համար։ Օր մը բանուոր էր, ուրիշ օր մը փռապանի աշկերտ, օր մը ծով կ՚երթար՝ հոն թափուող քաղաքի աղբերուն մէջէն ոսկոր, լաթ հաւաքելու, ուրիշ օր մը բեռնակիր էր, սակայն մօր մը նման, որ ունեցած միակ հացի փշրանքը զաւկին կու տայ՝ ան խնամեց իր պեխերը։ Այս ժանգոտած թիթեղներուն մէջ իր պեխերը աւելի փայլուն կ՚երեւէին, քան երբեւիցէ. ու մարդիկ կը մեղքնային կորսուած արժէքներէն աւելի՝ այդ փրկուած արժէքին վրայ։</p> <p>Գործերը վատթարացան։ Հաց ճարելը աւելի դժուար էր, քան անօթութենէ մեռնիլը։ Մարդիկ սկսան Հարաւային Ամերիկա գաղթել՝ հազար ծանօթէ, հազար անծանօթէ ճամբու ծախս մը ճարելով։</p> <p>Շատեր մեկնեցան ու ահա, օր մըն ալ, բարեկամ մը Շահանին ճամբու ծախսը ղրկեց։</p> <p>Յաջորդ առաւօտ, կիրակնօրեայ զգեստները հագած, պեխը աւելի կենդանացած, գնաց բժիշկին մօտ՝ աչքերը քննել տալու։ Բժիշկը նայեցաւ այդ վճիտ աչքերուն, այդ աչքերէն աւելի գեղեցիկ պեխերուն, ու՝</p> <p>— <em>Թրաքոմա</em> չկայ,— ըսաւ,— <em>պոն</em> է. միայն կասկածելի թեթեւ կարմրութիւն մը կայ կոպերուդ տակը. մի քանի օրուան խնամքով կ՚անհետանայ։ Բայց մեղք պիտի ըլլայ այս պեխերուդ։</p> <p>— Ինչո՞ւ,— հարցուց Շահան զարմացած։</p> <p>— Ամերիկայի մէջ քիչ մը տարօրինակ պիտի երեւին ասոնք. պէտք է ածիլես։</p> <p>— Ի՜նչ, երբե՛ք,— պոռաց Շահան ու բժիշկին դուռը դղրդելով դուրս վազեց։</p> <p>Շահան վերադարձած էր տուն, զայրոյթը կ՚եռար ներսիդին, աչքերը կարմրած էին ու ձեռները կը դողային։</p> <p>— Ի՞նչ ունիս, Շահան,— հարցուց քոյրը երկիւղով։</p> <p>Շահան պոռթկաց.</p> <p>— Ամերիկա՜, Ամերիկա՜, թքե՛ր եմ ես Ամերիկայի վրան։ Պեխերս տարօրինակ պիտի երեւին եղեր. խերն անիծեմ Ամերիկա գացողին։ Յակոբին ղրկած դրամը վերադարձուր. չե՛մ ուզեր, կը հասկնա՞ս։ Ո՛չ, պեխին դարը չի փոխուիր։ Ո՛չ, եթէ հայրս ողջ ըլլար, պեխս ածիլել չէր թուլատրեր։ Ո՛չ, անօթի պտըտիլը անպեխ պտըտելէն աւելի ամօթ չէ։ Ո՛չ, Թուրքերը ուզեցին, սակայն չկրցան պեխիս դպչիլ։ Ի՞նչ ըսիր, պեխը ի՞նչ արժէք ունի, պեխը ի՞նչ արժէք ունի. ա՛ռ քեզի պեխին արժէքը։</p> <p>Շահան, շառաչուն ապտակ մը իջեցուց քրոջ դէմքին։ Անմիջապէս զղջաց, ներողութիւն խնդրեց, ուզեց ձեռքը համբուրել. պիտի լար՝ եթէ պեխերը արգելք չըլլային։ Քոյրը համոզուեցաւ. որ Շահան պէտք էր պեխերովը ճամբայ ելլէր Ամերիկա երթալու համար։</p> <p>Երկու ամիս ետք՝ չորս ընկերները ճամբայ պիտի ելլէին։ Շահանի քոյրը, գաղտնաբար, տեսաւ Շահանին ընկերները ու աղաչեց, որ համոզեն Շահանը, որպէսզի պեխերը ածիլէր նաւուն մէջ։</p> <p>Նաւահանգիստին մէջ քոյր ու եղբայր լալով բաժնուեցան իրարմէ։ Շահան բռնեց քրոջ ձեռքը ու ըսաւ.</p> <p>— Քո՛յր, աշխարհի վրայ ոչ ոք ունինք բացի բարեկամէ մը։ Լաւ հոգ տար քեզի եւ Երուանդին. մի քանի ամիսէն ձեզ քովս կը բերեմ։</p> <p>Արցունքները չորցան ու նաւը ճամբայ ելաւ։</p> <p>Շահան շատ ախորժեցաւ ծովու ճամբորդութենէն, մինչեւ այն օրը, երբ ընկերները թելադրեցին իրեն, որ պեխերը ածիլէ։</p> <p>— Տէր Աստուա՜ծ,— պոռաց,— ծօ՛, յիմարացեր էք դուք։ Ճշմարիտ, եթէ անգամ մըն ալ կրկնէք այդ խօսքը ձեզ ծով կը նետեմ։</p> <p>— Շահա՛ն, խելքդ գլուխդ հաւաքէ,— ըսին ընկերները,— կ՚ըսեն, թէ ամերիկացի բժիշկը մարդուն տեսքին ալ կը նայի։ Եթէ պեխերդ տեսնէ՝ «<em>նօ պօն</em>» կ՚ըսէ։</p> <p>Շահան խոյացաւ ընկերներուն վրայ։</p> <p>— Ծօ՛, յիմարներ,— պոռաց,— եթէ դուք պատիւ ունենայիք ձեր պեխերը չէիք ածիլեր։ Այդ ձեր կատուի պեխերն իսկ արժէք մը ունէին։ <em>Նամուս</em> չունի՞ք դուք։</p> <p>Երեք ընկերները հեռացան. չէին յուսահատած սակայն. երկար խորհրդակցութենէ ետք զատուեցան։</p> <p>Այդ գիշեր, երբ Շահան հանդարտօրէն կը քնանար՝ երեք ընկերները, կատուի քայլերով մօտեցան Շահանին ու մկրատով կտրեցին պեխին ծայրերու երկու շրջանակները։</p> <p>Առաւօտուն, երբ Շահան արթնցաւ, տարօրինակ բան մը զգաց վրան։ Ձեռքը պեխին տարաւ ու ցատկեց։ Դիմացը, հայելիին մէջ, տեսաւ ապուշ դէմք մը։ Կարմրեցաւ. կատաղութիւնը յորդեցաւ. կիցի հարուած մը հայելին վար թափեց։ Վազեց դէպի անկողինը, տակը պահած դանակը դուրս քաշեց եւ ելաւ նաւու կամրջակը։ Իր ընկերները չկային. սկսաւ խելագարի նման վազել. պոռաց վիրաւոր առիւծի նման.</p> <p>— Եթէ տղամարդ էք, դուրս եկէ՜ք, եթէ կաթիլ մը հայու արիւն ունիք, դո՛ւրս եկէք ու ծիծաղեցէք վրաս. անվարտինե՜ր։</p> <p>Սպասեց. ոչ մէկ ձայն։</p> <p>— Թո՛ւ, ձեր անուան, ձեր <em>նամուսի՛ն</em>, ձեր արիւնին,— ըսաւ ու վազելով վերադարձաւ սենեակ։</p> <p>Կղպեց դուռը վրան, գլուխը զարկաւ մահճակալին ու լացաւ։ Լացաւ ցնցուելով, ողբագինօրէն լացաւ իր կորսնցուցած բոլոր սիրելիներուն վրայ, լացաւ իր գիւղին վրայ, իր քրոջը ու անոր որբին վրայ ու իր վրայ։</p> <p>Չորս օր ետք, ընկերները երեւցան։ Շահան կռնակը դարձուց։ Ընկերները սրտի ճմլումով տեսան Շահանին ցաւատանջ դէմքը, կարմրած աչքերը ու պեխերը՝ մէկ կողմը միւսէն աւելի երկայն՝ անխնամ ձգուած։</p> <p>Մեծ զգուշութեամբ մօտեցան իրեն, ներողութիւն խնդրեցին ու ըսին.</p> <p>— Շահա՛ն, հաւատա՛, քու օգտիդ համար ըրինք, երբ Ամերիկա մտնենք, կրկին կ՚երկարես։ Գիտենք, առաջուան չափ աղուոր չեն ըլլար, սակայն կրկին ալ անոնց հաւասարող պիտի չգտնուի։ Քոյրդ յիշէ, Երուանդը յիշէ, անոնց սիրոյն համար ածիլել տուր սա պեխերդ։</p> <p>Առանց խօսելու, Շահան գնաց սափրիչին ու խնդրեց, որ հայելին հակառակ կողմ դարձնէ ու ածիլէ պեխերը։ Ամբողջ կեանք մը պեխով անցնել ու օր մըն ալ, իրիկունը, անպեխ դառնալ անկողին։ Ասոր յաջորդող գիշերները, Շահան անգիտակցօրէն կու լար քունին մէջ։</p> <p>Նաւը հասաւ Ամերիկա։ Կլոր փորով, պատկառելի պեխերով բժիշկ մը, իր օգնականներուն հետ, սկսաւ քննել աչքերը։ Երբ կարգը Շահանին հասաւ, Շահանի սիրտը սկսաւ ուժգնօրէն բաբախել։ Աքսորի ճամբուն վրայ, իր դահիճներուն սուրին առջեւ, սիրտը այնքան արագ չէր տրոփած։ Աչքերը սեւեռած էին բժիշկին ծաւալուն պեխերուն վրայ։ Բժիշկը, անտարբեր, ակնոցներուն մէջէն քննեց Շահանին սիրուն, սակայն կարմրած աչքերը, ու քթին տակէն «<em>նօ պօն</em>» մը դուրս ելաւ։ Շահան լսեց այդ բառը, ու բռունցքի հարուած մը, որ ցուլ մը կրնար տապալել, բժիշկը գլտորեց, անզգայ վիճակի մէջ, տախտակամածին վրայ։</p> <p>Ոստիկանները խուժեցին Շահանին վրայ, ձերբակալեցին ու բանտարկեցին խուցի մը մէջ։</p> <p>Քանի մը օր ետք, նաւը իր վերադարձի փողը կը փչէր։ Շահան առանձին էր. ան գամուած մնաց անկողնին։ Առաջին ճաշի պնակը կոտրեց, սպասաւորին գլխուն վրայ ու դուրս նետեց սենեակէն։ Վերադարձը տաժանելի էր։ Երբ Պէյրութ հասաւ՝ այդ շքեղ երիտասարդէն մնացած էր խորտակուած խլեակ մը։ Քոյրը, արցունքները առատօրէն հոսեցնելով, տարաւ Շահանը տուն։ Շահան, երկար ամիսներ, պայքարեցաւ մահուան եւ կեանքի միջեւ։</p> <p>Դրացիները այպանեցին Շահանը. «Պեխի մը համար հիւանդանա՜լ, բի՜ւհ», ըսին։ Ասոնք շատ շուտ մոռցած էին հայրենի գիւղը, անոր բարքերը, իրենց հիացումը։ Մարդիկ սկսած էին միայն հացի համար հիւանդանալ։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-18/ Mon, 18 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-18/ <p>Երբ վարչականները կրկին անելի առջեւ գտնուեցան, ատենապետը դարձաւ ինծի ու ըսաւ.</p> <p>— Ճար չկայ, պէտք է խօսիս բարեկամիդ ու յայտնես, թէ մեկենասի մը պէտք ունինք այս գիրքը հրատարակելու համար։ Կրկին մերժելու պարագային՝ ստիպուած պիտի ըլլանք հրաժարիլ այս աշխատանքէն։ Ի՞նչ կ՚ըսես։</p> <p>Ի՞նչ կրնայի ըսել. քանի որ ճար չկար՝ խոստացայ տեսնել բարեկամս։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Եթէ «հարուստ» բառը կը նշանակէ «շատ դրամ ունեցող», ուրեմն իմ բարեկամս մեծահարուստ մըն էր։ Հարուստ չէր, երբ բարեկամացայ հետը։ Երկու աղքատ ընկերներ էինք՝ քէմփի ցեխերուն մէջ վազվռտող։ Մեր երկուքէն՝ բախտաւորը ես էի. կրցայ դպրոց յաճախել ու դարձայ աղքատ ուսուցիչ մը։ Ինք կօշկակարի աշկերտ եղաւ ու դարձաւ հարուստ վաճառական մը։ Մեր բարեկամութիւնը շարունակուեցաւ, որովհետեւ գիտէր, թէ նիւթական որեւէ ակնկալութիւն չունէի իրմէ ու լաւ ունկընդիր մըն էի։ Բոլոր հարուստներուն պէս, շատ խելացի էր բարեկամս ու ձրիօրէն առատ խրատներ կու տար։ Մարմինն ալ, քսակին հետ, հարստացած էր։ Իւրաքանչիւր շահած ոսկիին մէկ մասը, իր վրայ բարդած էր ու տարիներու ընթացքին դարձած էր պատկառելի մսակոյտ մը։ Կը նախընտրէր թեւանցուկ քալել՝ իր ծանրութենէն բաժին հանելու համար ուրիշներուն։ Երբ վար նայէր, կզակին տակ մարը մտնող արեւու մը կլորութիւնը կը գծագրուէր։ Խօսած ատեն շնչառութեան ձայնը կը լսուէր ու իւրաքանչիւր բառէն ետք՝ կարճ դադար մը կ՚առնէր, դրոշմելու համար ըսուած արժէքաւոր խօսքը ունկընդրին ուղեղին վրայ։ Հայերէն բառերով՝ թրքերէն կը խօսէր։ «Ծ», «ձ» եւ «ց» գիրերը գոյութիւն չունէին իր այբուբենին մէջ։ Եթէ շաբաթ մը չտեսնէր զիս՝ յանդիմանութիւն կը ստանայի.</p> <p>— Սանսրասայ զօ՛, ո՞ւր յես։ Բասակայ գրեսի անունիդ դիմաս։</p> <p>Կատակաբան ալ էր։ Օր մը, բարեկամներ, <em>Ֆիաթ-ով</em> պտոյտի տարեր են զինք։ Ինքնաշարժին մէջ կերեր ու խմեր է. յանկարծ <em>ֆիաթ-ին</em> <em>աքսը</em> կոտրեր է. ստիպուած ինքնաշարժին դուռը քակեր են՝ զինք դուրս հանելու համար։ «Հա՜, հա՜, հա՜»։ Ուրիշ օր մը, փոքր տուփ մը <em>Ասփրօ</em> գնած է Ազատութիւն դեղարանէն ու դեղարանին կշիռքը կոտրած է ծանրութեանը տակ։ Իրիկուն մը, ճաշի պահուն, մէկ փռնգտալով, պնակ մը ապուրը թափած է կնկան նոր շրջազգեստին վրայ։ «Պնակին մէջ բան չմնաց. կնկանս վիճակը տեսնէիր. քիթը բերանը ապուր եղաւ»։ «Հա՛, հա՛, հա՛»։ «Սա մեր դիմացի դրացիները գիտես. տունը պարպեցին, գիշերները չեն կրնար քնանալ եղեր, իմ «որոտընդոստ խռմփոցիս» պատճառաւ. հա՜, հա՜, հա՜, խնդա՛, զօ»։</p> <p>Չէր կրնար հասկնալ, թէ ինչո՞ւ սա յիմար աղքատները՝ աղքատ կը մնան։ «Զօ՛, աշխարհը դրամով լեցուն է, լեցո՞ւն։ Ճշմարիտ, եթէ ես տասն անգամ աղքատ ծնիմ՝ տասն անգամին ալ կը հարստանամ։ Այս աշխարհքիս <em>ախմախները</em> ինծի համար կ՚աշխատին։ Ա՛ֆ կ՚ընես, բայց, դուն ալ այդ <em>ախմախներէն</em> ես»։</p> <p>— <em>Ախմախը</em> դո՛ւն ես,— կը ջղայնանայի երբեմն,— ծօ՛, քէմփի ցեխերուն մէջ վազվզած ատենդ աւելի հարուստ էիր՝ քան հիմա։ Առնուազն բնութիւնը կը վայելէիր. լուր ունէիր, թէ ծով մը կար մօտդ, լեռներ կային, գիշերները աստղածածկ երկինք մը կար վերեւդ։ Հարստութիւնը դրամ չէ՜, այլ այն հաճոյքն է, որ կեանքիդ ընթացքին կը ստանաս ու կը բաշխես ուրիշներուն. ու քանի կը բաշխես՝ այնքան աւելի կը հարստանաս։ Բանաստեղծութիւնը ի՞նչ կ՚ըսէ քեզի։ «Ախմախ» կ՚որակես նկարի մը առջեւ հիացիկ կանգնած մարդը։ Երաժշտութեան դիւթանքը վայելա՞ծ ես կեանքիդ մէջ։ Դրամէն զատ ի՞նչ ունիս։ Քանի՞ հոգի կը սիրես ու քանի՞ հոգի կը սիրեն քեզ։ Ես շատ աւելի հարուստ եմ քեզմէ։ Այն բանէն, որ հաճոյք կ՚առնեմ, չափով մը ի՛մս է այդ բանը։ Իմս է բնութիւնը, իմս են երաժիշտներն ու բանաստեղծները, նկարիչներն ու դերասանները, մանուկներուն քրքիջը ու թռչուններուն դայլայլը։ Ծօ՛, աշխարհ գեղեցկութեամբ լեցուն է, լեցո՜ւն. ես կը զարմանամ, թէ ինչո՞ւ այսքան աղքատ կ՚ապրիս։</p> <p>— Երբ նմանօրինակ բաներ ըսէի՝ «շատ <em>քոմիկ</em> բաներ կը պատմես», կ՚ըսեր ու քահքահաձայն կը խնդար։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Հաճոյքով չէր, որ ընդունեցի Վարչութեան առաջարկը։ Առաջին խնդրանքս էր, որ պիտի ընէի։ Հոս յայտնի պիտի ըլլար նիւթին առաւելութիւնը։ Դանդաղ քայլերով յառաջացայ դէպի իր տունը։ Քանի կը մօտենայի՝ այնքան փոքրացած կը զգայի ինքզինքս։ Երբ դրան առջեւ հասայ, խորհեցայ, թէ բանալիին ծակէն կրնայի ներս սպրդիլ։ Բարեկամս բացաւ դուռը։</p> <p>— Ճիշդ ժամանակին եկար,— ըսաւ,— ես ալ խօսելիք մարդ կը փնտռէի։ Շատ <em>թօհաֆ</em> բան մը ունիմ պատմելիք։</p> <p>Սկսաւ խօսիլ։ Նիւթապէս յաջողած մարդու ամենագէտ աղմուկը կը լեցնէր սրահը։ Ես չէի հետեւիր խօսակցութեան։ Մտամոլոր նայուածքով կը դիտէի դէմքին թրթռացող միսերը։</p> <p>— Ի՞նչ ունիս, հիւա՞նդ ես, մտիկ չես ըներ պատմածս,— սրտնեղած խօսքը կտրեց բարեկամս։</p> <p>— Եզեկիէլ,— ըսի,— ես Մարտիրոսեան Վարժարանի Շրջանաւարտից Միութեան վարչականներէն եմ։ Որոշած ենք, մեր դպրոցի քառասնամեակին առիթով յուշամատեան մը հրատարակել։ Ճոխ հատոր մը պիտի ըլլայ։ Միութիւնը նիւթական կարելիութիւններ չունի այս գործը գլուխ հանելու։ Մեկենաս մը կը փնտռենք, որպէսզի ծախսերը հոգա։ Շուարած վիճակ մը ունինք։</p> <p>Բարեկամս դժգոհ՝ որ իր խօսած ատեն՝ ես ուրիշ բաներով կը զբաղէի, ծուռ ակնարկ մը նետեց վրաս ու հարցուց.</p> <p>— Որքա՞ն դրամ կ՚ուզէք։</p> <p>— Երեքէն-չորս հազար ոսկի,— ըսի մեղմ ձայնով։</p> <p>— Այդքա՞ն միայն,— ըսաւ բարեկամս զարմացած,— ասո՞ր համար շուարած վիճակ մը ունիք։ Այսքա՜ն տարուան բարեկամս ես ու տակաւին զիս չե՛ս ճանչցած։ Ես կու տամ այդ գումարը։ Տէ՛, մոռցիր այդ բաները ու զիս մտիկ ըրէ. շատ <em>թօհաֆ</em> բան մը կը պատմեմ։ Սկիզբէն սկսի՞մ։</p> <p>Այնչափ ուրախ էի, որ պատմութենէն ոչինչ մնաց մտքիս մէջ։ Կէս գիշերին, զատուեցայ բարեկամէս։ Ուղղակի ատենապետին տունը գացի, արթնցուցի բոլորն ալ ու յայտնեցի աւետիսը։</p> <p>Յաջորդ օր, վարչական ժողով գումարեցինք։ Որոշուեցաւ բարեկամիս ի պատիւ թէյասեղան մը տալ, մեծադիր նկարը կախել Միութեան ակումբին մէջ ու թերթի մը մէջ երախտագիտական գրութիւն մը հրատարակել։</p> <p>Շաբաթ մը ետք, լոյս տեսաւ յօդուածը՝ «Աղքատ հարուստներ եւ իրաւ հարուստներ» նիւթին շուրջ։ Փայլուն գիծերու մէջ պատկերացուած էին բարեկամիս բարեմասնութիւնները։ «Աւետի՜ս ձեզի. հայ հարուստներ ունինք, որոնք կը գուրգուրան տոհմիկ արժէքներու վրայ։ Մեկենաս՝ Տիար եզեկիէլ Ռ. Յաբէթեան <em>սեմպոլ</em> է հայ իրաւ հարուստին»։ Եւայլն, եւայլն, եւայլն։</p> <p>Բարեկամս թերթին այդ համարէն գնեց քսան օրինակ եւ ուղարկեց աշխարհի չորս ծագերուն տարտղնուած իր ազգական-բարեկամներուն։</p> <p>Թէյասեղանը բացառիկ յաջողութիւն արձանագրեց։ Թէյասեղանէն ետք, ընկերացայ բարեկամիս, մինչեւ իրենց տունը։</p> <p>— Թէյասեղանէն գոհ մնացի,— ըսաւ բարեկամս,— բայց ինչո՞ւ իմ նկարս աւելի պզտիկ շինած էիք ու պատին մէջտեղը չէիք կախած։ Որո՞ւն նկարն էր այդ մեծ շրջանակի մէջ առնուածը, որ սրահին ամենէն փառաւոր տեղը գրաւած էր։</p> <p>— Ատիկա, դպրոցի նորակառոյց շէնքին բարերարին նկարն է,— ըսի։</p> <p>— Ճանըմ, բարերարն ո՞րն է եղեր,— նեղուեցաւ բարեկամս,— բոլոր հայերս ալ բարերարներ ենք։ Դուն ալ բարերար ես, ես ալ բարերար եմ։ Ըսէ՛ նայիմ, տարեկան քանի՞ ներկայացումի, պարահանդէսի, վիճակահանութեան տոմսակ կ՚առնես։ Քանի՞ տեսակ հանգանակութեան կը մասնակցիս։ Բարերարը ինչպէ՞ս կ՚ըլլայ։ Իմ նկարս կ՚ուզեմ, որ նոյն մեծութեամբ շինուի ու դրուի այդ մարդուն նկարին քով։</p> <p>Խոստացայ կարելիս ընել ու զատուեցայ բարեկամէս։ Վարչական ընկերներուս բան չկրցայ ըսել։ Արդէն բոլորն ալ կլանուած էին յուշամատեանի ձեռագիրներն ու նկարները պատրաստելու աշխատանքով։ Աներեւակայելի ու սպառիչ աշխատանք մըն էր, տասը հատոր գիրք հրատարակելէն աւելի դժուար։ Եօթը տնօրէններ, հարիւր երեսունըհինգ ուսուցիչ-ուսուցչուհիներ, ութ հարիւրի մօտ շրջանաւարտներ ունեցած էր դպրոցը։ Անքուն գիշերները կը յաջորդէին իրարու։ Հաւանաբար յուսալքուէինք, եթէ նախապէս գիտցած ըլլայինք թափուելիք ճիգին տարողութիւնը։ Մէկուկէս տարի ետք, ձեռագիրներուն եւ նկարներուն կարեւոր մասը պատրաստած էինք ու կրնայինք սկսիլ տպագրական աշխատանքներուն։ Գտանք յարմարագոյն տպարանը։ Տպարանատէրը, նկատի առնելով ձեռնարկին բարենպատակ բնոյթը, յօժարեցաւ չորս հազար ոսկիով վերջացնել գործը։ Կանխավճար մը տուինք ու յանձնեցինք ձեռագիրներն ու նկարները։</p> <p>Յաջորդ օր, թեթեւցած հոգիով, շտապեցի բարեկամիս քով։</p> <p>— Եզեկիէլ,— ըսի,— ձեռագիրները յանձնեցինք տպարան։ Չորս հազար ոսկի կը պահանջեն։ Կը հաճի՞ս գումարը յանձնել ինծի։ Հրամմէ Վարչութեան ստացագիրը։</p> <p>Ստացագիրը երկարեցի բարեկամիս։ Ձեռքս մնաց օդին մէջ։ Բարեկամս ապշած զիս կը դիտէր։</p> <p>— Ի՞նչ է այդ,— ըսաւ,— ես ի՞նչ պիտի ընեմ այդ թուղթի կտորը։ <em>Քամպիալները</em> ո՞վ պիտի ստորագրէ։</p> <p>— Ի՞նչ <em>քամպիալ</em>,— հարցուցի,— կայծակնահար, ու օդին մէջ մնացած ձեռքս սկսաւ դողալ։</p> <p>— <em>Քամպիա՛լ</em>, <em>քամպիա՛լ</em>. տուած դրամս ինչպէ՞ս ետ պիտի առնեմ առանց <em>քամպիալի</em>։</p> <p>— Ի՞նչ ետ առնել,— ձայնս սկսաւ թրթռալ յուզումէս,— դո՛ւն չէ՞ որ խոստացար մեկենաս ըլլալ։</p> <p>— Մեքենադ ո՞վ է,— հարցուց զարմացած։</p> <p>— Մեկենասը անձ մըն է, որ նիւթապէս կը սատարէ արուեստի եւ մշակութային գործերու, միայն բարոյապէս վարձատրուելու ակնկալութեամբ։</p> <p>— Բան չհասկցայ,— ըսաւ։</p> <p>— Այսինքն դրամ կու տայ ու ետ չ՚ուզեր,— ըսի հատ-հատ։</p> <p>— Ըսել կ՚ուզես, անանկ, պիտի նետե՞մ չորս հազար ոսկին։</p> <p>— Ի՞նչ նետել, ծօ՛,— պոռացի,— ազգի՛ն պիտի տաս, ազգի՜ն։</p> <p>— Ինչո՞ւ կը պոռաս, դիմացինդ ո՞վ է, գիտե՞ս,— ճչաց՝ մարմնին բոլոր միսերը թրթռացնելով,— այդ մեքենադ՝ գնա՛, յիմարանոցին մէջ փնտռէ։</p> <p>— Ծօ՛, ինչո՞ւ քեզի ի պատիւ թէյասեղան տուինք, ինչո՞ւ նկարդ ակումբին մէջ դրինք. քու պարարտ մարմնիդ ճարպերը դիտելո՞ւ համար։</p> <p>— Ապերախտնե՛ր, ձեզի դրամ կու տամ առանց տոկոսի, <em>քամպիալներուն</em> թուականները ձեր ուզած ատենին կը դնեմ. դեռ ի՞նչ կ՚ուզէք։ Գաւաթ մը թէյ խմցուցիք ու չորս հազար ոսկի՞ս պիտի կլլէք. ամօթ բան է ձեր ըրածը։</p> <p>Եռացող կատաղութիւնը մարմնիս մէջ ո՛չ մէկ ձեւով կրնայի զսպել։ Մարմինս կը ցնցուէր ուժգնօրէն։ Վշտի եւ ուրախութեան պատճառաւ լացած էի, բայց չէի գիտեր, թէ կատաղութիւնն ալ միայն արցունքով կարելի էր մեղմել։ Գլուխս ծռեցի եւ ստացագրով ծածկեցի աչքերս։</p> <p>— Ինչո՞ւ կու լաս, չե՞ս ամչնար,— ըսաւ։</p> <p>Ձեռքը տարաւ գրպանը, յիսուն ոսկինոց մը հանեց ու երկարեց ինծի։</p> <p>— Ա՛ռ, մի՛ լար, ասիկա իմ կողմէս նուէր է ձեր Միութեան։</p> <p>Ոտքի ցատկեցի, խլեցի յիսուն ոսկինոցը ձեռքէն ու բոլոր ուժովս նետեցի երեսին։</p> <p>— Ո՞վ կու լայ, ծօ՛, ողորմելի՛,— պոռացի,— ձեզի պէս միլիոնատէր մուրացիկները չեն կրնար լացնել մեզ. մենք ձեզմէ շա՜տ աւելի հարուստ ենք։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Ձեռագիրներն ու նկարները վերադարձուցինք տպարանէն։</p> <p>Նախկին բարեկամիս մեծադիր նկարը մնաց ակումբի պատին վրայ, միայն թէ… գլխիվայր վիճակի մէջ։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-17/ Sun, 17 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-17/ <p>Վեց բարեկամներ, նստած Գուրգէնենց հիւրանոցին մէջ, կը վիճաբանէինք։ Երբ աղմկարար խօսակցութիւնը վերջ գտաւ՝ կատարեալ լռութիւն տիրեց։ Լեւոն, որ լռութենէն շատ չէր ախորժեր, ըսաւ.</p> <p>— Կեանքի մէջ ժամեր կան, զորս կ՚ուզենք մոռնալ, ժամեր ալ կան, զորս կ՚ուզենք յաճախ վերյիշել, բայց կայ ժամ մը, որ անզուգական է. եկէք, իւրաքանչիւրս, մեր կեանքին այդ ժամը պատմենք։</p> <p>Հաճելի էր առաջարկը. նայուածքները սեւեռեցան մեր երիցագոյն բարեկամի դէմքին։ Սուրէն զգաց, որ փախուստի ճամբայ չունէր, մտածեց վայրկեան մը եւ սկսաւ խօսիլ։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Օր մը, հազիւ պաշտօնատեղիս հասած՝ հեռաձայնը հնչեց եւ ինծի անծանօթ ձայն մը ըսաւ.</p> <p>— Հիւսիսային Աստղ Ապահովագրական Ընկերակցութեան Ափրիկէի եւ Մերձաւոր Արեւելքի մասնաճիւղերու ընդհանուր տնօրէնը կը փափաքի ձեզ տեսնել, ո՞ւր եւ ո՞ր ժամուն որ յարմար կը տեսնէք։ Խնդրեմ, իմացուցէք ինծի, կը սպասեմ ձեր պատասխանին։</p> <p>Ա՛ռ քեզի բան. խոշո՜ր-խոշո՜ր բառեր եւ ծայրը կապուած ընդհանուր տնօրէն մը, եւ մարդը կը սպասէր պատասխանի։</p> <p>— Այսօր, երեկոյեան ժամը վեցին, Պապ Իտրիս, Թանիոսի ճաշարանը,— պատասխանեցի ինքնաբերաբար։</p> <p>— Շնորհակալ եմ,— ըսաւ ձայնը ու թրըխկ՝ գոցուեցաւ հեռաձայնը։</p> <p>Տէր Աստուա՜ծ, պաշտօնեան տնօրէնի երես տեսնել չ՚ուզեր, իսկ այս մարդը զիս ընդհանուր տնօրէնի մը ներկայութեան պիտի հանէր։ Եկո՛ւր եւ, եթէ կրնաս, շարունակէ գործդ։ Ո՞վ էր այս ընդհանուր տնօրէնը, ո՞ր ազգին կը պատկանէր, ուրկէ՞ կը ճանչնար զիս, ի՞նչ կ՚ուզէր ինձմէ։ Ճար չկար, գործէն ետք պէտք էր տուն երթայի, կրկին ածիլուէի, կօշիկս ներկէի, հագուստս փոխէի։ Մինչեւ իրիկուն ոչ մէկ գործ կրցայ վերջացնել։</p> <p>Երեկոյեան ժամը հինգուկէսին, նոր փեսայի նման շքուած, մտայ Թանիոսի ճաշարանը։ Պատուհանին քով սեղան մը գրաւեցի ու սկսայ դիտել Պապ Իտրիսի եռուզեռը։ Չէի ուզեր, որ ժամը վեց ըլլար։ Կը փափաքէի ժամերով մնալ այդպէս, դիտել ինձմով չհետաքրքրուող անձերը. անոնց անտարբեր նայուածքներուն կ՚ուղղէի աչքերս ու որեւէ յոգնութիւն չէի զգար։ Սակայն գիտէի, թէ քիչ ետք, ընդհանուր տնօրէնի մը ակնոցներուն տակէն, խորաթափանց աչքեր պիտի սեւեռէին ինծի ու չարչրկէին պաշտօնեայի երկչոտ հոգիս։</p> <p>Ժամը վեց եղաւ, ու սկսայ անձկութեամբ շուրջս դիտել։ Գիտէի թէ որքա՜ն ճշդապահ կ՚ըլլան այս օտարականները։ Կասկած չկար, ինքն էր, զանգուածեղ, պատկառելի շքեղութիւն մը, հաստատ քայլերով մօտեցաւ ինծի։ Լայն, տնօրէնի ժպիտ մը կար ակնոցներուն տակ փայլփլող աչքերուն մէջ։ Աւելի մօտեցաւ, գրեթէ սեղանին դպաւ մարմինը. ժպիտը՝ ամբողջ դէմքը ողողած էր։ Ոտքի ելայ յարգալիր եւ «<em>Yes Sir</em>» մը ըսի։ Ան ձեռքերը բարձրացուց, դրաւ ուսերուս վրայ, մարմինս իրեն քաշեց եւ կատաղօրէն համբուրեց երեսս։</p> <p>— Ձեռքերնիդ պէտք էր համբուրէի, բայց չհամարձակեցայ,— ըսաւ հայերէնով։</p> <p>Ապշած սկսայ դիտել զինք։</p> <p>— Չկրցա՞ք ճանչնալ զիս,— հարցուց ժպտուն, սակայն թաց աչքերով։</p> <p>Չկրցայ պատասխանել, ուշի ուշով դէմքը կը դիտէի։</p> <p>— Ես Գէորգն եմ, Գէորգը,— ըսաւ,— Գէորգ Ծերունեանը։</p> <p>Յիշեցի, յիշեցի ու արիւնս եռաց, նկատի չառի շուրջի մարդիկը, չաշխատեցայ ծածկել աչքերէս ցայտող արցունքի կաթիլները, գրկեցի ու ջերմօրէն կրկին ու կրկին համբուրեցի։</p> <p>Դէմ դիմաց նստեցանք, ու անխօս, երկար ատեն զիրար դիտեցինք։</p> <p>— Պատմէ՛, պատմէ, Գէորգ,— խզեցի լռութիւնը,— այս ի՜նչ հաճելի անակնկալ է։ Ի՞նչ կ՚ընես, մայրդ ո՞ղջ է, ամուսնացա՞ր, տիկինդ հա՞յ է, զաւակներ ունի՞ս, ո՞ւր կը բնակիս։</p> <p>— Շատ լաւ է գործս, պարո՛ն,— ըսաւ,— ընկերութեան ընդհանուր տնօրէններէն մէկն եմ եւ միաժամանակ կարեւոր բաժնետէր մը։ Նիւ Եորք հաստատուած ենք։ Մայրս շատ ծերացած է, եւ առողջութիւնը, որ երբեք նախանձելի չէր եղած, հիմա աւելի վատթարացած է։ Այնքան յաճախ կը յիշէ ձեզ եւ ձեր մասին կը խօսի, որ բոլորս ալ կը կարծենք, թէ մեր ընտանիքին մէկ անդամն էք դուք։ Կինս հայէ զատ ուրիշ բան չէր կրնար ըլլալ. կրնամ ըսել, թէ լաւ հայ է։ Երբեք մանչեր ունիմ. Սուրէն, Րաֆֆի, Վարուժան։ Սուրէնը շատ հպարտ է ձեր անունը կրելուն համար։ Հաւատացէք, որ վայրկեան մ՚իսկ չենք մոռցած ձեզ. ձեզի կը պարտիմ այս բոլոր ունեցածներս։</p> <p>— Ո՛չ,— ըսի,— ո՛չ, դուն շա՜տ աւելիին արժանի ես, շատ աւելիին։ Կը յիշե՞ս ինչպէս սկսար կեանքիդ պայքարը։</p> <p>— Մէն մի ժամը կը յիշեմ,— ըսաւ Գէորգ։</p> <p>Ու թաղուեցանք երազանքի մէջ։</p> <p>Չեմ յիշեր, թէ որքան ատեն լուռ մնացինք՝ դէմ դիմաց նստած։ Չեմ գիտեր, թէ Գէորգ ի՛նչ երազներու մէջ մխրճուեցաւ։ Ես վերադարձայ 1933-ին։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Մօրս կրած հազար զրկանքներուն իբրեւ վարձատրութիւն՝ գոլէճի աւարտական վկայականը ձեռքս, վերադարձայ մեր քէմփը։ Վճռած էի ուսուցիչ ըլլալ ու ծառայել մեր մատղաշ սերունդին։ Պաշտօն մը ձեռք ձգելու համար դիմեցի տասնեակ մը վարժարաններու։ Ու օր մըն ալ, հրաւիրուեցայ վարի քէմփի դպրոցներէն մէկուն մէջ ծառայելու իբրեւ տնօրէն։ Ուզեցի մերժել. ես տնօրէ՜ն, դպրոցը նորաւարտ երիտասարդ մը, խեղճ ու անփորձ։ Բայց ճար չկար, անգործ չէի կրնար մնալ, ընդունեցի տնօրէն ըլլալ։</p> <p>Մայրս շատ ուրախ էր։ Արձանագրութեան առաջին օրը կանուխ արթնցուց զիս։ Նախաճաշը կը պատրաստէր, սովորականէն աւելի ճոխ էր սեղանը, թէյի տեղ կաթ կար այն օր, քանի մը կանաչ ձիթապտուղ եւ կտոր մը պանիր։</p> <p>— Ի՞նչ է, մայրիկ, հարստացա՞նք,— հարցուցի ժպտուն։</p> <p>— Անշո՛ւշտ, անշուշտ, տղաս տնօրէն է,— պատասխանեց մայրս հպարտօրէն։</p> <p>Դուրսը, փոքրիկ տղայ մը, կոկորդը պատռելու աստիճան զիլ ձայնով կը պոռար. «Կարկանդակնե՜ր, <em>քիւնչիով</em> թարմ կարկանդակներ»։ Մայրս ներս կանչեց տղան։ Նիհարակազմ, ժպտուն պատանի մըն էր. գաւազանի մը վրայ շարած էր մատի հաստութեամբ, մէջտեղը ծակ կարկանդակներ։ Մայրս երկու հատ գնեց։ Փոքրիկ տղան շնորհակալութիւն յայտնեց ու անհետացաւ։ Հազիւ դուրս ելած՝ կրկին լսեցինք անոր զիլ ձայնը։</p> <p>Նախաճաշէն ետք շտապեցի դպրոց հասնիլ։ Առաջին անգամ կը տեսնէի այդ դպրոցը։ Թիթեղաշէն, միայարկ, քանի մը սենեակներ կային՝ փոքր բակի մը շուրջ։ Խեղճ արտաքինով տիկին մը եւ չորս օրիորդներ ինծի կը սպասէին։ Ծանօթացանք իրարու հետ եւ սկսանք արձանագրութեան։ Ծնողներ, իրենց փոքրիկներուն ձեռքէն բռնած կու գային։ Բոլորն ալ աղքատ էին, բոլորն ալ խեղճ, հետը դրամ բերող չկար։ Նոյն յանկերգը կը լսուէր. «Անգործ ենք, խեղճ ենք. մեր պատուելիէն թուղթ մը կը բերենք»։</p> <p>Կէսօրուան մօտ եկաւ պատանի մը։ Ուշադրութեամբ սկսայ զինք դիտել։ Կարկանդակ ծախող տղան էր։</p> <p>— Անուն մականո՞ւն։</p> <p>— Գէորգ Ծերունեան։</p> <p>— Քանիերո՞րդ դասարան։</p> <p>— Չորրորդ։</p> <p>— Որքա՞ն կրնաս վճարել։</p> <p>— Յիսուն դահեկան։</p> <p>Վճարեց ու մեկնեցաւ՝ զիս խորասուզելով մտածումներու մէջ։ Ես ձրիօրէն կարդացած էի, հազար տեսակ գործեր ստանձնած էի դպրոցներու մէջ, բայց երբեք փողոց չէի իջած, այդ տարիքին, ապրուստ ճարելու մէջէն։ Կէսօրին, երբ տուն վերադարձայ, աւետիս մը տալու ձեւով, «Մայրիկ,— ըսի,— կարկանդակ ծախող տղան աշակերտս պիտի ըլլայ»։</p> <p>Երեկոյեան գացի Նոր Մարաշ՝ բարեկամներ այցելելու։ Փողոցը կայնած կը խօսէինք դպրոցական օրերու շուրջ։ Հեռուն նշմարեցի կօշիկի ներկարար մը, նայեցայ կօշիկներուս, փայլ չէր մնացած։ Ինքնաբերաբար «<em>պօյաճի</em>» պոռացի։ Պատանին մօտեցաւ ինծի, Գէորգն էր, կարկանդակ ծախող տղան, հազար անգամ զղջացի կանչելուս։ Գէորգ մօտեցաւ եւ սնտուկը դրաւ ոտքերուս առջեւ։ Շուարեցայ, չէի գիտեր ի՛նչ պէտք է ընէի։</p> <p>— Հրամմեցէ՛ք, պարոն,— ըսաւ Գէորգ։</p> <p>Զետեղեցի ոտքս սնտուկին ու սկսայ դիտել կօշիկիս վրայ ծռած գլուխը։ «Ի՞նչ կը խորհի արդեօք իմ մասիս», ըսի ես ինծի։ Մինչեւ ականջներուս ծայրը կարմրեցայ. այս բանը պէտք չէր ընէի։ Շփոթեցայ, որքա՞ն պէտք էր վճարէի, աւելի՞ պէտք էր տայի, թէ սովորական գինը։ Հինգ դահեկաննոց մը տուի։ «Շնորհակալ եմ», ըսաւ, առաւ հինգ դահեկաննոցը ու վերադարձուց երեք դահեկան։ Երկու զոյգ կօշիկ եւս ներկեց եւ մեկնեցաւ։</p> <p>Շաբաթ մը ետք, դպրոցները կանոնաւորաբար սկսան։ Դպրոցին օրինակելի տղան էր Գէորգ։ Դասերը միշտ լաւ պատրաստած կ՚ըլլար, միշտ մաքուր էր եւ ուշադիր։ Առտուները միշտ կը հնչէր կարկանդակ յայտարարող զիլ ձայնը ու երեկոները յաճախ կը տեսնէինք զինք՝ կօշիկ ներկելով զբաղած։ Աստիճանաբար կապուեցայ այս տղուն. մեծ եղբօր մը պէս սկսայ սիրել զինք. ուշադրութեամբ հետեւեցայ իր բոլոր քայլերուն։ Կէսօրները, հազիւ թէ տասը վայրկեան կը բացակայէր դպրոցէն ու կը վերադառնար. հազիւ վերադարձած՝ կը սկսէր դասերը սերտել։ Ո՞ւր կ՚երթար տասը վայրկեան։ Անկարելի էր որ տուն հասնէր այդ կարճ ժամանակամիջոցին։ Տղոցմէ իմացայ ճշմարտութիւնը։ Կարկանդակ ծախած ատեն՝ կոտրածները կը պահէ եղեր պայուսակին մէջ, կէսօրները՝ քէմփէն դուրս կ՚ելլէր, կ՚ուտէր զանոնք ու կը վերադառնար դպրոց։</p> <p>Փոթորկոտ առտու մը, Գէորգ ուշացաւ դպրոց գալ։ Երբ հարցուցի պատճառը, իր դասընկերներէն տղայ մը ըսաւ, թէ փոթորկոտ օրերուն, առաւօտեան ժամը երեքին, Գէորգ կ՚երթար ծով, քաղաքին աղբերուն թափուած տեղը, երկաթ, պղինձ, ոսկոր եւ լաթ կը հաւաքէր ծախելու համար։ Հասկցայ նոյն տղայէն, թէ Գէորգ հիւանդ մայր մը ունէր՝ անկարող աշխատելու։ Գէորգ իր աշխատանքով կը պահէր մայրը եւ դպրոց կը յաճախէր։</p> <p>Օր մը, երբ վստահ գիտէի, թէ Գէորգ տունը չէր, այցելութիւն մը տուի մօրը։ Փոքրիկ, թիթեղեայ սենեակ մըն էր տուներնին։ Մաքուր էր ամէն կողմ։ Գէորգին մայրը շուարած մնաց, թէ ինչպէս պատուէր իր տղուն տնօրէնը։ Մօրը բառերուն մէջէն տեսայ Գէորգը։ Գէորգը ինձմէ շատ աւելի զօրաւոր կերտուած էր, հակառակ այդ ճշմարտութեան, ուխտեցի տէր կանգնիլ անոր։</p> <p>Երկու տարի ետք, նախակրթարանը աւարտեց, դասարանին մէջ առաջին հանդիսանալով։ Ուզեց արհեստի մը հետեւիլ՝ հակառակեցայ։ Պէտք էր ուսումը շարունակէր. համոզեցի զինք, որ ես կրնայի ձրիօրէն բարձրագոյն կրթարան մը ղրկել զինք։ Չկրցայ ամբողջութեամբ ձրի կարգադրել ու մնացեալ գումարը իմ նիհար ամսականէս կը վճարէի։ Այլեւս կօշիկ չէր ներկեր փողոցները, ոչ ալ կարկանդակ կը ծախէր։ Կարգադրեցի, որպէսզի վաճառականի մը հաշիւները պահէր։ Վաճառականը չնչին գումար մը խոստացաւ տալ։ Ես համաձայնեցայ վաճառականին հետ, որ քիչ մը աւելի վճարէր ինք ու տարբերութիւնը գանձէր ինձմէ։ Մայրը գիտէր այս բաները, բայց Գէորգ անտեղեակ էր ամբողջովին։</p> <p>Բարձրագոյն վարժարանի իններորդ դասարանը աւարտեց եւ մօրը հետ մեկնեցաւ Հարաւային Ամերիկա։ Հեռաւոր ազգական մը բարի էր եղած ճամբու ծախքը հայթայթել։</p> <p>Քանի մը նամակներ ստացայ իրմէ ու անկէ ետք կատարեալ լռութիւն տիրեց… ու ահա, պատկառազդու ընդհանուր տնօրէն մը, նստած էր դէմս։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>— Գէորգ,— ըսի,— պատմէ՛, կ՚երեւի տարօրինակ կեանք մը ունեցած ես։</p> <p>— Ո՛չ, պարոն,— ըսաւ,— ընդհակառակն, շատ բախտաւոր ու խաղաղ կեանք մըն է եղած։ Հարաւային Ամերիկայի մէջ սորվեցայ կօշիկի երես կարել, գիշեր ու ցերեկ կ՚աշխատէի, անսպառ գործ կար, առատ դրամ կը շահէի։ Քանի մը տարի ետք, մօրս հետ Միացեալ Նահանգներ փոխադրուեցանք։ Հոս լաւ դրամ կը շահէի։ Գիշերները սկսայ դպրոց յաճախել. տնտեսագիտութեան կը հետեւէի։ 1949-ին, տնտեսագիտութեան տոքթորան առի՝ երբ տակաւին կօշիկի երեսներ կը կարէի ապրելու համար։ Նոյն տարին մտայ այս ընկերութեան մէջ ու շատ բախտաւոր եղայ։ Մայրս ձեր ըրած բոլոր զոհողութիւնները պատմած է ինծի։ Ուզեցի երախտագիտութիւնս յայտնել ձեզի։ Ձեր անունով չորս հայ սաներ կը պահեմ ամերիկեան համալսարաններուն մէջ, այն յոյսով, որ անոնք ալ իրենց կարգին ուրիշ ուսանողներու օգտակար կ՚ըլլան ապագային։ Ուզեցի միշտ թղթակցիլ ձեզի հետ։ Հարաւային Ամերիկա եղած ատենս իմացայ, թէ դուք ալ, այս երկիրը ձգած էիք։ Անցեալ ամիս բարեկամէ մը իմացայ ձեր հասցէն ու շտապեցի հոս գալ։ Քիչ մըն ալ ձեր մասին խօսեցէք, պարո՛ն, հետաքրքրութիւնը կը խեղդէ զիս։</p> <p>— Ո՛չ,— ըսի,— ո՛չ հոս, ո՛չ այս օտար ճաշարանին մէջ։ Կ՚երթանք մեզի, կը տեսնես զաւակներս, զաւակներս կը տեսնեն քեզ, յաճախ խօսած եմ անոնց կարկանդակ ծախող ու կօշիկ ներկող պատանիի մը մասին։ Սիրելի Գէորգ, դուն իմ կեանքս անուշութեամբ լեցուցիր, կ՚ուզեմ ատկէ բաժին հանել զաւակներուս։</p> <p>Ձգեցինք ճաշարանը ու գացինք մեր տունը։</p> <p>Այս է իմ կեանքիս անզուգական ժամը։ Այս ժամն է իմ տառապալից ուսուցչական կեանքիս քաղցրագոյն վարձատրութիւնը։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Սուրէն լռեց ու աչքերուն մէջ կը տեսնէինք այդ ժամուան ձգած անուշութիւնը։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-16/ Sat, 16 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-16/ <p>Ողորմութիւն չէին տար անցորդները մեզի, պարզապէս, որովհետեւ չէինք խնդրեր։ Փողոցի մուրացիկները կօշիկ ունէին՝ մենք բոկոտն էինք, անոնց տոպրակները հացով լեցուն կ՚ըլլային՝ մեր ստամոքսները դատարկ էին, անոնք ձեռք կ՚երկարէին մեզի եւ մենք մեր ունեցածէն բաժին կը հանէինք անոնց։ Քէմփի փողոցներուն մէջ մեր ծիծաղը կ՚արձագանգէր ու մեր մեծերը, արցունքոտ աչքերով կը դիտէին ցեխերուն մէջ նետուած նորաբողբոջ սերունդը ու գլուխ կ՚օրօրէին։</p> <p>Մենք կրակի մէջ ծնած էինք ու լսած իսկ չէինք ծննդեան տարեդարձի մասին, իսկ մեր ծնողները, այնչափ դժգոհ էին իրենց ծնած ըլլալուն, որ այդ մասին խորհիլ իսկ չէին կրնար։</p> <p>Յուլիսի տաք երեկոյ մը, մայրիկը գործէն վերադարձաւ՝ գաղտնապահ ժպիտ մը դէմքին։ Նորութիւն մը կար։ Մեծ եղբայրս, քոյրս, հօրեղբօրս աղջիկն ու տղան, քեռիիս աղջիկն ու տղան եւ ես շրջապատեցինք մայրիկը։ Այս բոլոր որբերուն միակ նեցուկն էր մայրս։</p> <p>— Ի՞նչ կայ, մայրիկ, ի՞նչ կայ,— սկսանք հարցուփորձել,— ինչո՞ւ կը ժպտիս։</p> <p>Առանց պատճառի, եօթը որբերու մայր մը չէր ժպտեր։</p> <p>— Խելօք նստեցէք որ ըսեմ,— վերջապէս խօսեցաւ մայրիկը։</p> <p>Աշխարհի որեւէ անկիւնը, եօթը անօթի փոքրիկներ, երբեք այնքան խելօք չէին նստած, որքան որ մենք քով քովի շարուեցանք փսիաթին վրայ։ Մայրիկը բացաւ լաթէ կարուած իր ձեռքի պայուսակը ու մեզի մէկական, փայլուն ու գունաւոր թուղթերու մէջ փաթթուած, կլոր շոքոլաներ բաժնեց։</p> <p>— Կերէք,— ըսաւ ժպտերես։</p> <p>Բացինք թուղթերը, շոքոլաները դրինք մեր ափերուն մէջ ու սկսանք իրարու շոքոլաները դիտել։ Մայրիկը գոհունակ սրտով մեզ կը դիտէր։ Սկսանք կամաց-կամաց լզել շոքոլաները՝ հաճոյքը երկարաձգելու համար։ Ո՞ր յիմարը, մէկ պատառով վերջ կու տար այդ անուշութեան։ Անխօս կ՚ըմբոշխնէինք։ Քոյրս մօտեցաւ մայրիկին, երկարեց շոքոլան ու ըսաւ.</p> <p>— Մայրիկ, քիչ մըն ալ դուն լզէ շոքոլան։</p> <p>Մայրիկին ժպիտը անհետացաւ։</p> <p>— Ո՛չ, աղջիկս,— ըսաւ տրտմօրէն,— շնորհակալ եմ. ես իմ բաժինս առատօրէն առած եմ այս կեանքէն։</p> <p>Լուռ դիտեց մեզ, ու ապա սկսաւ խօսիլ։</p> <p>— Զաւակներս, զիս մտիկ ըրէք եւ ուշադրութեամբ։ Աստուած՝ Իր բարութեամբը, երջանիկ ստեղծած է մարդը. մարդիկն են, որ զիրար դժբախտացուցած են։ Իւրաքանչիւր հայ իրաւունք ունի լալու, սակայն, տեւական լացը ի վնաս լացողին է։ Դուք հայր ու մայր չունիք, ես ձեր մայրն եմ, բայց ես տկար եմ ու կարողութիւններս սահմանափակ, ձեր պարտականութիւնն է երջանիկ կեանք մը ապահովել։ Ձեր սերունդն ալ շատ պիտի տառապի. պիտի հարուածեն, պիտի ծաղրեն, պիտի հալածեն ձեզ, բայց աշխարհ ձեր մեծնալը դիտելով, պիտի դատէ մեր ազգը։ Դո՛ւք ապագայ սերունդներուն ճամբան պիտի հարթէք՝ ցոյց տալով աշխարհին, թէ հայը չ՚ընկճուիր, ճակատաբաց է ու ինքնաբաւ։ Ես, այսօր, փորձ մը կ՚ընեմ ձեր արցունքները նուազեցնելու։ Շարունակեցէ՛ք ձեր ճամբան, միշտ նկատի ունեցէք, որ բախտաւոր էք այսպիսի ազգի մը զաւակները եղած ըլլալնուդ համար։ Առաքինութիւններով լեցուն ժողովուրդ մըն ենք, արժանաւոր զաւակները եղէք մեր ազգին։ Այսօր մեր ամենէն փոքրին՝ Յակոբին ծննդեան իններորդ տարեդարձն է։ Այս առաջին տարեդարձն է որ կը տօնենք։ Այս առթիւ ես ձեզի նուէր մըն եմ բերած… զոյգ մը անպաշտպան, որբ ճագարներ։ Անոնց կեանքը ձեր խնամքէն կախուած է, պիտի դիտեմ, թէ ի՛նչպէս հոգ պիտի տանիք ձեզմէ աւելի տկարներուն։</p> <p>Մայրիկը ձեռքը մխրճեց պայուսակին մէջ ու դուրս հանեց երկու մանր, բամպակի կտորներ ու դրաւ փսիաթին վրայ։ Մենք շրջապատեցինք եւ սկսանք ուշի ուշով դիտել զանոնք։ Ճագարները նախ անշարժ մնացին ու ապա քիթ քթի տուած սկսան զիրար հոտոտել։ Ձիւնի չափ ճերմակ էին՝ թափանցիկ ականջներով եւ կրակի պէս կարմիր աչքերով։</p> <p>— Մայրի՛կ, ասոնք նապաստակ չե՞ն,— հարցուց քեռիիս աղջիկը։</p> <p>— Ո՛չ,— պատասխանեց մայրիկը,— նապաստակները աւելի խոշոր ու մեծականջ կ՚ըլլան։ Այս երկրին մէջ զանազանութիւն չեն դներ, բոլորն ալ կը կոչեն «նապաստակ», հոգ չէ, դուք ալ նապաստակ ըսէք։</p> <p>Զգուշութեամբ, ձեռքս երկարեցի նապաստակի մը կռնակին, որպէսզի բռնեմ, սակայն ան «հօփ» ըրաւ ու ցատկեց։ Կրկին փորձեցի ու կրկին ձախողեցայ։</p> <p>— Դժուար թէ յաջողիս,— ըսաւ մայրիկը,— Աստուած նապաստակներուն տուած է ամէն կողմ տեսնելու կարողութիւնը. տե՛ս, աչքերը մերինին պէս չեն, կլոր են ու քիչ մը դուրս ցցուած, այս պատճառաւ, անոնք կրնան տեսնել ամէն կողմ - վեր, վար, աջ, ձախ, նոյնիսկ ետ ու առաջ միեւնոյն ատեն։ Պէտք չէ կամաց-կամաց մօտենալ նապաստակին, այլ պէտք է պատրաստուիլ ու յանկարծ, արագ շարժումով մը բռնել ականջներէն։ Հիմա փորձէ՛։</p> <p>Փորձեցի ու յաջողեցայ այս անգամ։ Ականջներէն կախուած վերցուցի ու սկսայ ուշադրութեամբ դիտել։</p> <p>— Երկար ժամանակ ականջներէն կախուած մի՛ պահեր նապաստակը,— ըսաւ մայրիկը,— ցաւ կը զգայ, գիրկդ հանգիստ նստեցուր, եթէ տեղը սիրէ՝ հանդարտ կը կենայ։</p> <p>Նապաստակը գիրկս առի. բոլորս ալ կարգով սկսանք շոյել մուշտակը։ Միւս նապաստակը սկսաւ պզտիկ ոստումներ ընել ու շուրջը հոտոտել. հաւանաբար ընկերը կը փնտռէր։</p> <p>— Կը տեսնէ՞ք,— ըսաւ մայրիկը,— առանձնութենէն չ՚ախորժիր։ Ուշադրութիւն ըրի՞ք, որ նապաստակը միշտ կը ցատկէ՝ փոխանակ մեզի պէս քալելու։ Նապաստակները, այսպէս ցատկելով, կրնան շուներու եւ ձիերու հետ մրցիլ եւ յաղթել անոնց։</p> <p>Կարգով ձեռքէ ձեռք առինք նապաստակները, շոյեցինք ու համբուրեցինք։</p> <p>— Այսօրուան համար կը բաւէ,— ըսաւ մայրիկը,— եւ քարիւղի սնտուկ մը մաքրած եւ պատրաստած եմ արդէն։ Զանոնք այս գիշեր մէջը դնենք ու վաղը, յարմար տեղ մը կը կարգադրէք։</p> <p>Նապաստակները դրինք սնտուկին մէջ. քիթ քթի տուած՝ անկիւն մը կծկուեցան։ Ծածկեցինք սնտուկը տոպրակով մը ու սկսանք մեր առօրեայ գործերով զբաղիլ։</p> <p>Գիշերը անկողինները կը փռէինք քով քովի, մեր ունեցած միակ սենեակին մէջ ու կը պառկէինք։ Լամբը մարեցինք ու պատրաստուեցանք քնանալու։ Հազիւ տասնըհինգ վայրկեան անցած էր, մայրիկը յանկարծ ցատկեց անկողնէն դուրս ու վազեց դէպի նապաստակները, ու լսեցինք ձայնը՝ «փի՛ստ, փի՛ստ»։ Մայրիկը վերցուց սնտուկը ու անկողնին քով բերաւ։</p> <p>— Մայրի՛կ,— ըսաւ հօրեղբօրս աղջիկը,— ինչպէ՞ս լսեցիր կատուին գալը։</p> <p>— Կատուին գալը չլսեցի, աղջիկս,— պատասխանեց մայրիկը,— նապաստակները, վտանգի պահուն, իրենց ետեւի ոտքերը գետին կը զարնեն ու ազդանշան կու տան. դուք ալ եթէ ուշադիր ըլլաք՝ կրնաք լսել անոնց հարուածներուն ձայնը։</p> <p>Յաջորդ օր, մայրիկը գործի գնաց, իսկ մենք սկսանք խորհիլ, թէ ինչ կրնայինք ընել նապաստակներուն համար։ Երկու հոգի գացին գետեզերք եւ ահագին քանակութեամբ խոտ բերին։ Քեռիիս տղան ծով գնաց ու վերադարձաւ բեռ մը տախտակներով եւ թելերով։ Կէսօրէ ետք բոլորս ալ գործի լծուած էինք։ Մեր սենեակը գետնէն մէկուկէս մեթր բարձր էր՝ տախտակէ սիւներու վրայ հանգչած։ Սենեակին տակը փորեցինք, տախտակները մխրճեցինք հողին մէջ, բաւական խորը ու թելերով ամրացուցինք։ Երկու հին մաղերով պատուհաններ շինեցինք ու նապաստակներու տան տանիքն ալ ծածկեցինք հաստատուն վրանի կտորով մը, որ միեւնոյն ատեն, իբրեւ դուռ պիտի ծառայէր։ Քեռիիս տղան ճարպիկ էր. շատ շնորհալի եւ ընդարձակ բնակարանի մը վերածեց նապաստակներուն տունը, այնքան, որ մեզի նախանձելու որեւէ պատճառ չունէին։</p> <p>Շատ կանոնաւոր կերպով հոգ կը տանէինք անոնց։ Երբեք չտեսան պակասը ջուրի, խոտի ու խնամքի։ Օրէ օր կը խոշորնային ու սկսած էին մեզ ճանչնալ։ Ուշադրութեամբ կը դիտէինք անոնց ամէն մէկ շարժումը։ Տարօրինակ ձեւեր ունէին կերակուր ուտելու։ Առջեւի ակռաներով արագ-արագ կը փրցնէին խոտերը եւ կուլ կու տային։ Մայրիկը բացատրեց, թէ նապաստակները իրենց կերակուրը չեն ծամեր, այլ կ՚աղան ու կուլ կու տան։</p> <p>Ամիսները յաջորդեցին իրարու, նապաստակները խոշորցած էին, քառասունէն քառասունըհինգ սանթիմ հասակ ունէին։ Մանաւանդ մէկը՝ շատ աւելի գիրցած էր։ Օր մըն ալ տեսանք, որ նապաստակները չկային իրենց տան մէջ, մէկ անկիւնը ահագին հող դիզուած էր։ Մենք շուարած մնացինք։ Մայրիկը հասաւ օգնութեան։</p> <p>— Իրար մի՛ անցնիք,— ըսաւ,— դուք իրենց սահման շինեցիր միայն, իրենք իրենց որջը կը շինեն։ Անոնք կը սիրեն գետնափոր տեղերը։ Օդը կը ցրտի ու անոնք ինքնապաշտպանութեան կը դիմեն։</p> <p>Փետրուար ամսուն էր. քեռիիս աղջիկը շնչասպառ վազեց մայրիկին մօտ։</p> <p>— Մայրի՛կ, մայրի՛կ,— ըսաւ,— գէր նապաստակը ինքզինք կը բզկտէ, կուրծքին վրայ մուշտակ չէ ձգած, ամբողջութեամբ կը փետտէ եւ չոր խոտերուն խառնած՝ ծակին մէջ կը տանի։</p> <p>— Մի՛ մտահոգուիր, աղջիկս,— ըսաւ մայրիկը ժպտուն,— ան շատ լաւ գիտէ ինչ որ կ՚ընէ, ձեզի անակնկալ մը կը պատրաստէ։</p> <p>Անցան օրեր ու օրեր. գէր նապաստակը գրեթէ ծակէն դուրս չէր ելլեր. հազիւ կը տեսնէինք զինք, կը վազէր ու կ՚աներեւութանար։</p> <p>Գարնան առաջին օրերն էին, վար իջած էի կիրակնօրեայ դպրոց երթալու։ Արեւը զարկած էր մեր տան, եւ անուշ գաղջութիւն մը կար մթնոլորտին մէջ։ Մօտեցայ նապաստակներուն տան եւ սկսայ խենթի պէս պոռալ.</p> <p>— Եկէ՛ք, եկէ՛ք, շո՛ւտ եկէք։</p> <p>Բոլորն ալ վար վազեցին։ Գէր նապաստակին շուրջ զիրար կը հրմշտկէին եօթը փոքր ձագուկներ՝ ճերմակ ու կէտաւոր։ Մեր ուրախութիւնը սահման չունէր։ Մայրիկը գոհունակ ժպիտ մը դէմքին՝ մեր գլուխները կը շոյէր։</p> <p>— Հիմա հասկցա՞ք, թէ ինչու մայր նապաստակը ինքզինք կը բզկտէր։ Դուք չէք գիտեր, թէ որքա՜ն յոգնած է մայր ճագարը այդ սիրասուն ձագուկները հասցնելու համար այս վիճակին։ Ճագարին ձագերը կը ծնին մերկ, աչքերնին ու ականջնին գոց։ Տասնըմէկ օրէն աչքերնին կը բացուին ու մէկ կամ երկու օր ետքն ալ ականջնին։ Երկու շաբաթ ետք կրնան դուրս ելլել ու դիտել շուրջերնին։</p> <p>Կրկնապատկեցինք մեր հոգատարութիւնը։ Խոտը առատ էր եւ տեղերնին ընդարձակ։ Օրէ օր կը խոշորնային նապաստակները, ու, ափ ի բերան մնացինք, օր մըն ալ, երբ կրկին ութ նոր ձագեր տեսանք գէր նապաստակին շուրջ։ Ապշած զիրար կը դիտէինք, հազիւ երկուք ու կէս ամսու էին առաջին ծնածները։ Մայրիկը բացատրեց.</p> <p>— Զաւակներս, նապաստակները շատ շուտ կ՚աճին։ Մայր նապաստակը մէկ ամիսէն ձագ կը բերէ եւ տարին չորս, հինգ, նոյնիսկ վեց անգամ նոր ձագեր կու տայ։ Երբ նապաստակ մը վեց ամսու ըլլայ՝ կրնայ մայր դառնալ։ Մօտ ատենէն, դուք նապաստակներու բազմութիւն մը պիտի կերակրէք։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Գիշեր մը սուր, երկար, սրտաճմլիկ կանչ մը արթնցուց մեզ.</p> <p>— Շո՛ւտ, վար երթանք, լամբը վառեցէ՛ք, նապաստակներուն վտանգ մը պատահած է,— ըսաւ մայրիկը։</p> <p>Շտապեցինք վար. նապաստակներուն տունը արեամբ ծածկուած էր։ Մաղէ պատուհաններէն մէկը պատռուած էր ու նապաստակներուն ծակին մուտքը արիւնաթաթախ ճերմակ կոյտով մը գոցուած։ Քեռիիս տղան թեւը երկարեց եւ վերցուց այդ կոյտը։ Հայր նապաստակն էր, որ օրհասական կռիւ մղած էր կատուին դէմ ու ինքզինք զոհած՝ իր ձագուկներուն պատսպարանին մուտքը պաշտպանելու համար։</p> <p>Լացինք բոլորս ալ, չէինք հանդուրժեր նապաստակներուն որբ մնալուն։ Մայրիկն ալ լացաւ.</p> <p>— Ձեր հայրերն ու մայրերն ալ, այսպէս, խաւարին մէջ բզկտուեցան,— ըսաւ։</p> <p>Այդ եղաւ գազանային ազդանշանը։ Ամբողջ քէմփը իմացաւ դէպքը ու անկէ ետք, հակառակ մեր բոլոր ճիգերուն՝ արկածները անպակաս եղան։ Աշխարհը որբերուն դէմ պատերազմ հռչակած էր։ Քէմփի կատուները, առնէտներն ու ստահակները դաշնակցած՝ գիշերները մեր տան շուրջը կը դեգերէին։ Որքան գողցան, բզկտեցին, կերան մեր նապաստակները՝ այնքան աճեցան ու բազմացան անոնք։ Ամէն շաբաթ նոր ձագեր կու գային աշխարհ ու ամէն գիշեր նոր ողբերգութիւն մը կը պատահէր՝ նապաստակներու տան մէջ։ Մենք աչալուրջ կը հսկէինք, սակայն անկարող էինք առաջքը առնել աղէտին։</p> <p>Հիմա յիսուն երկու նապաստակ ունէինք եւ տեւապէս կ՚աւելնային։ Մեր տան տակը, այլազան ուղղութիւններով, նկուղներ բացուած էին նապաստակներուն կողմէ։ Մենք կ՚ուրախանայինք ու կը տառապէինք միաժամանակ։ Քէմփի ժողովուրդը կը ծիծաղէր մեր վրայ ու այլազան սրամիտ խօսքերով կը զուարճանար։ «Էլմաս պաճի,— կ՚ըսէին,— մեր կատուները այլեւս մուկ չեն բռներ, նապաստակի միսը աւելի համեղ է կ՚երեւի», կամ, «Պիտի բռնենք այս քէմփի առնէտները եւ պիտի ուտենք, նապաստակի միսէ շինուած են անոնք, եւ կամ, «Մսավաճառները անգործ մնացին, խեղճերը խանութները սկսան գոցել»։ Մենք կը ջղայնանայինք, սակայն կը շարունակէինք մեր պայքարը աւելի յամառօրէն, աւելի յարատեւութեամբ։ Մայրիկը ուշադրութեամբ կը դիտէր մեր աննկուն աշխատանքը։ Մենք յաղթական էինք. նապաստակներուն թիւը կ՚աւելնար։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Մեծագոյն ողբերգութիւնը պատահեցաւ գիշեր մը։ Չարագործ ձեռքեր, դուրսէն, փորած էին ու հասած նապաստակներու նկուղներէն ամենէն խոշորին ու գողցած՝ մօտաւորապէս քառասուն նապաստակ։ Յաջորդ օր, սուգի մէջ էինք. լուռ ու անտրամադիր կը սպասէինք թէ ի՛նչ պիտի ըսէր մայրիկը։ Դուրսէն Փանոս էմիին ձայնը կը լսուէր. «Ո՛վ որ որբին իրաւունքը կ՚ուտէ՝ սեւերես թշուառական մըն է, ու արժանի՝ դժոխքի կրակին»։ Հիւանդ, աղքատ ու լուրջ մարդ մըն էր Փանոս էմմին։ «Որբերուն աշխատանքին առջեւ, քար դնողը,— կը շարունակէր Փանոս էմմին,— ազգին կը դաւաճանէ»։ «Տէ՛, ձայնդ քաշէ՛, պարապ մարդ», լսուեցաւ Թորոս աղայի սաստը։ Մայրիկը նայեցաւ մեզի ու հարցուց.</p> <p>— Յուսահատա՞ծ էք։</p> <p>— Ո՛չ,— պատասխանեցինք միաձայն։</p> <p>— Լա՛ւ,— ըսաւ մայրիկը,— շատ ուրախ եմ, սակայն այսքանը կը բաւէ։ Յակո՛բ, առ նապաստակներէն մէկը, Պետրոս էմմիին խանութը տար, կշռէ՛ ու բեր։</p> <p>Զատեցի գիրուկ նապաստակ մը ու տարի։ Երեք քիլօ եկաւ։</p> <p>— Վաղը,— ըսաւ մայրիկը,— Յովհաննէսն ու Յակոբը կը տանին այս նապաստակները շուկայ ու կը ծախեն։ Չեմ գիտեր, թէ ինչ կ՚արժեն, բայս մսի գինով թող ծախուին։ Այդ դրամով ուրիշ աշխատանքի մը կը սկսինք։ Գիտեմ, թէ դժուար է այս բանը բոլորիդ համար ալ, բայց կը տեսնեմ, որ ջղային վիճակի մէջ էք եւ կը վախնամ, որ ձեզմէ մէկուն փորձանք մը կրնայ պատահիլ։ Գողը աշխարհի ամենէն վախկոտ մարդն է, անոր համար, շատ վտանգաւոր։</p> <p>Մեծ ու փոքր երեսուներկու նապաստակ մնացած էին մեզի։</p> <p>Յաջորդ օր, երկու խոշոր սնտուկներու մէջ լեցուցինք նապաստակները։ Ծանր սնտուկը, պարաններով ամրացուցին Յովհաննէսի կռնակին, իսկ թեթեւն ալ՝ իմ։ Ճամբայ ինկանք. եղբայրս աւելի ուսեալ՝ սկսաւ պոռալ. «<em>Լաբէ՜ն, լաբէ՜ն, մանյըֆիք լաբէ՜ն</em>», իսկ ես կը կանչէի. «<em>Տաւշա՜ն, տաւշա՜ն, արնէ՜պ, քօյէ՜ս, քօյէ՜ս</em>»։ Ծանր էին սնտուկները եւ հետաքրքրուողներ չկային։ Կէսօրուան մօտ՝ հասանք Պուրճի հրապարակը։ Ահագին բազմութիւն կար ու երկձի կառքեր շարուած էին քով քովի։ Յովհաննէս ձայնը բարձրացուց. «<em>լաբէ՜ն, արնէ՜պ, լաբէ՜ն ժօլի</em>»։ Վերջապէս, ֆրանսացի սպայ մը հետաքրքրուեցաւ եւ ուզեց տեսնել։ Սնտուկները վար առինք։ Յովհաննէս կամացուկ մը բացաւ սնտուկին ծածկոցը ու գիրուկ նապաստակ մը դուրս հանեց։ Երբ սպան կը քննէր նապաստակը, ուրիշ նապաստակ մը, գլուխը դուրս հանեց ու ցատկեց մայթին վրայ։ Աճապարանքիս մէջ, ուժգնօրէն զարնուեցայ սնտուկիս։ Սնտուկը շրջեցաւ, բացուեցաւ կափարիչը եւ բոլոր նապաստակները սկսան վազել։</p> <p>— Յակո՛բ, Յակո՛բ, նապաստակնե՜րը,— պոռաց Յովհաննէս ու սկսաւ նապաստակները հետապնդել, մինչ իր սնտուկին նապաստակները մէկ առ մէկ խոյս կու տային։</p> <p>Շուրջս դիտեցի, նապաստակները կը ցատկռտէին այլազան ուղղութիւններով։ Մարդիկ կը վազէին նապաստակներուն ետեւէն։ Պուրճի հրապարակին մէջ, աննախընթաց իրարանցում մը սկսաւ։ Քանի մը ձիեր խրտչեցան ու սկսան, առանց կառապանի, արշաւել։ Նապաստակները շուարած, շրջանակաձեւ կը դառնային հրապարակին վրայ։ Այդ իրարանցման մէջ հպարտ զգացի ինքզինքս անոնց ճարպիկութիւնը դիտելով. ոչ մէկը բռնուած էր։ Մարդիկ խանութներէն ներս ու դուրս կը խուժէին նապաստակի մը տիրանալու համար։ Խանութպան մը որսի հրացանով կը վազէր։ Երկու ինքնաշարժներ իրարու բախեցան, վարորդներու պոռչտուքը սկսաւ։ Հանրակառքեր կեցան, երիտասարդներ վար ցատկեցին ու սկսան հալածել նապաստակները։ Իւրաքանչիւր նապաստակի ետեւէն տասնեակ մը մարդիկ կը վազէին։ Մարդ մը յաջողեցաւ բռնել հատ մը ու անհետացաւ քովնտի փողոցի մը մէջ։ Նապաստակ մը մտաւ Ապու Աֆիֆին ճաշարանը. վազեցի ետեւէն. չձգեցին, որ ներս մտնեմ. «<em>Ուլէ՛ ելլա՛ մըն հոն</em>», ըսին։ Յաճախորդները սեղաններուն տակ կը նայէին ու երեք սպասաւորներ հոս-հոն կը վազէին։ Ետ դարձայ, տեսայ քանի մը ստահակներ, բացած էին Յովհաննէսին սնտուկը ու մէջը կը նայէին։ Վազեցի անոնց մօտ. «<em>Մաֆի շի, մաֆի շի</em>» ըսին ու փախան։ Յովհաննէս, ձեռնունայն, վերադարձաւ. քրտնած էր ու աչքերը արցունքով լեցուն։ Ֆրանսացի սպան՝ նապաստակը ձեռքը՝ քիչ մը անդին կայնած, կը դիտէր ապշահար։ Երբ տեսաւ պարապ սնտուկներուն քով կայնած, մօտեցաւ, նապաստակը տուաւ եղբօրս եւ արագ քայլերով հեռացաւ։ Եղբայրս նայեցաւ նապաստակին, նայեցաւ ինծի, շոյեց մուշտակը, դանդաղօրէն բարձրացուց, համբուրեց ու ծռեցաւ եւ քնքշութեամբ գետին ձգեց։ Նապաստակը, երկվայրկեան մը, դիտեց մեզ ու սկսաւ փախչիլ՝ խումբ մը հալածիչներ ետեւը ձգած։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Վերադարձանք տուն։ Բոլորն ալ անհամբեր մեզի կը սպասէին։ Եղբայրս խօսելու տրամադրութիւն չունէր։ Ես պատմեցի եղելութիւնը։ Մայրիկը, նախ ժպտեցաւ կարեկցութեամբ ու ապա սկսաւ խնդալ։ Գրկեց եղբայրս ու զիս եւ շարունակեց սրտաբուխօրէն խնդալ։ Խնդուքը աստիճանաբար բարձրացաւ ու համակեց մեզ։ Բոլորս ալ սկսանք խնդալ։ Քեռիիս տղան, կողերը բռնած, կը խնդար։</p> <p>— Ամա՜ն, ա՜խ, ամա՜ն, մեռա՜յ,— կ՚ըսէր,— երեք տարի նապաստակ պահել ու համին իսկ չնայի՜լ, հա՛, հա՛, հա՛։</p> <p>Երբ խնդուքներու ձայնը աստիճանաբար մեղմացաւ, մայրիկը, արցունքները չորցուց եւ ըսաւ.</p> <p>— Այս է կեանքը. կորոստին վրայ խնդալ, Աստուծոյ օգնութիւնը հայցել եւ անդրդուելի վճռակամութեամբ ձգտիլ՝ աւելի փայլուն ապագայ մը կերտելու աշխատանքին։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-15/ Fri, 15 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-15/ <p>Սա փոքրիկ, որբ աղջիկը, որ կը ցատկռտէ փողոցին մէջ՝ սաստիկ ջերմ ունի ու երէկ գիշեր անօթի է պառկած։ Կը ցատկռտէ այսօր, որովհետեւ այսօր Կաղանդի նախօրեակն է եւ եղբայրը խոստացած է Կաղանդի գիշերը անոր պուպրիկ մը նուիրել. պուպրիկ մը այնքա՜ն աղուոր, որքան միայն պուպրիկ մը կրնայ ըլլալ. ու երբ եղբայրը խոստանա՜ր, օ՜հ…</p> <p>Սա պատանին, որ խոստացած է քրոջը պուպրիկ մը նուիրել, հիմա կայնած է պուպրիկներով լեցուն ցուցափեղկի մը առաջ՝ ու առանց ունեցած դրամը դուրս հանելու, թերեւս յիսուներորդ անգամն ըլլալով կը համրէ ստացած շաբաթականին մնացորդը, հատ-հատ մատներուն մէջէն սահեցնելով. հինգ, հինգ ալ՝ տասը, մէկ հատը երկուքնոց, երկու հատ մէկնոց եւ ահ կէս դահեկան մըն ալ՝ կ՚ընէ տասնըչորսուկէս դահեկան… կերակուրի, հագուստեղէնի, դեղի, վառելանիւթի եւ պուպրիկի յատկացուած։ Բայց ի՞նչ ընել կերակուրը, դեղը, վառելանիւթը, քանի որ քոյրիկը եթէ աշխարհի բոլոր կերակուրներն ալ ուտէ՝ պիտի չկշտանար առանց պուպրիկի, բոլոր բժիշկները պիտի չկարենան բժշկել զայն՝ առանց պուպրիկ մը տալու ու փուռի մը տաքութիւնը պիտի չկրնար տաքցնել անոր սիրտը։ Չէ որ քոյրիկը երկա՜ր, շատ երկար ատենէ ի վեր կը սպասէ պուպրիկին. չէ՞ որ իրենց մօր մահուան պատճառած սարսուռը միայն պուպրիկի մը հեռանկարովը կարելի եղաւ մեղմել։ Ու ինք կը սիրէ իր քոյրը, այո՛, խենթի մը պէս կը սիրէ իր որբ քոյրը։ Աւելի սիրեց զայն, երբ հայրը մահամերձ՝ պատուիրեց պաշտպան կանգնիլ անոր, իսկ մայրը, մեռնելէ առաջ՝ հեղեղանման արցունքներով խնդրած է, նոյնիսկ հարիւր անգամ ձեռքը համբուրած, որ հօր, մօր դեր կատարէ խեղճ աղջկան։ Վերջապէս շա՜տ կը սիրէ իր քոյրը, թերեւս աւելի, քան քոյրը պիտի սիրէր պուպրիկը՝ առաջին տեսած րոպէին։</p> <p>Սաստկացող անձրեւի կաթիլները կը սթափեցնեն Հայկը։ Արագ շարժումով կը սրբէ աչքերուն մէջ լճացած արցունքի կաթիլները, ոտքերը սալայատակին կը զարնէ քանի մը անգամ՝ կօշիկներուն վրայի ջուրը թօթափելու համար ու աւելի կը մօտենայ ցուցափեղկին։ Դէմքը կը պայծառանայ, այս որքա՜ն առատ, գունագեղ պուպրիկներ, Տէր Աստուած, կատարեալ մանկապարտէզ։ Սա մէկը, ո՜հ, եթէ կարենար քրոջը տանիլ քոյրը կատարելապէս կ՚ապաքինի։ Բայց ինչպէս ձեռք ձգել այդ տիկնիկը, երբ ամբողջ հաստութիւնը, մէկ-մէկ կը սահի մատներուն մէջէն… տասնըչորսուկէս դահեկան։ Աչքերը կը պտտցնէ միւս պուպրիկներուն պիտակներուն վրայէն ու կը կարդայ գիները. 700 Լ.Դ., 550 Լ.Դ., 100 Լ.Դ., 300 Լ.Դ. ուրի՞շ. ուրիշ չկայ։ Բայց ի՞նչ կարեւորութիւն ունի. եթէ այս խանութը չեղաւ՝ միւս խանութը կայ. եթէ ան ալ չեղաւ՝ օ՜հ, ինչո՞ւ պիտի չըլլայ երբ ինք որոշած է անպայման պուպրիկ մը նուիրել քրոջը։</p> <p>Միւս խանութը չեղաւ, միւսն ալ չեղաւ, միւսն ալ չեղաւ։ Եւ ահա արշաւ մը կը սկսի Պէյրութի փողոցներուն մէջ։ Անձրեւը անդադրում կը տեղայ, մերթ խելօք՝ գառնուկի մը չափ, մերթ անհաւասարակշիռ՝ գինովի մը պէս ու մերթ կատղած՝ Պէյրութի խենթ անձրեւին նման։ Սակայն Հայկ կը վազէ, կը վազէ, կը վազէ։ Անձրեւի կաթիլները մազերէն վար կը կաթկթին դէմքին վրայ ու քրտինքի կաթիլներուն հետ միախառնուած կ՚իյնան վար։ Կ՚իյնան, կ՚իյնան. ինք ալ կ՚իյնայ ու կ՚ելլէ, կը ջղայնանայ, կը յոգնի, կը յուսահատի ու կը սկսի լալ։ Կու լայ ցնցուելով, կու լայ երեխայի նման։ Անձրեւի ու քրտինքի կաթիլներուն կը խառնուին արցունքի կաթիլները։ Կը դադրի վազելէ, ի՞նչ օգուտ ունի փողոցը պուպրիկ չեն ցանած ու ինք խոստումը պիտի չկրնայ յարգել։ Ու եթէ քոյրը յանկարծ… չէ՛, Աստուած իմ, արդէն հիւանդ է։ Բայց արդեօք մարդ կրնա՞յ մեռնիլ, երբ փափաքածը չստանայ։ Քրոջ հիւանդութիւնը եթէ ծանրանայ, ու եթէ… մեռնի, ինք ոճրագործ մը եղած պիտի ըլլայ։ Անկասկած։ Ինչո՞ւ խոստումդ չես յարգեր, թշուառակա՛ն։ Այո՛, դուն ձեռքովդ սպաննեցիր քոյրդ։ Ի՞նչ պիտի ըսես հօրդ, ի՞նչ պիտի ըսես մօրդ. քեզի յանձնեցինք զայն, որ սպաննե՞ս, հա՞։ Բայց ես ի՞նչ կրնամ ընել, ո՞վ եմ ես, ահա ամբողջ ստացուածքս, ահա սիրտս, ահա հոգիս. նոյնիսկ կ՚ուզեմ հիմա մեռնիլ, զոհուիլ պուպրիկի մը համար։ Ահա՛ մարմինս՝ այրեցէք, ահա՛ եւ եւ աչքերս հանեցէ՛ք, ահա՛ եւ ոտքերս՝ կոտրեցէք, խեղդեցէ՛ք, փճացուցէ՛ք, կախեցէ՛ք ոչնչացուցէ՜ք զիս՝ միայն թէ պուպրիկ մը տուէ՛ք քրոջս։</p> <p>Կէսօրին, կը հասնի հանրային պարտէզին առջեւ։ Կը մտնէ ներս, կը քալէ ուղիղ ու կ՚իյնայ նստարանի մը վրայ։ Նոր կը զգայ որ անձրեւը դադրած է ու արեւը յաղթական կայսրի մը պէս՝ դուրս ելած է ցուցադրուելու։ Առջեւի աւազանին ջուրը կը պլպլայ, կարծես երկնքի բոլոր աստղերը լեցուած են այդ աւազանին մէջ ու իրարու աչք կը քթթեն։ Մթնոլորտը տակաւ կը տաքնայ ու թմրութիւն մը կը պատէ մարմինը։ Դանդաղ կ՚երկննայ նստարանին վրայ ու ակնապիշ կը դիտէ աւազանին հազարաւոր աստղերը։ Կոպերը կը ծանրանան, աչքերը կը գոցուին ու դանդաղօրէն անուշ քունը կու գայ օրօրել յոգնաբեկ մարմինը։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Յանկարծ կ՚արթննայ ու կը շտկուի նստարանին վրայ։ Ժամը վեցն է։ Շուարած՝ չորս կողմ կը նայի. երեկո՞յ է թէ առաւօտ։ Օրուան անցուդարձերը կը վերյիշէ. կարելի՞ է որ քնացած ըլլայ ամբողջ գիշերը։ Կը նայի շուրջը։ Մարդիկ կը շտապեն ամէն ուղղութեամբ. երեկոյ ըլլալու է։ Անօթի կը զգայ. կրկին կը համրէ ունեցած դրամը ու չի համարձակիր կէս դահեկան իսկ ծախսել։ Դուրս կ՚ելլէ հանրային պարտէզին ու կը քալէ գլուխը կախ, մտահոգ։ Հազիւ քանի մը քայլ առած՝ ետեւէն կը լսէ անունը.</p> <p>— Հա՛յկ։</p> <p>— Բարե՛ւ, Գուրգէն։</p> <p>— Ի՞նչ կ՚ընես հոս։ Այս գիշերը ինչպէ՞ս պիտի անցնես։</p> <p>— Ինչպէ՞ս… քնանալով։</p> <p>— Կատակը մէկդի, Հայկ, այս գիշեր սքանչելի Կաղանդի գիշեր մը պիտի անցնեն մեր ընկերները. առատ կերուխում, երգ, պար, զուարճալիքներ, եւայլն, եւայլն… Ափսո՜ս որ ես պիտի չկրնամ ներկայ ըլլալ։</p> <p>— Ինչո՞ւ։</p> <p>— Իմ ապուշութենէս։ Մարուքեան ընտանիքը, կը ճանչնաս պարոն Մարուքեանը, երեւելի գորգի վաճառականը եւ քանի մը ուրիշ վաճառականներ, միասին պիտի տօնեն եղեր Կաղանդը։ Ես ալ խոստացայ անոնց փոքրիկներուն կաղանդ պապա ըլլալ։ Որո՞ւն մտքէն կ՚անցնէր, որ մեր ընկերներն ալ մտադրած են փառաւոր Կաղանդ մը տօնել։ Վա՜խ, հարամ եղաւ քէյֆս։</p> <p>— Իրապէս որ մեղք է եղեր։</p> <p>— Հա՛, Հայկ, Աստուծոյ սիրոյն, լաւ միտքս ինկաւ. բան մը ըսեմ՝ չէ չըսես. խօսք տո՛ւր, որ չես մերժեր։ Կու տա՞ս, այո՞, լա՛ւ։ Դուն ըսիր, որ քնանալով պիտի անցնես գիշերը, եկո՛ւր իմ տեղս դուն կաղանդ պապա եղիր, կեանքիս մէջ երախտապարտ կը մնամ քեզի։</p> <p>— Օ՜հ, ո՛չ ես սիրտ չունիմ։</p> <p>— Երկար բան մը չէ, Հայկ, ի՞նչ պիտի ըլլայ, քանի մը կատակներ կ՚ընես՝ կը պրծիս. դուն ինձմէ աղէկ գիտես այս բաները, յետոյ, մինչեւ ուշ գիշեր կը մասնակցիս խնճոյքին։ Վերջապէս շատ հարուստ մարդիկ են, նիւթական նուէր մըն ալ կ՚ընեն։</p> <p>Հայկ նոր կ՚արթննայ կարծես, «նիւթական նուէր կ՚ընեն»։ Երեսը կը պայծառանայ ու բնականէն քիչ մը բարձր ձայնով կ՚ըսէ.</p> <p>— Շա՛տ լաւ, կ՚ընդունիմ։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Ընդարձակ հիւրասրահ մը, ուր ամէն ինչ Պարսկաստանը կը յիշեցնէ։ <em>Ռատիոյէ</em> մը զատ, որ անկիւնը զետեղուած է, ոչինչ կայ արեւմուտքէն։ Գորգեր գետինը, գորգեր պատերուն, տիւաններուն, անկիւնաբարձերուն, բազկաթոռներուն վրայ։ Կատարեալ գորգի վաճառատուն։ Եթէ ճամբու մը վրայ բացուած ըլլար՝ ոչ ոք պիտի խորհէր, թէ Մարուքեանի հիւրասրահն է այս։ Սրահին ճիշդ մէջտեղը, առաստաղէն կախուած է հսկայ կանթեղ մը։</p> <p>Ճաշարանէն ներս կու գան հատ-հատ, հնդկահաւի քալուածքով, կուշտ մարդեր, կիներ ու կը տեղաւորուին, աւելի ճիշդ՝ կ՚իյնան բազկաթոռներու մէջ։ Եւ ահա վերջապէս Տիար Մարուքեան եւ Տիկին Մարուքեան, ճաշկերոյթի երկու հերոսներ։ Յայտնի է, որ տարիներ շարունակ մրցած են աւելի գիրնալու համար։ Աւելի քոյր եղբօր կը նմանին, քան թէ էրիկ կնկայ։ Տիար Մարուքեան կը ճառէ, իսկ Տիկին Մարուքեան, նոր հաւկիթ ածած հաւու ախորժակով ու ձայնով՝ կը խնդայ, կը խնդայ։ Միւս տիկիններն ալ կը մասնակցին խնդուքին։ Չէ՞ որ իրենց ամուսիններն ալ ազնուաշուքներ են, որով՝ իրենք ալ իրաւունք ունին հաւու ձայնով խնդալու՝ վերածելով հիւրասրահը կատարեալ հաւնոցի։ Մեծահարուստ վաճառականները, ձրիօրէն խելք կը փոխանակեն իրարու հետ։ Միայն Տիար Գալուստեանն է, որ չի մասնակցիր խօսակցութեան ու կարծես քիչ մըն ալ դժգոհ է այդչափ աղմուկէն. երբեմն միայն կը ծռի դէպի քովը նստած տղուն ու բաներ մը կ՚ըսէ։</p> <p>Տասնեակ մը փոքրիկներ լուռ, խելօք կը սպասեն կաղանդ պապուկին ժամանման. չէ՞ որ կաղանդ պապան չարերուն նուէր չի բերեր. ո՞ր երեխան չի գիտեր այս ճշմարտութիւնը։ Անհամբեր, ակամայ, փոքրիկ գլուխները կը դառնան դէպի այն դուռը, ուրկէ կ՚ակնկալեն կաղանդ պապուն գալուստը։ Կաղանդ պապան կ՚ուշանայ։ Տիկին Մարուքեան կ՚երթայ քովի սենեակը ու քանի մը պատուէրներ տալէ ետք սպասուհիներուն, կը վերադառնայ սրահ՝ հպարտ, գաղտնապահ ժպիտ մը շրթունքին։</p> <p>Զանգակի ու հազի ձայները զսպանակի նման ոտքի կը նետեն փոքրիկները, ու կաղանդ պապուն գլուխը հազիւ երեւցած՝ դէմը կը վազեն երեխաները, խնդալով, ցատկռտելով, ծափահարելով։ Կաղանդ պապան կաղն ի կաղ, հեւ ի հեւ, ձիւներու տակէն նոր ազատած կարծես՝ կը յառաջանայ ու շնչասպառ կ՚իյնայ բազկաթոռի մը մէջ։ Փոքրիկները կը խռնուին կաղանդ պապուն շուրջ, ու քաջալերուած իրենց մայրերէն, կը փաթթուին սրունքներուն ու կը ստիպեն, որ խօսի, երգէ, պարէ։ Կաղանդ պապան կը սկսի խօսիլ դողացող, վախկոտ, լալկան ձայնով մը, որ կաղանդ պապուկի ձայնէն աւելի՝ յանցաւոր աշակերտի մը մրմռոցին կը նմանի։ Կը խօսի, կը պատմէ իր ճամբորդութեան մասին, կեղծ, շինծու ձեւով մը, ապա ոտքի կ՚ելլէ ու կը սկսի, աւելի կ՚աշխատի պարել՝ նոր քալել սկսող երեխայի շարուածքով ու ապա կը յայտնէ, թէ շատ երթալիք տեղեր ունի ու կը սկսի նուէրները բաշխել. ձիեր, ինքնաշարժներ, շոգեկառքեր, թմբուկներ, զինուորներ եւ պուպրիկներ, պուպրիկներ, պուպրիկներ։ Նուէրները լրացուցած՝ կը պատրաստուի մեկնելու, երբ պզտիկ աղջիկ մը կը ճչայ.</p> <p>— Մամաաա՜, իմ պէպէքս ո՞ւր է։</p> <p>Կաղանդ պապան կը ցնցուի։ Տիկին Մարուքեան կու գայ, կողովին մէջ կը նայի. պէպէք չկայ. կաղանդ պապան մոռցեր է պէպէքը, հիմա կ՚երթայ կը բերէ. անշուշտ կը բերէ. «Սո՛ւս, մի՛ լար»։ Տիար Մարուքեան կաղանդ պապուկին թեւը մտած, դուրս կ՚ելլէ։</p> <p>— Մեղա՜յ, այս ի՞նչ տեսակ պաղ-ապուր կաղանդ պապա էր,— կ՚ըսէ համեստափայլ տիկին մը։</p> <p>— Այս տղան ուրկէ՞ են գտեր։</p> <p>— Ալասքայէն։</p> <p>— Կատարեալ սառնարանի վերածեց սրահը։</p> <p>— Ես կը խորհիմ, թէ հիւանդ էր այդ կաղանդ պապան,— կ՚ըսէ Տիար Գալուստեան, առաջին անգամ բարձրաձայն խօսելով։</p> <p>— Հիւա՞նդ, ապլիկին մէկն էր,— կ՚ըսէ ուրիշ համեստափայլ տիկին մը ու հաւնոցը կը կենդանանայ։</p> <p>— «Ապլիկ» ի՞նչ է, քա՛,— կը հարցնէ տիկին մը՝ հազիւ խնդուքը զսպելով։</p> <p>— Շարէ՛ ուզածիդ չափ. ապուշ, խենթ, տխմար, անբան, բթամիտ…</p> <p>— Կարծեմ կը բաւէ,— մեղմօրէն կը սաստէ Տիր Գալուստեան։</p> <p>— «Լռէ՛, թշուառակա՛ն, դո՛ւրս կորսուէ», կը լսուի Տիար Մարուքեանին կատղած ձայնը դուրսէն։</p> <p>Խոր լռութիւն կը տիրէ հիւրասրահին մէջ, ամէն մարդ ապշած միւսին կը նայի։</p> <p>Տիար Մարուքեան կարմրած աչքերով, հեւալով ներս կու գայ՝ պուպրիկ մը բռնած ու բառերու տեղատարափը կը սկսի։</p> <p>— Տեսա՜ք, տեսա՜ք ինչ է պատահեր… յանցանքը մերն է, որ այս տեսակ թշուառականները ներս կ՚առնենք մեր տուները։ Մեր ազգին որբերն են եղեր ասոնք… «որդերն» են ըսէք, որդե՜րը։ Զինքը ընդունեցինք, որ կաղանդ պապա ըլլայ… խոստացայ նոյնիսկ, որ եթէ զիս գոհ ձգէ՝ թմբուկ մը պիտի նուիրեմ. ի՞նչ ընէ աղէկ… մեր Զուզուին պուպրիկը պահեր է… (օ՜հ… մեղա՜յ… քա՜…) եւ ըսածները լսես – (որբի ձայնով) – գիտէ եղեր, որ ըրածը լաւ բան չէ եղեր, ոճիր է եղեր… այս ըրեր է եղեր, որովհետեւ հիւանդ ու անօթի քոյր մը ունի եղեր… խոստացած է անոր պուպրիկ մը նուիրել… չեմ գիտեր տասնըչորսուկէս դահեկան ունի եղեր, ինչ ունի եղեր… ամբողջ օրը պտտեր է, հիմա վախէն տուն չի կրնար երթալ եղեր… կը վախնայ եղեր, որ քոյրը մեռնի եղեր… հա՜, հա՜, հա՜, (ճարպիկ վաճառականի ձայնով), ու տեսանք թափած արցունքները… ձեռքս ոտքս կ՚իյնայ, քովս ձրի կ՚աշխատի եղեր, իմ ծառաս կ՚ըլլայ եղեր… եղեր, եղեր…։ Վա՜յ տունս քանդուեցաւ… կաղանդ պապա ըսելով տունս գող եմ առեր… ասանկ գողերն են մեզ օտարներուն քով սեւերես հանողը…։ Վա՜յ, թշուառական, վա՜յ… կրկին ալ հայ ենք, սրտերնիս չի դիմանար այս թափթփուքները ոստիկաններուն յանձնել…։</p> <p>Համեստափայլ տիկինները զարմացած, սրբացած իրենց ամուսիններուն երեսը կը դիտեն՝ մոռցած անոնց հանապազօրեայ գողութիւնները։</p> <p>Տիար Գալուստեանի ճակտին վրայ կնճիռներ կը կազմուին ու դէմքը կը մթագնի.</p> <p>— Է՜, դուն ի՞նչ ըրիր,— կը հարցնէ։</p> <p>— Ի՛նչ պիտի ընէի, ապտակ մը զարկի, դուրս շպրտեցի։</p> <p>Գալուստեանի դէմքը աւելի կը մթագնի, կարծես սեւ ամպեր կը ճամբորդեն դէմքին վրայէն։ Կը մնայ խորհուրդներու մէջ խորասուզուած։ Ապա դանդաղօրէն կ՚անհետանան կնճիռները. աչքերուն մէջ փայլ մը կը սկսի, մեղմ ժպիտ մը կը ծլի շրթներուն ծայրը, ու դառնալով տղուն՝ ցած ձայնով կը հարցնէ.</p> <p>— Ո՞վ էր այդ կաղանդ պապան. կը ճանչնա՞ս։</p> <p>— Այո՛, հոս գալէս առաջ Գուրգէնը ըսաւ, որ Հայկը պիտի ըլլար կաղանդ պապան։</p> <p>— Հայկը ո՞վ է. ես կը ճանչնա՞մ։</p> <p>— Չեմ կարծեր։ Մեր դպրոցն էր առաջ։ Հայրն ու մայրը մեռնելէն ետք կօշկակարի քով սկսաւ աշխատիլ՝ փոքր քոյրը ապրեցնելու համար. սքանչելի տղայ…</p> <p>— Տուներնին գիտե՞ս։</p> <p>— Այո՛, Մասլախի քէմփն է։ Զարմանալի է, որ ասանկ բան մը…</p> <p>— Կը բաւէ, կը բաւէ, քալէ՛, ետեւէս եկուր։ Ու դառնալով ներկաներուն կ՚ըսէ.</p> <p>— Կը ներէք ինծի. տեղ մը պիտի երթամ, մէկ ժամէն կը վերադառնամ։</p> <p>Արագ քայլերով դուրս կ՚ելլէ ու աստիճաններէն կը վազէ վար։ Առաջին ինքնաշարժը կը կեցնէ ու կը հրամայէ տուն երթալ։ Տուն հասնելուն՝ շուտափոյթ կը պահանջէ սպասուհիէն կաղանդ պապայի հագուստները։ Սպասուհին, վարժուած Տիար Գալուստեանի նմանօրինակ անակնկալներուն՝ կը շտապէ հրամանը կատարել։</p> <p>— Տիրա՛ն, հանէ՛ վերարկուդ եւ կաղանդ պապայի հագուստները հագիր։</p> <p>— Ինչո՞ւ, հայրիկ։</p> <p>— Խօսիլ պէտք չկայ. հիմա կը հասկնաս։</p> <p>Ինքնաշարժին մէջ կը սկսի բացատրել.</p> <p>— Անմիջապէս պիտի երթանք շուկայ ու ամէն ինչ պիտի գնենք որ փոքրիկ, որբ, անօթի ու հիւանդ աղջիկ մը կրնայ պէտք ունենալ։ Հասկցա՞ր։ Դուն, կողովին մէջ պիտի լեցնես այդ բոլորը ու կատարեալ խաղարկութեամբ պէտք է ներս մտնես։ Աղջկան անունը ի՞նչ է։</p> <p>— Ազնիւ է կարծեմ։</p> <p>— Հիմա մտածէ, թէ ինչեր պէտք է ըսես Ազնիւին։</p> <p>Ես Հայկի պէս տղու մը պէտք ունիմ, ահա քարթ մը կը գրեմ. ա՛ռ ու աղջկան բարձին տակը դիր։ Թող վաղը զիս տեսնէ Հայկը։</p> <p>Կէս ժամ ետք՝ ինքնաշարժը կանգ կ՚առնէ Հայկի խրճիթին առջեւ։ Տկար լոյս մը կը պլպլայ ներսը։ Տիրան կ՚իջնէ ինքնաշարժէն ու անձայն կը յառաջանայ։ Դուռը բաց է ու անկիւնը, փսիաթի մը վրայ կծկտած է Ազնիւը՝ աչքը դրան սեւեռած։ Ազնիւ նախ չի տեսներ մտնողը։ Երբ կաղանդ պապան կը նշմարէ՝ ճիչ մը կ՚արձակէ, ոտքի կը ցատկէ վախցած ու կ՚աշխատի ետ-ետ երթալ։ Կաղանդ պապան, լապտեր մը ձեռքին, երգելով կը յառաջանայ ու լապտերը կը դնէ սենեակին մէջտեղը։ Ազնիւ տակաւին անբան աչքերով, կը դիտէ կաղանդ պապան ու չի համարձակիր ձայն մը հանել։</p> <p>— Օ՜հ, օ՜հ,— կը սկսի կաղանդ պապան,— ո՞վ լսեր է, որ բարի աղջիկները կաղանդ պապայէն կը վախնան։ Սիրո՜ւն աղջիկ, մօտեցի՛ր, մօտեցի՛ր քովս, որ տաքցնեմ ձեռքերդ։ Ես բարի աղջիկներուն հայրն եմ. եղբայրդ ղրկեց զիս։ Եկուր գիրկս. մի՛ վախնար. տես բոպիկ ես՝ հողաթաբեր ունիմ, տես ձեռքերդ պաղ են՝ ձեռնոցներ ունիմ, գիտեմ, որ անօթի ես՝ տե՛ս ինչե՜ր եմ բերած։</p> <p>Ազնիւ նախ մէկ քայլ կ՚առնէ շլացած, հիացած կը դիտէ կաղանդ պապան ու կը մնայ գամուած՝ աչքերը լայն բացած։ Կաղանդ պապան կը մօտենայ, կը մօտենայ ու քնքուշութեամբ ձեռքը կը դնէ ազնիւին մազերուն վրայ։ Ժպիտ մը կը լուսազարդէ Ազնիւին դէմքը։ Կաղանդ պապան, քաջալերուած, կը գրկէ Ազնիւը, ու ի՜նչ աղուոր բաներ կը պատմէ ու ինչե՜ր կու տայ… կօշիկ, գուլպայ, ձեռնոց, հագուստ, շաքար, չամիչ, նուշ, թուզ, ընկոյզ, ինչե՜ր, ինչե՜ր, եւ հսկա՛յ, հսկա՜յ պուպրիկ մը, պուպրիկ մը այնքան աղուոր, որքան միայն պուպրիկ մը կրնայ ըլլալ։ Ազնիւ պուպրիկը տեսնելուն՝ այնպիսի ուրախութեան ճիչ մը կ՚արձակէ, որ կաղանդ պապան կը վախնայ, նոյնիսկ, դրան ետեւ պահուըտած վաճառականը կը սարսռայ ու կու լայ։</p> <p>— Ու հիմա՛, պէտք է պառկիս այլեւս… չէ՞։</p> <p>Ու կաղանդ պապան կը պատրաստէ անկողինը, ու կաղանդ պապան կը փոխէ վերմակն ու բարձը, ու կաղանդ պապան խաղալիքները կը շարէ բարձին, ու ճիշդ անոնց քով կը զետեղէ մոմեր, կարմիր, կապոյտ, կանաչ, գոյն-գոյն մոմեր ու կը վառէ բոլորն ալ՝ տխուր սենեակը վերածելով զուարթ ննջասենեակի։ Կաղանդ պապան կը գրկէ Ազնիւը, կը պառկեցնէ անկողնին մէջ, պուպրիկը կը դնէ գիրկը, կը համբուրէ ու կը շշնջայ.</p> <p>— Հիմա քնացի՛ր։</p> <p>Կաղանդ պապան գուրգուրանքով կը փայփայէ Ազնիւին նիհար այտերն ու դեղին ճակատը եւ ափով՝ ձեռքերը տաքցնելով, կը սկսի պատմել այն հին, շատ հին պատմութիւններէն մէկը, որ անպայման կը քնացնէ փոքրիկները։ Ազնիւին կոպերը կը ծանրանան, դժուարութեամբ կը բանայ աչքերը, կը դիտէ կաղանդ պապան ու կրկին կը գոցուին աչքերը։ Կաղանդ պապան կը դադրի պատմելէ, քունը՝ փոխադրած է Ազնիւը պարիկներու աշխարհը։ Կաղանդ պապան հօրը տուած քարդը կը զետեղէ բարձին տակ ու զգոյշ քայլերով դուրս կ՚ելլէ։ Հայրը կը փաթթուի տղուն ու անզուսպ յուզումով կ՚ըսէ.</p> <p>— Շնորհակալ եմ, Տիրա՛ն, գոհ ես, չէ՞. բայց ինչո՞ւ կու լաս։</p> <p>— Դուն ալ հայրիկ, դուն ալ լացեր ես։ Օ՜հ, կեանքիս մէջ չեմ կարծեր, որ ասկէ աւելի ուրախ ժամ ունենամ։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Անձրեւը անդադրում կը տեղայ Կաղանդ գիշերով ու հակառակ տուներու ուրախ մթնոլորտին, փողոցները տխուր են ու սեւ, մութ, պատերազմի սարսափով լեցուած։ Հայկ կը քալէ գլխահակ, տրտում ու անբանացած։ Տխուր է, մեռնելու աստիճան տխուր, սակայն չի կրնար խորհիլ։ Միտքը դադրած է աշխատելէ ու ամենադոյզն կամքն իսկ չունի բան մը որոշելու։ Իրապէս ոչինչ է անձնասպանութիւնը, կ՚ուզէ խորհիլ, սակայն քրոջ պատկերը կը մխուի գանկին մէջ։ Կը կռթնի պատի մը ու այդպէս կը մնայ երկա՜ր, շատ երկար ատեն։ Փողոցը ամբողջութեամբ կ՚ամայանայ։ Երկինքին կը նայի ու ոչինչ չի կրնար նշմարել։ Պէտք է վերջապէս տուն երթալ, բայց եթէ՞ քոյրը քնացած չէ ու պուպրիկին կը սպասէ։ Հա՞։ Այն ատեն ներս չի մտներ ու կը պառկի դրան առջեւ՝ հաւատարիմ շան մը պէս։ Քայլերը կ՚ուղղէ դէպի տուն։ Տան մօտեցած՝ կանգ կ՚առնէ։ Տարօրինակ բան մը կայ տան վրայ։ Կը խորհի։ Աչքերը սեւեռած՝ կը նայի կրկին, կրկին ու կը գտնէ նորութիւնը. լոյսը։ Այս որքա՜ն լոյս։ Ինք լաւ կը յիշէ, որ մէկ մոմ ունէին։ Այս ի՞նչ է. սրտի տրոփիւնը կ՚արագանայ։ Տան վարձքը վճարած է. արդեօք քոյրը դո՞ւրս են հանած։ Եթէ ոչ քոյրը… օ՜հ, ոչ, Աստուած իմ։ Վախկոտ քայլերով կը մօտենայ դրան։ Մատներովը կը հրէ դուռը ու գլուխը ներս կ՚երկարէ։ Կը մնայ քարացած. կ՚աշխատի զսպել յուզումը ու քայլ մը աւելի կը մօտենայ։ Խենթենալիք բան. կը սկսի դողալ ու ակռաները իրարու կը զարնուին։ Աչքերուն ջուրը կը չորցնէ ափով ու կրկին կը նայի։ Բայց, Տէր Աստուած, ի՞նչ է աս։ Մահ, հրեշտակներ, մոմեր կը դառնան աչքին առջեւ։ Կրկին կը շփէ աչքերը. կրկին նոյն տեսարանը կը պարզուի։ Զգուշութեամբ կը մօտենայ Ազնիւին ու ծունկի կու գայ։ Կը լսէ Ազնիւին միօրինակ ու խաղաղ շնչառութեան ձայնը՝ պուպրիկը գրկած, կը ժպտի ան, կարծես թէ հրեշտակներու հետ կ՚ապրի։ Ձեռքը կը դնէ կակուղ բուրդէ ծածկոցին վրայ ու կը դիտէ անոր հագած տաքուկ հագուստները, ձեռնոցը ու ինչե՜ր, ինչե՜ր կ՚անցնին մտքէն։ Աչքերը կը լեցուին արցունքով ու հեկեկանքին մէջ կը թափին անոնք՝ ջերմ, առատ, անուշ։ Չ՚աշխատիր զսպել զանոնք։ Քանի կու լայ, ա՛յնքան աւելի ուրախ կը տեսնէ քոյրը, ժպտուն, անհոգ, հանգիստ։</p> <p>Յանկարծ Հայկ աչքերը վեր կ՚առնէ, պաղած սիրտը կը սկսի տաքնալ, կը լեցուի անչափելի սիրով մը, աչքերը կը փայլին տարօրինակ բոցով ու կարծես սիրտը կը խոշորնա՜յ, կը խոշորնա՜յ, դուրս կ՚ելլէ մարմնէն, կը բարձրանայ վե՜ր, առաստաղէն, աստղերէն ալ վեր՝ մինչեւ որ հասնի Ամենակալին ոտքերուն առջեւ ու յանկարծ կը պայթի՝ դղրդելով տիեզերքն ամբողջ, ու սա երեք բառերը կը տարածուին, կ՚ընդարձակուին, կ՚արձագանգեն դրախտին մէջ.</p> <p>«Փա՜ռք Քեզ, Տէ՛ր»։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-14/ Thu, 14 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-14/ <p>Երբ երիտասարդ հայրիկը մեռնի եւ անպաշտպան ձգէ այրի մը՝ չորս որբերով, ամէն ինչ կրնայ պատահիլ, ծիծաղելի եւ ողբալի։</p> <p>Հայրիկը մեռաւ երբ տակաւին կը սիրէինք ու չէինք սիրեր զինք։ Կը սիրէինք՝ որովհետեւ մեզի շաքար կու տար, պատմութիւններ կը պատմէր։ Չէինք սիրեր՝ որովհետեւ յաճախ կը համբուրէր մեզ ու պեխերը շատ սուր էին եւ իւրաքանչիւր համբոյրէն ետք՝ մեր այտերը կը կսկծային։</p> <p>Հայրիկը մեռաւ որովհետեւ թուրքերը կտրեցին անոր գլուխը։ Հայրիկին գլուխը կտրուելով մեր տունը մնաց առանց գլուխի։ Գաղթեցինք. երբեմն մենք քալեցինք, երբեմն թուրքին մտրակը քալել տուաւ, երբեմն ջուրի հեռաւորութիւնը շտապեցուց մեր քայլերը, երբեմն ամբոխէն քշուած քալեցինք, վերջապէս քալեցինք։ Թուրքը շատ նեղուեցաւ, գլուխը շարժեց՝ երբ տեսաւ թէ մենք չէինք մեռներ։ Այնքա՜ն հայ հայրիկներ մեռան ու այնքա՜ն հայ որբեր մնացին անպաշտպան, որ որբերը մոռցան իրենց հայրերը, մոռցան, թէ աւելի երջանիկ ապրելու իրաւունք ունէին ու սկսան խնդալ հարուստի զաւակներուն նման, ու երբեմն ալ, աւելի բարձրաձայն։ Անապատներու մէջ ծլած ծաղիկի նման, անսովոր բան մըն էր մեր ծիծաղը՝ աղեկէզ ողբերու մէջ։</p> <p>Մայրիկը լացաւ աքսորի ճամբուն վրայ, լացաւ երբ Պէյրութ հասանք, լացաւ երբ քէմփի խրճիթը մտանք, լացաւ երբ քեռին եւ հօրեղբօր տղան Հարաւային Ամերիկա մեկնեցան, մենք խնդացինք. անոնց պեխերն ալ փուշերու պէս սուր էին, ու անկէ զատ, համբոյրէն ետք շաքար ալ չէին տար։</p> <p>Ու օր մը մայրիկը խնդաց, մենք աւելի խնդացինք։ Քեռին դրամ էր ղրկած ու մեր լուսանկարը կ՚ուզէր։ Երբ արեւը ծագի օր մը, դիտես զայն ու խնդաս՝ երջանիկ ես։ Երբ խնդաս՝ արեւու ճառագայթները քէմփի խրճիթներուն մէջ կը խաղան։ Մենք մայրիկին ըսինք, թէ ամէն օր արեւու ճառագայթները կը թափանցէին մեր խրճիթէն ներս. մայրիկը առաջին անգամ կը տեսնէր զանոնք։ Ու երբ մայրիկը խնդայ՝ այդ փաստ մըն է, թէ տան մէջ ոեւէ մէկը, որեւէ ցաւ չունի։</p> <p>Յաջորդ առաւօտ պիտի երթայինք լուսանկարուելու։ Ես, տասնըմէկ տարեկան պատանի, տան մեծ այրը, պէտք էր հայրիկին տեղը գրաւէի լուսանկարին մէջ, պէտք էր տան սիւնը ըլլայի։ Ինչպէ՞ս կրնայի հայրիկին նմանիլ։ Ես միայն տան մեծը չէի, խելացին ալ էի։ Թէեւ մայրիկը ինձմէ շատ աւելի խելացի էր, սակայն կ՚ուզէր, որ ես փայլէի իմ ուշիմութեամբս։ Բոլորն ալ սկսան զիս դիտել. իրենց տեղն ալ ստիպուած էի խորհիլ։ Ու յանկարծ, գիւտ մը ըրածի պէս, մայրիկը խնդացնելու համար, լրջութեամբ ըսի.</p> <p>— Մայրի՛կ, սեւ պեխ մը կը փակցնեմ քթիս տակ ու կ՚ըլլամ հայրիկի նման։</p> <p>Մայրիկը սկսաւ խնդալ, կարծես վրէժ կը լուծէր այնքա՜ն տարիներու լացէն։ Գրկեց զիս, համբուրեց, շոյեց մազերս եւ ըսաւ.</p> <p>— Չէ՛, տղաս, պեխ փակցնելով չես կրնար հայրիկին նմանիլ։</p> <p>Կրկին սկսանք խորհիլ։ Մայրիկը յաջողեցաւ այս անգամ։</p> <p>— Աղուոր փողկապ մը կ՚առնենք, կապել կու տանք վիզդ ու այդպէս կը լուսանկարուինք։</p> <p>Յաջորդ առտու գնեցինք փայլուն, գոյնզգոյն փողկապ մը։ Փողկապը գրպանս՝ փոքր քրոջս ձեռքէն բռնած՝ ճամբայ ելանք։ Փողկապը չէինք կրնար կապել. քէմփին մէջն ալ կապել գիտցող չկար, խորհեցանք, թէ լուսանկարիչը կրնար կապել։</p> <p>Որբին սիրտը կը թփրտայ որեւէ անծանօթ տեղ մտած ատեն՝ հակառակ ժպտացող դէմքերուն, հակառակ բարեացակամ ընդունելութեան։ Թէեւ լուսանկարիչին ժպիտը անուշ էր, չէր նմաներ բժիշկի ժպիտին՝ կրկին ալ քոյրս ետ քայլ մը փորձեց, ձգեց ձեռքս ու մայրիկին քով վազեց։ Մայրիկը աներկիւղ խիզախութեամբ, առաջնորդեց մեզ դէպի լուսանկարիչը։ Պարոն լուսանկարիչը բարի մարդ մը երեւցաւ ինծի. թերեւս բարի էր ու բարի երեւցաւ, թերեւս ալ քրոջս երկիւղը ստեղծեց բարի տրամադրութիւնը անոր մէջ։ Ընդունեց մեզ հիւրասէր ժպիտով մը՝ թրջած պեխերուն ծայրի սուրճը չորցնելով։</p> <p>— Էհ, տիկին, հրամմեցէ՛ք։</p> <p>Մայրիկը չըսաւ պարզապէս, թէ լուսանկարուելու եկած էինք։ Որբերու մայրիկը կարճ, կտրուկ չի կրնար խօսիլ։ Խօսելէ աւելի՝ կը պատմէ։ Պատմութիւնը կ՚ըլլայ յաճախ ձանձրացուցիչ ու երբեմն ալ կ՚ըլլայ յուզիչ։ Պատմութիւնը երբ վերջացաւ՝ լուսանկարիչը տեղեակ էր, որ Ամերիկայէն, քեռին մեզի դրամ էր ղրկած ու մեր նկարը կ՚ուզէր, եւ թէ՝ մեծ որդին, պէտք էր հայրիկի պէս երեւէր, պէտք էր փողկապով լուսանկարուէր։</p> <p>Լուսանկարիչին ժպիտը յիշեցուց բժիշկները։</p> <p>— Ո՞ւր է փողկապը, ինչո՞ւ չէք կապած։</p> <p>Մայրիկը բացատրեց, թէ առաջին անգամն էր, որ մեր տունը փողկապ կը մտնէր, եւ թէ՝ քէմփին մէջ, փողկապ կապել գիտցող չկար։</p> <p>— Տո՛ւր նայիմ փողկապը,— ըսաւ լուսանկարիչը դժգոհ արտայայտութեամբ։</p> <p>Ես չէի դողար, ձեռքս էր, որ դողալով հանեց փողկապը ու տուաւ լուսանկարիչին։ Միասին գացինք հայելիին առջեւ։ Մարդը, մեծ զգուշութեամբ, փողկապը անցուց վիզէս. կապեց, քակեց, կապեց, քակեց, կրկին կապեց ու կրկին քակեց։</p> <p>— Ինչո՞ւ կը քրտնիս,— ըսաւ։</p> <p>Չէի գիտեր, թէ կը քրտնէի։ Բայց որբ մը, երբ զգայ դէմքին վրայ, օտարի մը շնչառութիւնը, պեխեր ունեցող օտարի մը՝ չի՞ քրտնիր։ Լուսանկարիչը անգամ մըն ալ կապեց փողկապը, կրկին քակեց։ Դէմքը քրտինքով ծածկուած էր։ Ձգեց զիս ու մօտեցաւ մօրս։</p> <p>— Քոյրի՛կ,— ըսաւ խեղճ ձայնով,— ես, հազիւ թէ իմ վզիս կրնամ կապել փողկապը։</p> <p>Հիմա կը տրամաբանեմ, թէ անոնք ալ որբ արհեստաւորներ էին՝ հեռու փողկապի մը շքեղութենէն։</p> <p>Հաւանաբար մարդը չէր գիտեր, թէ որբերը որչափ շուտ կը յուսահատին։ Քիչ մնաց պիտի սկսէի լալ։ Ինչպէ՞ս ես հայրիկին պիտի նմանէի առանց փողկապի։</p> <p>— Քոյրի՛կ, առանց փողկապի լուսանկարուիլ՝ չ՚ըլլա՞ր։</p> <p>Մայրս տրտմութեամբ դիտեց մարդուն դէմքը։ Ինչպէ՞ս հասկցնել փողկապին անհրաժեշտութիւնը։ Այս փոքրիկները երկար ատեն շաքար չեն կերած, որովհետեւ դրամ չեն ունեցած, իսկ երբ մի քանի ղրուշ ղրկած է քեռին՝ կրկին շաքար չեն կերած ու այդ դրամով փողկապ մը գնած են, որպէսզի տունը սիւն մը ունենայ։ Բոլորս մէկ ըսինք.</p> <p>— Չ՚ըլլա՛ր։</p> <p>Փոքր քրոջս ձայնը ամենէն բարձրն էր «չ՚ըլլար»ներուն մէջ։ Սկսանք խորհիլ։ Ի՜նչ լաւ բան է խելացի մայրիկ ունենալը։</p> <p>— Պարո՛ն,— ըսաւ մայրիկը,— նախ ձեր վզին կապեցէք տղուս փողկապը, ապա թուլցուցէք հանգոյցը, եւ առանց քակելու հանեցէք ու տղուս վիզը անցուցէք։</p> <p>Ծաղկող ժպիտներու համար նեղ եկաւ սենեակը։ Ժպիտը որչա՜փ ցցուն է որբին դէմքին վրայ։ Լուսանկարիչը շտապով գնաց հայելիին դիմաց, կապեց փողկապը ու վերադարձաւ մեր մօտ։ Սկսաւ զգուշութեամբ գլխէն դուրս հանել զայն. զգո՜յշ, շա՜տ զգոյշ։ Լուսանկարիչին գլուխը խոշոր էր ու քիթը… ա՜խ այդ քիթը… փողկապին հանգոյցը երբ հասաւ քթին՝ «փըթ» ըրաւ ու քակուեցաւ. կրկին կապեց վզին, կրկին քթին վրայ «փըթ» ըրաւ ու քակուեցաւ։</p> <p>— Չ՚ըլլա՜ր, չ՚ըլլա՜ր, չ՚ըլլա՜ր,— յուզումով բացագանչեց լուսանկարիչը։</p> <p>Փոքրիկ քոյրս սկսաւ հեկեկալ. յուսահատութիւնը պատեց մեզ։ Ես ատելութեամբ կը դիտէի այդ հսկայ գլուխը. մտքէս ուրիշ բան չէր անցներ, բայց միայն, փողկապը կապելէ ետք, կտրել այդ գլուխը, եւ կամ առնուազն կտրել այդ վիթխարի քիթը, իրաւ, ի՞նչ բանի պէտք է այդ հսկայ քիթը, երբ փոքր քոյրս ալ, իր մննիկ քիթով, կրնայ շնչել։ Կրկին մայրիկն էր, որ յարմար լուծում մը գտաւ։</p> <p>— Պարոն,— ըսաւ,— կրկին կապեցէք փողկապը, ետեւի կողմէն մկրատով կը կտրենք, կ՚անցնենք տղուս վիզը ու գնդասեղով կ՚ամրացնենք։</p> <p>— Ապրի՛ս,— ըսաւ լուսանկարիչը խանդավառ,— հազա՜ր ապրիս, ես ալ տասնըհինգ դահեկան պակաս կ՚առնեմ ձեզմէ, որպէսզի նոր փողկապ մը գնէք այդ դրամով։</p> <p>Յաջողութեան ատեն մարդիկ որչա՜փ բարի կ՚ըլլան ու համակրելի։ Եթէ այդ րոպէին մարդը մեզ համբուրէր՝ պեխերէն պիտի չգանգատէինք։ Մարդը համբուրեց մեզ ու հաւատացէ՛ք, պեխերը փետուրի մը հպումին թովչութիւնը ունէին։</p> <p>Ժպտումերես դուրս ելանք լուսանկարչատունէն։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Ու հիմա, երբ թուղթին կը յանձնեմ այս յուշը՝ կը ժպտիմ, որովհետեւ սեղանիս վրայ ունիմ պատմութեանս հերոսը՝ առաջին փողկապս… երկու կտոր։ Չկարծէք, թէ իբրեւ յիշատակ պահած էի զանոնք. հայերը, փողկապ մը, քսան տարի պահելու չափ երջանիկ մարդիկ չեն։ Մայրս, չեմ գիտեր երբ, փոքր լաթի կտորներով շինած էր անկիւնի բարձեր ու ան անցեալ օր քակած էր զանոնք, ու այդ լաթի կտորներուն մէջէն դուրս ելաւ այս պատմութեան հերոսը։</p> <p>Ու այս պատմութեան հերոսը զիս լացուց… խնդացնելով։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-13/ Wed, 13 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-13/ <p>«Աւելի դիւրին է խարտեաշ մազերով խափշիկ մը գտնել, քան թէ շնորհքով լուսանկարիչ», կրկնելով շարունակ ու ականջէս բռնած՝ հայրս, զիս արհեստի — մանաւանդ լուսանկարչութեան — անյարմար դատելով՝ կը վճռէ վաճառականի մօտ դնել ու կը բերէ պագղալ Փանոսի խանութը։ Խանութին մէջ, ականջս կը յանձնէ Փանոս աղային ու կը հեռանայ գոհունակ սրտով՝ կարծես շատ մեծ գործ մը կատարած ըլլար։</p> <p>Պագղալ Փանոս հաւանաբար ասանկ առիթի մը կը սպասէր։ Կը բռնէ ականջս ու ամբողջ ուժովը կը քաշէ։</p> <p>— Ինծի նայէ՛, ինծի՛,— կ՚ըսէ,— հոս խելքդ գլուխդ հաւաքելու ես, եթէ ոչ՝ կը փրցնեմ այս ականջդ։ Երկու բան պէտք է լաւ սորվիս։ Առաջին ՝ չըլլա՜յ, չըլլայ որ գողութիւն ընես. ատ մեռած օրդ կ՚ըլլայ։ Պէտք չէ դրամի սեղանին մօտենաս։ Երկրորդ՝ յաճախորդներուն «չկա՛յ» ըսել արգիլուած է. հասկցա՞ր։ Օրինակ, եթէ ածուխ կ՚ուզեն՝ եւ ածուխ չունինք խանութին մէջ՝ պէտք է ըսես. «Սքանչելի խաղող ունինք» կամ, «չոր թուզ ունինք», կամ, սանկ ախորժաբեր բանի մը անունը պէտք է տաս։ Յաճախորդը եթէ պարապ ձեռքով մեկնի՝ յանցաւոր ես։ Եթէ բոլոր հրամաններուս հնազանդիս՝ շաբաթական տասը ղրուշ կու տամ քեզի, տա՜սը ղրուշ։</p> <p>Գործս շատ շուտ կը սորվիմ։ Առտու կանուխ, առաջին գործս կ՚ըլլայ թակարդներուն նայիլ։ Եթէ մուկեր կամ առնէտներ ինկած են ծուղակը, պէտք է թակարդները տանիմ ու խանութին կից զետեղուած, ջուրով լեցուն տակառին մէջ խոթեմ ու ձեռքս պահեմ ջուրին տակ մինչեւ որ սատկին անպիտանները։ Օրը քանի մը անգամ պէտք է քննեմ թակարդները. «թշուառականները խանութին մէջ բան չեն ձգեր՝ կ՚ուտեն»։ Յետոյ այդ տակառին ջուրէն պէտք է բերեմ խանութ, սրսկեմ գետինը եւ աւլեմ՝ առանց փոշի հանելու։ Զգոյշ պէտք է ըլլայ, որ դրամ պարունակող արկղին չմօտենամ, արգիլուած է։ Այդ նախնական գործերը վերջացնելէ ետք՝ պէտք է կաղամբները, սմբուկները, լոլիկները տախտակէ <em>տարապային</em> վրայ ճաշակով շարեմ, ու ժամանակ առ ժամանակ, զիլ ձայնով, անոնց գովքը պոռամ։ « Ցած կը պոռաս, շատ ցա՜ծ, այնպէս պոռա՛, որ քէմփի բոլոր տուներուն հասնի ձայնդ»։ Պէտք է երբեմն երբեմն խանութ մտնեմ, ճանճերն ու մեղուները քշեմ շաքարի պարկին վրայէն. «կատակ չէ՛, օրական մէկ նիւկի շաքար կը թռցնեն աւազակները»։ Յաճախորդներուն ծանր կողովները պէտք է տուներնին հասցնեմ։ «Ո՞ւր մնացիր ծօ՛, երկու ժամէ ի վեր մէջտեղ չկաս. գնդի՞կ խաղացիր, հայտէ՛ սա պարկերը տեղաւորէ նայիմ»։ Կը տեղաւորեմ պարկերը ու յոգնած՝ կը նստիմ ցած տախտակէ աթոռակին վրայ։ «Ի՞նչ է, յոգնեցա՞ր, իմ տեղս ըլլայիր ի՛նչպէս պիտի դիմանայիր. ելի՛ր, նոր եկած ապրանքներուն անունները պոռա՛. զօրաւոր պոռա՛. յաճախորդները Տաքէս աղային խանութը սկսան երթալ։ Ձեռքդ երկու ողկոյզ խաղող բռնած պոռա՛»։ Կէսօրները վարպետիս կերակուր կը բերեմ տունէն, իսկ երեկոներն ալ, երկու քարիւղի թիթեղ առած՝ ջուրը կրեմ թէ՛ խանութ եւ թէ ալ վարպետիս տունը։</p> <p>Հայրս գոհ ձգելու համար կը հնազանդիմ նոր վարպետիս բոլոր հրամաններուն, սակայն չեմ կրնար դիտել ո՛չ գլուխը եւ ոչ ալ շարժումները՝ առանց խնդալու։ «Ի՞նչ է, ծօ՛, խենթ ես, ի՞նչ ես, դուն քեզի կը խնդաս», կը զայրանար վարպետս։</p> <p>Հրամմեցէ՛ք, ասպարէզը բաց է… ես գրաւի կու գամ բոլոր փափաքողներուն հետ, որ եթէ վարպետիս, գիշերը քնացած ատենը, մէկը զգուշութեամբ գլուխը կտրէ ու անոր տեղը, նոյն ծաւալն ու ծանրութիւնը ունեցող դդում մը տեղաւորէ՝ յաջորդ օր, վարպետս գործի երթալուն ոչ մէկ նորութիւն պիտի չզգայ վրան եւ անցորդները «բարի լոյս, Փանոս աղա» ըսած ատեննին՝ պիտի նշմարեն դդումը։</p> <p>Սեւ ապակի ունեցող ակնոցին վրայ մօտէն դիտա՞ծ էք դէմքերնիդ, այնչափ տգեղ էր հինգերորդ վարպետս։ Իսկ անճոռնի մարմի՜նը… մարդ անոր զոյգը գտնելու համար, աշխարհի շրջանը պէտք է ընէ ու յուսահատ խոստովանի, թէ Փանոս աղան կայ ու կը մնայ եզական պագղալ մը բոլոր պագղալներուն մէջ։ Վարպետիս շալվարը, եթէ գետին փռելու ըլլաս՝ ամբողջ խանութին պարունակութիւնը դիւրաւ կարելի է մէջը տեղաւորել, հանգստաւէտ տեղ ձգելով ինծի ալ։ Ժաքէթ չունի եւ երբեք չէ հագած, «ի՞նչ պէտք է ընել ժաքէթը այս տաք օդին», կ՚արդարացնէ ինքզինք, բայց զինք ճանչցողները կ՚ըսեն, թէ ժաքէթին գինը վճարած ատեն կրնայ կաթուածահար ըլլալ։ Անկողնի երեսէ, գծաւոր շապիկ մը ունի հագած, որ կը փայլի ճաղատ գլխուն չափ ու եթէ օր մը, իւղ ծախած ատեն, երկու հարիւր կրամ պակսի՝ վստահ եղէք, որ դանակի մը օգնութեամբ այդ պակասը կրնայ ճարել փայլուն շապիկէն։ Իր հողաթափները, կօշիկ երբեք չէ հագած, այնքան ծանրացած են քէմփէն բերած ցեխին պատճառաւ, որ կրնայ, հակառակ պարագային, իբրեւ լիտր գործածել իւրաքանչիւրը։</p> <p>Պագղալ Փանոս շատակեր է, շատախօս ու շահամոլ, եւ բոլոր մեղքերուս վրայ՝ ձայնաւոր է։ Ժողովարանին մէջ ամենազօրաւորը ինք կը պոռայ ու ամենաերկարը ինք կը խօսի։ Կոկորդը պողպատեայ է։ Կ՚երգէ ժամերով՝ առանց երգին վերջակէտին հասնելու, կը խօսի ժամերով՝ առանց ըսելիքը ըսած ըլլալու եւ կ՚ուտէ ժամերով՝ առանց կշտանալու։ Ինք կը պատմէ, թէ նոր տարուան գիշեր մը երգած է իրիկուան ժամը եօթէն մինչեւ առաւօտեան ժամը մէկը, եւ ժամը մէկէն մինչեւ հինգ կերած է այնթապցիի քսան միջուկով <em>քէօֆթէ</em>. խմած է վեց պնակ <em>թարխանա</em>. կերած է եօթը հաց, տասնըութ նարինջ ու դուրս տուած է մօտաւորապէս քառասուն հազար բառ ու այդ բառերը պատճառ եղած են, որ շուտով մարսէ կերածները ու անկողին մտնէ անօթի. խե՜ղճ վարպետ։ Կը պատմէ թէ ինք կրնայ, բարեկեցիկ ընտանիք մը, կարճ ժամանակուան մէջ մոխիրի վրայ նստեցնել՝ օրական երկու անգամ անոնց մօտ ճաշելով։ Ու այնպէս լիաթոք խնդալով կը պատմէ այս բոլորը, որ մարդ կը վախնայ թէ իւրաքանչիւր վայրկեան դդումը կրնայ պայթիլ։</p> <p>Հինգերորդ վարպետիս խանութը կատարեալ ցուցահանդէս մըն է… հոն կարելի է գտնել ե՛ւ իշու պայտ, ե՛ւ լոլիկ, ե՛ւ շրթունքի ներկ։</p> <p>Պագղալ Փանոս ամենագէտ է, ճշմարտասէր ու անսխալական։ Այս առաքելութիւնները իրեն է շնորհած ՝ նոյնինքն… ինքը։ Աւելի կարելիութիւն կայ դժոխքի բոլոր բնակիչները դրախտ փոխադրել. քան համոզել զինք, որ այսինչ բանին մէջ կրնայ սխալիլ։ Ո՛չ, ինք անսխալական է ու անբիծ։</p> <p>Պագղալ Փանոս ունի եղեր խանութ մը, երկյարկանի տուն մը, կին մը, մանչ մը եւ աղջիկ մը։ Աղջիկը կանուխ ամուսնացած է, որպէսզի կարենայ տան մէկ յարկը վարձու տալ։ Ափսո՜ս սակայն, չար բախտը չար է միշտ ու կու գայ կը գտնէ բարիները. եւ ահա, Փանոս աղան ճաղատ դդումը կը քերէ ու ծրագիրներ կը յօրինէ՝ խանութին մէջ նստած։ Աղջիկէն նամակ է ստացեր, աղջիկը կը վերադառնայ, աղջիկը տան պէտք ունի։ Խեղճ դդումին հանգիստը կը խռովի, ախորժակը կը գոցուի։ Վարձու տուած յարկը պէտք է պարպել։ Այո՛, բայց ինչպէ՞ս… օրերը կը մթննան։</p> <p>Առաջին անձը, որ Փանոս աղայի այս անել վիճակը կը նշմարէ՝ պագղալ Տաքէսն է։</p> <p>— Ի՞նչ է Փանոս աղա, այդ ի՜նչ գլուխդ կախած կը մտմտաս։ Հազարին կէսը հինգ հարիւր է,— կ՚աշխատի դդումը մխիթարել պագղալ Տաքէս։</p> <p>«Ա՜խ» մը կը քաշէ Փանոս աղան ու կը շարունակէ դդումը քերել։ Չորս օր անդադար կը քերէ դդումը։ Հինգերորդ օրը, արեւէն առաջ, դուրս կը ցատկէ անկողնէն։ Ախորժակը բացուած է, կը խմէ տասը գաւաթ թէյ ու կը շտապէ խանութ։ Ես դրան առջեւ զինք կը սպասեմ։ Ինծի «բարի լոյս» կ՚ըսէ ու կը ժպտի։ Դդումը լուսազարդուած է։ Փանոս աղան, անհամբեր կը սպասէ, որ Տաքէս աղան անցնի խանութին առջեւէն։ Քիչ ետք կու գայ Տաքէս աղայի փորը, որուն կը հետեւին, քիչ մը երկիւղածութեամբ, մարմնոյն մնացեալ մասերը։</p> <p>— Բարի լո՛յս, Տաքէս աղա, նե՛րս հրամմէ, քեզի կարեւոր ըսելիք մը ունիմ։</p> <p>Աթոռ մը կու տամ Տաքէս աղային ու ես ալ կը տեղաւորուիմ պարապ պարկերու դէզին վրայ։</p> <p>— Է՛հ, Տաքէս աղա,— կը սկսի Փանոս աղան,— մարդ մարդու պէտք կ՚ունենայ. ահա՛ իմ գործս ալ քեզի ինկաւ։ Կաս, չկաս, դուն կաս, քեզ տեսնեմ, զիս այս վիճակէն ազատէ։ Գիտե՞ս, աղջիկս պիտի գայ մօտ օրէն։</p> <p>— Չէ՞։</p> <p>— Այո՛, պիտի գայ, խորհեցայ, որ վարձուորներս հանեմ տունէն։ Ըսի իրենց, կը մերժեն պարպել տունը. մեծ կռիւ եղաւ, իրարու հետ չենք խօսիր հիմա։ Գիշերը խորհեցայ, սա համոզման եկայ, որ իրենք ալ խեղճ են. փոխանակ զիրենք բռնի դուրս նետելու՝ չորս ոսկի տամ իրենց, որպէսզի իրենց համար տեղ մը կարգադրեն։ Ի՞նչ կ՚ըսես դուն ասոր, Տաքէս աղա։</p> <p>— Իմաստուն մտածում։</p> <p>— Է՛հ, ես քեզ ընտրեցի, որ այս գործը գլուխ հանես։ Ահա քեզի չորս ոսկի։ Տունէն ելլելէն ետքը անոնց կու տաս, տունէն ելլելէն ետքը հա՛։ Կը խնդրեմ, մի՛ մերժեր։</p> <p>Տաքէս աղան «գլխուս վրայ» կ՚ըսէ, կ՚առնէ չորս ոսկին ու կը շտապէ խանութը բանալ։ Ես ապշած կը դիտեմ վարպետս. իրա՞ւ չորս ոսկի տուաւ, ինչպէ՞ս տուաւ… հրա՜շք։</p> <p>— Ի՛նչ ապուշի պէս երեսս կը դիտես,— կը բարկանայ վարպետս,— հայտէ՛, թակարդները հաւաքէ։</p> <p>Երկու օր ետք, վարձուորները կը պարպեն տունը։ Այդ օր, պագղալ Տաքէս, փառաշուք քալուածքով կը հետեւի դուրս ցցուած փորին։ Վարպետս նստած խանութին մէջ՝ անհամբեր կը սպասէ Տաքէս աղան։ Տաքէս աղայի փորը նշմարելով՝ պագղալ Փանոս, կը ցատկէ ոտքի, վստահ որ մարմնոյն միւս մասերն ալ կը հետեւին փորին։ Տաքէս աղան չի սպասեր որ ներս հրամցուի, այլ, ուղղակի կը մտնէ ներս եւ յաղթականօրէն կ՚ըսէ.</p> <p>— Աչքդ լո՛յս, Փանոս աղա։</p> <p>— Լոյսը տանդ վրայ իջնէ, Տաքէս աղա, հանեցի՞ր վարձուորները։</p> <p>— Այդ ալ խօ՞սք է, ես ըլլամ ու չհանեմ…</p> <p>— Ապրի՛ս, հազար ապրիս, շատ շնորհակալ եմ… է՜հ, օր մը քու գործդ ալ ինծի կ՚իյնայ, մարդ մարդով կ՚ապրի… այս բարիքդ չեմ մոռնար… տո՛ւր նայիմ չորս ոսկիս։</p> <p>— Ի՞նչ չորս ոսկի,— կը շուարի Տաքէս աղան։</p> <p>— Քեզի չորս ոսկի չտուի՞։</p> <p>— Է՞հ։</p> <p>— Է՛հ, ետ տուր այլեւս։</p> <p>Պագղալ Տաքէս ապշած կը դիտէ վարպետս ու երբեմն ալ զիս։ Ես գլուխս անդին կը դարձնեմ… ինծի ինչ, է՞շս է սատկեր։</p> <p>— Բայց դուն այդ ոսկիները վարձուորներուն տուր, չըսի՞ր…</p> <p>— Ի՞նչ, անմիջապէս անո՞նց տուիր։</p> <p>— Ի՞նչ ըրի հապա։ Ե՞րբ պիտի տայի։</p> <p>— Վա՜յ, դո՞ւն ալ խենթացար, Տաքէս աղա, այս օրերուն ո՞վ որու դրամ կու տայ, եւ ան ալ՝ չո՜րս ոսկի, ես այդ դրամը տուի որ խաբես զիրենք, ցոյց տաս անոնց, որպէսզի պարպեն տունը։ Տունէն ելլելէն ետք՝ ո՞ր յիմարը անոնց դրամ կու տայ։ Տէ՛, կատակ մի՛ ըներ, տո՛ւր դրամս։</p> <p>— Է՛հ,— կը բարկանայ Տաքէս աղան,— հո՛ս նայէ, ինծի հե՞տ կը խաղաս, չե՞ս ամչնար, դուն խօսքիդ տէրը չե՞ս։</p> <p>— Ես ոսկիներուս տէրն եմ, խօսքը ո՞րն է եղեր։</p> <p>— Ամօ՛թ քեզի, ժողովարանին մէջ ալ կ՚ելլես՝ կ՚երգես։ Ծօ՛, սեւ ջուրի փրփուրն իսկ ճերմակ կ՚ըլլայ, իսկ քու ամէն ինչդ սեւ է։</p> <p>— Սե՜ւ, մե՜ւ, դուն իմ դրամս պիտի տա՞ս թէ չէ,— կը պոռայ Փանոս աղան ու կը բռնէ պագղալ Տաքէսի ժաքէթը։</p> <p>Պագղալ Տաքէս կը ցնցուի եւ կ՚աշխատի բռնել պագղալ Փանոսի ժաքէթը… բայց ժաքէթը որտեղէ՞ն… ժաքէթը չգտնելով՝ կը բռնէ ու կը սկսին պոռալով զիրար քաշքշել։</p> <p>«Կռի՜ւ կայ, կռի՜ւ»։ Կը հասնին դրացի խանութպանները, մսավաճառները, փերեզակները, հնակարկատները, հացագործները, թիթեղագործները, անգործները, բեռնակիրները, դերձակները, կօշկակարներն ու սափրիչները՝ օգնութեան կանչելով իրենց կոկորդները։ «Ի՞նչ է պատահեր», «չէ՜», «ամօթ է, ամօ՞թ», «ո՞վ կ՚ըսէ, որ ճիշդ է», «Փանոս աղան անանկ բան չ՚ըներ»։ «Դուն մինչեւ մարդիկը ճանչնա՜ս», «Տաքէս աղա, երեխայ մի՛ ըլլար», «ձգեցէք թող կռուին», «ոստիկան կը բերեմ, դրամս կ՚առնեմ», «Փանոս աղա՛, վազ անցիր», «ես չորս հատ ոսկիս գիտեմ», «ձգեցէք սատկեցնեմ սա սատկելիքը» «սատկելիքը դուն ես, կերած ոսկիներդ տուր», «տարիքնիդ առած մարդ էք, ամօթ է», «հարցուցէք աշկերտիս, ան ալ հոս էր», «ձգեցէք, Տաքէս աղան ալ թող խօսի», «մի ընէք, ամօթ է», «ո՛չ, ո՛չ աշկերտը հոս բերէք», «ճանըմ, ձգեցէք աշկերտը, աշկերտէն ի՞նչ կ՚ուզէք», «եղբա՛յր, որո՞ւն է աշկերտը, իմս չէ՞, դեռ ի՛նչ, բերէ՛ք հոս՝ թող խօսի»։</p> <p>Յանկարծ սիրտս պայթելու աստիճան զօրաւոր կը սկսի զարնել։ Ի՞նչ պիտի ըսեմ ես։ Պագղալ Տաքէսը ազգականս է, իսկ պագղալ Փանոսը՝ վարպետս։ Ամէն մարդ չորս կողմ կը նայի։ Զիս կը փնտռեն։ Արագ մը կը մօտենամ մարդոց, կը սեղմուիմ անոնց շարքերուն մէջ, ամբողջ ուժս կը գործածեմ ու տասը վայրկեան ետք՝ խանութէն երկու հարիւր մեթր անդին կը զարնուիմ արդէն։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Այդ օր, մինչեւ իրիկուն, խանութ չեմ երթար։ Կը շրջիմ շուկային մէջ ու մտիկ կ՚ընեմ։ Ամէն մարդ պագղալ Փանոսի եւ պագղալ Տաքէսի մասին կը խօսի։ «Իրաւունքը պագղալ Տաքէսին է», «ո՛չ, Փանոս աղան ճշմարտասէր մարդ է», «ժողովարանին մէջ երգելո՞ւն կը նայիս»։ Կը յառաջանամ շուկային մէջէն ու մտիկ կ՚ընեմ խօսակցութիւնները։ «Պագղալ Փանոսին կը վայելէ՞ր օգղան քաշել ու Տաքէս աղային վրայ քալել», «ան ալ մարդուն միակ շալվարը վերէն վար պատռեր է, ճանըմ», «տուշէ՛շ, կը տեսնա՜ս, հաւնած մարդիկդ ի՛նչ են ըրեր», «տէ՛, խաղիդ նայէ»։ Կը շարունակեմ ճամբաս, միշտ մտիկ ընելով։ «Քա՛, խոփ-խոշոր մարդիկ իրարու են փաթթուեր խանութին մէջ», «աղջի՛, այդ Փանոս աղան մեր գիտցած մարդը չէ եղեր», «խէ՛, խէ՛, խէ՛, ճահիլ ես դեռ, ճահիլ, վա՜յ, Փանոս աղա, վա՜յ», «ամօթ բան էր Փանոս աղային ըրածը, վարձուորները կ՚ըսեն, թէ ընդունած են չորս ոսկին»։ Արդէն հասած եմ քէմփին ծայրը, ուրկէ անդին կը սկսին խաղավայրերը։ Ճամբուն վերջաւորութեան կը տեսնեմ Գառնիկը, իմ դասընկերներէս, կայնած խումբ մը ինծի անծանօթ տղոց հետ, տաք-տաք կը խօսի։ Կը մօտենամ իրենց ու մտիկ կ՚ընեմ։ Բոլորն ալ կը պաշտպանեն Փանոս աղան ու կը պախարակեն պագղալ Տաքէսը։ «Պագղալ Տաքէսը աղտոտ մարդ է, կեղտոտ է, անպատիւ, խաբեբայ, այս մարդէն գնում ընելու չէ։ Ծախած ապրանքներն ալ հոտած են։ Բո՛ւհ, անամօթ»։ «Փանոս աղան իրաւունք ունի, մարդը անշուշտ դրամը կ՚ուզէ. դուն ըլլաս՝ չե՞ս ուզեր։ Անշուշտ կ՚ուզեմ»։ Բոլորն ալ իրենց խօսքը կ՚ուղղեն մէջտեղնին կայնած խափշիկի մը։ Զարմանալի, այս խափշիկը ո՞ւր է սորվեր հայերէնը։ Խափշիկն է խօսողը, մտիկ ըրէք։</p> <p>— Այդ անպիտան պագղալ Տաքէսը շա՜տ ասանկ պատուաւոր մարդոց դրամներն է կերեր. խաբեբայ, գողին մէկն է։ Գողցած դրամներովն է այդ փորը շիներ։ Խայտառակ, թշուառական, վատահամբաւ պագղալ Տաքէսը օր մըն ալ…</p> <p>Բայց ի՛նչ իրաւունքով անմեղ մարդ մը այս աստիճան կը զրպարտեն։</p> <p>— Է՜հ,— կ՚ընդհատեմ խափշիկին ճառը,— հոս նայէ՛, դուն բոլորովին կը սխալիս. խայտառակ, թշուառական, վատահամբաւը՝ պագղալ Փանոսն է, հասկցա՞ր։</p> <p>— Ի՞նչ։</p> <p>— Այո՛, խայտառակը այդ դդումն է։</p> <p>— Դդումը ո՞վ է,— կը հարցնէ խափշիկը։</p> <p>— Դդո՞ւմը, դդումը այդ Փանոս ըսուածն է, եւ այն ալ վկայեալ դդում, խոշոր դդում, հոտած դդ….</p> <p>— Խայտառակ, խաբեբայ, վկայեալ, հոտած դդումը դո՛ւն ես, դո՛ւն, խեղկատա՛կ,— կը պոռայ խափշիկը ու աչքերը փայլատակելով կը յարձակի վրաս։</p> <p>— Քեզի ի՛նչ կ՚ըլլայ, խափշիկի ձագ,— կը պոռամ ու կը փաթթուիմ խափշիկին։</p> <p>Կը բռնենք զիրար կատաղօրէն ու կը քաշքշենք իրարու հագուստները։ «Անպիտա՛ն, դուն ի՞նչ կ՚ուզես ինձմէ», կը պոռամ ու կը զարնեմ քթին, բերնին։ «Դդո՜ւմ, հա՞, դդումը քեզի ցոյց կու տամ», կը պոռայ ու այնպէս զօրաւոր շապիկս կը քաշէ, որ ամբողջ կուրծքս կը բացուի։ Կը կատղիմ, կը բռնեեմ խափշիկին երկու ուսերէն ու այնպէս ուժգին գլխովս հարուած մը կու տամ դէմքին, որ տղան, դէմքը ձեռքովը ծածկած, ետ-ետ կ՚երթայ ու կ՚իյնայ կռնակին վրայ։ Արիւնը կը հոսի խափշիկին քթէն, սակայն կրկին ոտքի կ՚ելլէ, կը փաթթուի ինծի ու կը շարունակէ հարուածել։ Տղաքը կը միջամտեն, մարդիկ կը հասնին, կիները կը խռնուին։ Բոլորն ալ կ՚աշխատին մեզ զատել։</p> <p>— Ի՞նչ կայ, ի՞նչ է, խենթեցե՞ր էք, ինչո՞ւ կը կռուիք, չէ՞ք ամչնար։</p> <p>— Անպիտանը,— կը պոռամ հեւալով,— ինծի խաբեբայ, խայտառակ ըսաւ։</p> <p>— Ինք,— կը խօսի խափշիկը լալով,— իմ հօրս համար վկայեալ, հոտած դդում ըսաւ։</p> <p>Վա՜յ, աչքերս լայն կը բանամ ու կը դիտեմ վարպետիս տղան. բայց վարպետս ուրկէ՞ գտեր է այս խափշիկը։ Կը վերցնեմ թաշկինակս գետնէն ու ամբողջ ուժս գործածելով կը փախիմ դէպի խաղավայրերը։ Ետեւէս կը լսեմ տակաւին պագղալ Փանոսի տղուն ձայնը, «Հօրս վկայեալ դդում ըսաւ, առնելիքը թող ըլլայ»։ Կը կորսնցնեմ հետքս, ու վիրաւոր, անօթի կատուի մը պէս՝ կը կծկտիմ անկիւն մը մինչեւ որ մութը կոխէ։</p> <p>Վախ, սարսափ, դող սրտիս մէջ երեկոյեան կը մտնեմ տունէն ներս։ Հայրս նստած է տիվանին վրայ ու լուռ կը ծխէ։ Առանց բարեւելու, կը քաշուիմ անկիւն մը ու կը նստիմ գետին, բազմոցի մը վրայ։ Սիրտս այնպէս կը տրոփէ, որ կը խորհիմ, թէ հայրս կրնայ մտիկ ընել։ Քրտինքը կը հոսի ճակտէս վար ու մարմինս կը խաշի։ Հայրս դանդաղօրէն կը բարձրանայ նստած տեղէն, կը մօտենայ ինծի։ Չի խօսիր. կը զգամ, որ զիս կը դիտէ։ Գլուխս կը բարձրացնեմ։ Հօրս արտայայտութիւնը խիստ է. կը նայի աչքերուս մէջ ու լուռ կը մնայ։ Կ՚ուզեմ, որ խօսի, ծեծէ, բայց այդ նայուածքը ուրիշ կողմ դարձնէ։ Հարցական արտայայտութեամբ կը դիտեմ հայրս։ Կը փոքրանայ մարմինս, աւելի կը կծկուիմ բազմոցին վրայ։ Հօրս շնչառութեան ձայնը կը սկսիմ լսել. յայտնի է, որ պիտի խօսի։</p> <p>— Ապրի՛ս, ապրիս,— կ՚ըսէ քմծիծաղով,— վերջապէս այս ամառ փաստեցիր հինգ վարպետ փոխելովդ, որ…</p> <p>Հայրս կը լռէ, կը ծխէ անձայն ու խոր կը դիտէ զիս։ Ի՞նչ պիտի ըսէ, հոգիս բերանս է եկած, իսկ հայրս լուռ է տակաւին։ Կը ժողվեմ ամբողջ ուժս ու համարձակութիւնը կ՚ունենամ հարցնելու։</p> <p>— Որ… ի՞նչ, հայրիկ։</p> <p>— Փաստեցիր, որ դուն ես իսկական վկայեալ դդումը։ Պէտք չկայ, գործի մի՛ երթար այլեւս. դպրոցի պատրաստուէ։</p> <p>Կիցի մեղմ հարուած մը կու տայ կողիս ու դուրս կ՚ելլէ սենեակէն։</p> <p>— Դիւրին ազատեցայ,— կ՚ըսեմ ես ինծի ու ժպիտը կը վերադառնայ դէմքիս։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-12/ Tue, 12 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-12/ <p>Դը՛գ, դը՛գ, դը՛գ։</p> <p>— Ան ո՞վ է։</p> <p>— Ես եմ, քեռորդի։</p> <p>— Հա՜, մտիր։</p> <p>Քեռորդիիս սենեակը լայնօրէն կը բացուի դրան ետին։ Անկողնի շատ անախորժ հոտ մը կը զարնուի քթիս։ Ամէն կողմ կը նշմարուի ամուրի մարդու անփութութիւնը։ Դրան դիմացը կախուած է քեռիիս նկարը, որուն շատ կը նմանիմ եղեր։ Երանի չնմանէի. աչքերը կորսուած են լայն ճակտին տակ, իսկ քիթը, անոնց պակասը լեցնելու համար, գրաւած է դէմքին մեծ մասը։ Գետնի վրայ կօշիկները հակառակ ուղղութեամբ կը փախչին, իսկ գուլպային մէկը կը հանգչի քեռորդիիս նոր լքած անկողնին մէջ։ <em>Փանթալոնը</em> նետուած է մահճակալին վրայ, որուն ոտքերը, քեռորդիիս բնաւորութեան լաւ տեղեակ, աշխատած են իրարմէ կարելի եղածին չափ հեռու մնալ։ Ծոյլ աւելը ամառուան արձակուրդի մէջ է։ Քեռորդիս աթոռի մը վրայ կայնած, կարծես գլուխը մարմնէն անջատելու տենչով, անձեռոցով կը չորցնէ մազերը։ Զիս նշմարելով, վայրկեան մը անշարժ, անձեռոցին վրայէն կը դիտէ զիս ու կը շարունակէ գլուխը փրցնելու դժուարին աշխատութեան, միաժամանակ զբաղցնելով զիս։</p> <p>— Պաղ տուշը, տղաս, հիանալի բան է։ Եթէ իւրաքանչիւր մարդ ամէն առաւօտ պաղ ջուրի լոգանք առնէ՝ բոլոր բժիշկներն ալ անօթի կը մեռնին։ Հաւատա՛ խօսքիս, ես կեանքիս մէջ բժիշկի դրամ չեմ տուած, չեմ ալ տար։ Եւ ինչո՞ւ տամ, խե՞նթ եմ։</p> <p>— Եւ ինչո՞ւ տաս…</p> <p>— Հա՛, իրաւ, ես ալ ճիշդ հիմա քու մասիդ կը մտածէի. լաւ ժամանակին եկար։ Քեզ պարոն Նազարեանին քով պիտի տանիմ։ Պարոն Նազարեան Թիֆլիսցի աննման լուսանկարիչ մըն է։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Քսան վայրկեանէ ի վեր կայնած ենք պարոն Նազարեանի խանութին առջեւ։ Շուարած չորս կողմս կը դիտեմ, այս ի՜նչ տարօրինակ ու ամայի տեղ է։ Քեռորդիս շլմորուն աչքերով կը չափչփէ փողոցը։ Անհամբեր, տխուր, զիս խրատելէ ձանձրացած կը նստի մայթին եզերքը։ Հազիւ նստած՝ յանկարծ ոտքի կը ցատկէ, ահա հեռո՜ւն, պարոն Նազարեան կը նշմարուի։ Անթարթ կը դիտեմ զինք. զանգուած մըն է, որ դանդաղօրէն կը յառաջանայ, ձեռնափայտը հազիւ շարժելով։ Այնքան դանդաղ կը յառաջանայ, որ մարդ կը կարծէ թէ երբեք, երբեք պիտի չհասնի խանութ. բայց ահա կը մօտենայ մեզի։ Իւրաքանչիւր քայլափոխին, կը խորհիս թէ այդ դիրքին մէջ պիտի արձանանայ ու մնայ յաւիտեան. բայց ո՛չ, պարոն Նազարեան կը յառաջանայ առանց շարժելու։ Ահա մեր դիմացն է։</p> <p>— Բարի լոյս։</p> <p>Կը դիտէ զիս։ Զիս կը տեսնէ՞ արդեօք։ Աչքերը վրաս են ուղղուած, սակայն նայուածքը ինձմէ անդին կը դիտէ, շա՜տ անդին։ Ետ կը դառնամ, չէ՛, զիս է, որ կը դիտէ, բայց ինչո՞ւ այնքան անդիին են ուղղուած իր աչքերը, ու այնքան խոր կը դիտէ զիս։ Ահա կը ժպտի. որքան անուշ է ժպիտը ու այնպէս լաւ կը յարմարի իր խորունկ նայուածքին։ Կը հրապուրուիմ մարդով։ Իր նօսր, աղպղպեղ մազերը, իր ածուխի նման սեւ, փոքր, վեր դարձած սուր պեխերը, զօրաւոր կզակը, կանոնաւոր շարուած ակռաները, իր խորունկ նայուածքը, եւ անուշ, անուշ ժպիտը կը դիւթեն զիս։ Ակնապիշ կը դիտեմ նոր վարպետս, քանի ինք զիս չի տեսներ, թէեւ աչքերը վրաս են յառած։ Օ՜հ, ես այս մարդէն երբեք չեմ զատուիր։ Կ՚ուզեմ համբուրել քեռորդիս, ա՜խ, որքան շնորհապարտ եմ։</p> <p>Պարոն Նազարեան կը ծռի խանութը բանալու, կը մնայ այդպէս, կը խորհիմ, թէ երբեք պիտի չշտկուի կրկին. բայց միշտ ալ սխալողը ես կ՚ըլլամ. ահա կը շտկուի եւ դուռը բաց է մեր առաջ։</p> <p>— Խնդրեմ, հրամմեցէ՛ք ներս։</p> <p>Ներսը ճաշակով յարդարուած փոքր սրահ մըն է։ Սրահին մէջտեղը դրուած է կլոր սեղան մը, որուն վրայ երեք հաստկեկ ալպոմներու հետ միասին, կը հանգչին քանի մը պատկերազարդ թերթեր։ Սեղանին շուրջը զետեղուած են չորս բազկաթոռներ, մութ կարմիր ծածկոցներով։ Պատերը ծածկուած են զանազան լուսանկարներով, որոնց մէջ աչքի կ՚իյնայ իր զարդարուն նկարը։ Յետոյ հասկցայ, որ այդ իր հօրը նկարն է եղեր։ Սրահին աջ կողմէն կը բացուին երկու դուռներ դէպի աշխատանոց, իսկ անոնց դիմաց՝ դուռ մը կայ վարագոյրներով ծածկուած։</p> <p>Քեռորդիս ներողութիւն կը խնդրէ իր շատ զբաղած ըլլալուն համար ու զիս պարոն Նազարեանի բացարձակ տրամադրութեան տակ դնելով կը հեռանայ։</p> <p>Ես կը սկսիմ կրկին դիտել պարոն Նազարեանը, ու քանի կը դիտեմ՝ ա՛յնքան աւելի հաճելի կը թուի ինծի։ Շարժումները որքան դանդաղ են ու պատկառելի։ Ժպի՞տը, թէեւ անտարբերութիւն մը նշմարելի է, կրկին ալ անուշ է ու համակրելի։ Աչքերս սեւեռած իր ժպտուն պեխերուն, կը խորհիմ, թէ ի՞նչ բառով կանչելու եմ զինք. «վարպե՞տ»… շատ հասարակ է։ «Պարո՞ն»… չոր է ու ուսուցիչները զայն իւրացուցած են։ «Պարոն Նազարեա՞ն»… շատ երկար է ու բերնիս անյարմար։ Կը նախընտրեմ իրեն հարցնել։</p> <p>— Ներողութիւն,— կ՚ըսեմ,— արդեօք ձեզի կրնա՞մ «վարպետ» ըսել։</p> <p>— Ինչո՛ւ չէ, որդի, այդ քո բանն է։ Ինձ համար ոչ մի արժէք չունեն բառերը։ Ուզում ես ինձ «վարպետ» ասա, ուզում ես «հայրիկ» կանչիր,— ու անուշ-անուշ կը ժպտի։</p> <p>Լաւ մարդը միշտ լաւ է կը խորհիմ ես ու կ՚որոշեմ պարոն Նազարեանի իւրաքանչիւր հրամանը լրիւ կատարել։ Ես աշխատանքը սիրող մարդ եմ, ես հօրս ցոյց պիտի տամ, որ ես ապուշին մէկը չեմ. յանցանքը իմ նախորդ վարպետներուս էր, որ չկրցան արժէքս գնահատել։ «Ժամանակ կորսնցնելու ատենը չէ, գործելու է, կեանքը շուտ կ՚անցնի», վերջապէս հօրս խրատներն ալ բոլորովին անիմաստ չեն, ուրեմն գործի։</p> <p>— Վարպե՛տ, կարելի՞ է ձեզի օգնել։</p> <p>— Մի քիչ սպասիր, որդի։</p> <p>«Մի քիչ» չէ, սիրով ժամեր շարունակ կը սպասեմ քանի այդպէս կ՚ուզէ նոր վարպետս։</p> <p>Տասը վայրկեան ետք, վարպետս զիս կը կանչէ։ Նախ կը տանի աշխատանոցը, ցոյց կու տայ լուսանկարչական գործիքը ու կը բացատրէ քանի մը բաներ։ Ապա զիս կ՚առաջնորդէ քիմիական բաղադրութիւններ պարունակող սենեակ մը, հոն կը մնանք ատեն մը, մինչեւ որ ինք կը պատրաստէ հեղուկ մը, որով ապակիները կը լուան եղեր։ Ետքը կ՚երթանք մութ սենեակը, ինք քանի մը ապակիներ կը լուայ, ուրիշներ կը տպէ՝ միշտ բացատրութիւններ տալով։ Մութ սենեակէն ետք կը վերադառնանք նախկին փոքր սրահը, որուն դուռը կը բացուի փողոցին վրայ։ Սրահին մէջ ծռած նկարները կը շտկրտէ, փոշիները կ՚առնէ, բազկաթոռները կը տեղաւորէ ու ինք ալ կը տեղաւորուի անոնցմէ մէկուն մէջ՝ հրամցնելով ուրիշ բազկաթոռ մըն ալ ինծի։ Կը նստիմ դիմացը ու կը սպասեմ որ խօսի։</p> <p>— Զիս մտիկ արա, որդի,— կը սկսի հազիւ լսելի ձայնով,— ես շատ եմ ցանկանում, որ դու ինձ մօտ մնաս մինչեւ ուսումնարանների վերաբացը։ Ես քեզ մի պատուէր եմ տալու, որու դէմ դու չպէտք է մեղանչես, դա է չհետաքրքրուել սա սենեակով,— ցոյց կու տայ վարագոյրներով ծածկուած դուռը,— դա իմ անձնական աշխատանոցն է, ուր հիւրասիրում եմ իմ մօտ բարեկամներին։ Խնդրում եմ այս մասին ուրիշի բան չասել։ Իմանո՞ւմ ես։</p> <p>Կը խոստանամ երբեք չհետաքրքրուիլ այդ սենեակով, սակայն ճիշդ այս վայրկեանին անզուսպ տենչ մը կը զգամ մտնել այդ սենեակը, տեսնել ամէն ինչ։ Քանի մը ուրիշ խրատներ ալ կու տայ՝ որմէ ետք կը սկսինք աշխատիլ։ Ես լսած եմ մեր մեծերէն, թէ շատ վարպետներ իրենց աշակերտներէն գաղտնի կ՚աշխատին, այն վախով, որ անոնք շուտով կրնան արհեստը իւրացնել։ Պարոն Նազարեան, ընդհակառակն, կ՚աշխատէր սորվեցնել ամէն ինչ մէկ օրէն։ Առաջին օրը կարծեցի, թէ արհեստին կէսը սորված եմ արդէն։ Այնքան ուրախ էի, որ իրիկունը, տան մէջ, ամէն տեսակ միմոսութիւն ըրի, նոյնիսկ կրցայ խնդացնել հայրս (հրա՜շք) ու հինգ ղրուշ փրցնել գրպանէն։</p> <p>Յաջորդ առաւօտ, լուսաբացին, կը շտապեմ գործի։ Երկար կը սպասեմ մինչեւ որ վարպետս կու գայ նոյն անուշ ժպիտով եւ խորունկ նայուածքով։ Օ՜հ, եթէ այս տեսակ բարի մարդիկ կան, ինչո՞ւ ուրեմն ինծի այսքան ուշ կը հանդիպին։ Կ՚աշխատիմ սրտանց, կը հնազանդիմ վարպետին բոլոր հրամաններուն։ Մարդիկ, կիներ, երեխաներ կը լուսանկարուին, ժամերը կը թռչին ու ահա իրիկունը կը մօտենայ։ Ամէն օր աւելի կը յարգեմ վարպետս ու աւելի կը կապուիմ գործիս։</p> <p>Շաբաթ երեկոյ, ափիս մէջ, յիսուն դահեկան կը դնէ։ Ապշած զինք կը դիտեմ, այս որքա՜ն դրամ. ես միայն ափիս մէջ։</p> <p>— Ի՞նչ է այս, վարպետ,— կը հարցնեմ ապշած։</p> <p>— Քո շաբաթականն է, էլի՛,— կ՚ըսէ վարպետս ժպտելով,— մի մասը ծնողացդ տուր, իսկ մնացեալն էլ ծախսէ՛, քէֆ արա՛։</p> <p>— Բայց ես, բայց ես բան մը չեմ գիտեր, դեռ քեզի օգնել չեմ սկսած,— կը կմկմամ շուարած։</p> <p>— Բայց, ես էլ, շատ բան մը չեմ տուել քեզ, մի յիսուն դահեկաննոց, տէ՛, երթաս բարով։</p> <p>Յիսուն դահեկանը կու տամ մօրս։ Մայրս կ՚ապշի, կը շուարի։</p> <p>— Այս ի՞նչ է,— կ՚ըսէ,— ո՞վ տուաւ, ինչո՞ւ տուաւ։</p> <p>— Շաբաթականս է,— կ՚ըսեմ,— վարպետս տուաւ։</p> <p>— Շաբաթակա՞նդ, դուն ո՞վ ես, որ այսքան շաբաթական առնես։ Ողորմութի՞ւն է արդեօք տուածը. ա՛ռ, չե՛մ ուզեր, հօրդ տուր։</p> <p>Երեկոյեան, հայրս կ՚առնէ յիսուն ղրուշը ու գրպանը կը դնէ։</p> <p>— Այդ վարպետդ,— կ՚ըսէ հայրս,— թագաւորական կեանք կ՚ապրի, մարդ չի գիտեր, թէ ուրկէ՞ այդքան դրամ կը շահի։ Ա՛ռ այս տասը ղրուշը քեզի եւ ուզածիդ պէս ծախսէ։</p> <p>Յաջորդ օրը, ինձմէ հարուստը եւ ուրախը չկար ընկերներուս մէջ։</p> <p>Երջանիկ օրեր կը յաջորդեն իրարու, երկինքը պայծառ կապոյտ է, անամպ, անվիշտ։ Միայն մէկ բան կը չարչարէ զիս… այդ վարագոյրներով ծածկուած սենեակը։ Ամէն օր, ժամը հինգէն վեց, հատ-հատ մարդիկ կու գան ու կը մտնեն ուղղակի այդ սենեակը։ Ծեր, չափահաս, երիտասարդ, մաքուր հագուած մարդոց հետ, ներս կը մտնեն թշուառ, աղտոտ հագուստներով մարդիկ ու լուռ, անխօս կը մնան ներսը ու ժամը եօթին հատ-հատ իրարու ետեւէ, լուռ եւ ընկճուած կը հեռանան։ Ինչո՞ւ մարդիկ այդ աստիճան լուռ են ու տարօրինակ։ Կը չարչարեմ ուղեղս ու ոչինչ չեմ կրնար հասկնալ։ Երբեմն հարցական կը դիտեմ վարպետիս դէմքը, սակայն անոր անուշ ժպիտը կը լռեցնէ զիս։ Օրերը կ՚անցնին ու հետաքրքրութիւնս աւելի կը սաստկանայ։ Սակայն երբեք չեմ փորձուիր ներս մտնել։ Չեմ գիտեր, թէ Ադամ՝ Եդեմի արգիլեալ պտուղով այսչափ հետաքրքրուեցա՞ւ, թէ չէ։ Փառք Աստուծոյ, որ Եւա մը չկար զիս փորձող, հաւանաբար առաջին ժամուն իսկ փորձուէի ներս մտնել։ Օրերը կ՚անցին ու այլեւս անտանելի կը դառնայ զսպել հետաքրքրութիւնս։ Մանաւանդ այն օրէն սկսեալ, երբ մեր քէմփի աղաներէն մէկուն հանդիպեցայ այդ դուռէն ելած պահուն, մարդը դեղնած՝ ինծի մօտեցաւ ու աղաչեց, որ ոեւէ մէկուն բան չըսեմ այդ մասին։ Տարօրինակ առեղծուած։</p> <p>Հոս ե՛կ, որդի՛, գիտե՞ս մեր տունը. ո՞չ. զիս լաւ մտիկ արա. կը գնաս էդ հեռուի <em>ապարտըմանը</em>. տեսա՞ր, կը շեղիս ձախ, կը յառաջանաս սանկ մի երկու հարիւր մեթր, աղբիւրի կից, պարտէզով շրջապատուած. թիւ 18 տունը մերն է։ Մեր տունը երկու տուփ ապակի կայ, վերցրու եւ բեր էստեղ։</p> <p>— Սիրով, վարպետ,— կ՚ըսեմ, եւ կը վազեմ դէպի <em>ապարտըմանը</em>։</p> <p>Տասը վայրկեան ետք կը զարնեմ թիւ 18 տան դուռը։ Ներսէն մէկը կը կանչէ դէպի վար։</p> <p>— Սոնա՛, բալիկ, դրան են տալիս, մի տես ո՞վ կայ։</p> <p>Բարակ, մեղմ, թրթռուն ձա՛յն մը, որ միայն ոգիները կրնան ունենալ, կը հարցնէ.</p> <p>— Էդ ո՞վ է։</p> <p>— Ես եմ,— կ՚ըսեմ անհամբեր։</p> <p>Կարճ լռութենէ մը ետք։</p> <p>— Դուն ո՞վ ես։</p> <p>— Ես… ըըը՜… ես՝ ես եմ։</p> <p>— Մամի՜, «ես՝ ես եմ» ասում ա։</p> <p>— Բաց արա, բալիկ, վնաս չունէ։</p> <p>Դուռը կը բացուի։ Դրան ետին կայնած է Սոնան. հրեշտակ մը կարծես, որ թեւերը կորսնցնելով մնացած է այդ տան մէջ։ Կապոյտ աչքերը կէս խուփ են, կը խորհիս, թէ շարունակ արեւուն ճառագայթներուն կը նայի։ Մազերը ոսկեգոյն են, գանգուր ու առատ, որոնք կը ծածկեն երկայն պարանոցը։ Ճակատը լայն է, որուն մէջտեղէն կ՚երկարի գիծ մը։ Հասակը երկայն է ու այնպէս մաքուր է հագուած, որ մարդ կը վախնայ զինք դիտելէ՝ զայն աղտոտելէ զգուշանալով։ Այս աստիճան գեղեցիկ աղջիկ ես չէի կրնար երեւակայել. անթարթ կը դիտեմ դէմքը։</p> <p>— Ի՞նչ էք փափաքում։</p> <p>Կը սթափիմ յանկարծ. ճիշդ է, ես ուրիշ բանի համար եկած եմ հոս։</p> <p>— Պարոն Նազարեանը երկու տուփ ապակի կ՚ուզէ։</p> <p>Երկու տուփ ապակիները ձեռքս կը մտնեմ աշխատանոց՝ երեւակայութեամբ հրեշտակի մը երկու թեւերը զետեղած Սոնայի կռնակին վրայ։ Կրնա՞յ թռչիլ արդեօք։ Կրնա՞մ կրկին տեսնել զինք։ Վարպետս կրկին զիս իրենց տունը կը ղրկէ՞։</p> <p>Վարպետս կ՚առնէ երկու տուփ ապակին եւ կը մտնէ վարագոյրներով ծածկուած սենեակը։ Ինչո՞ւ, ի՞նչ պիտի ընէ ապակիները իր աշխատանոցին մէջ։ Ա՜խ, այդ անիծեալ սենեակը։</p> <p>Չորս օր ետք, կրկին կ՚երթամ վարպետիս տունը։ Սոնան օշարակ կը հրամցնէ ինծի։ Գաւաթը առնելու ատեն մատս կը դպի մատին. ելեկտրական հոսանք մը կ՚ողողէ մարմինս։ Ակնապիշ կը դիտեմ կապոյտ աչքերը։ Ինչո՞ւ կը դողամ։ Օշարակին հազիւ կէսը կրնամ խմել։ Տիկին Նազարեան տխուր, յանցաւորի նման, տուփ մը ապակի կու տայ ինծի ու «ա՜խ» կը հառաչէ։ Վարպետս կրկին տուփը կը տանի վարագոյրներով սենեակը։ Այսպէս, շաբաթը մէկ կամ երկու անգամ առիթը կ՚ունենամ վարպետիս տունը երթալ։ Ամէն անգամին կը հանդիպիմ Սոնային եւ ուրախ-զուարթ ցատկռտելով կը վերադառնամ խանութ։</p> <p>Ուրախ-զուարթ ցատկռտելով վերադարձած ատենս, օր մըն ալ, առջեւս կը ցցուին երկու ոստիկաններ եւ ուրիշ մը, ետեւէս՝ կը խլէ ձեռքիս տուփը։ Ես, սարսափած, ետ կը դառնամ ու կ՚ուզեմ առնել տուփը։ Ոստիկանը կ՚աշխատի բանալ զայն։ «Մի՛ բանար, ապակիները լոյս կ՚առնեն», կը պոռամ ու կ՚աշխատիմ տուփը խլել։ Զօրաւոր ապտակ մը կը գոցէ բերանս եւ արցունքները կը ցայտեն աչքերէս։ Տուփը բաց է ահա, ու սեւ թուղթերուն մէջ, ապակիի փոխարէն, ճերմակ փոշի է փաթթուած։ Ոստիկան մը պինդ կը բռնէ ձեռքս ու չորս ոստիկանով կը յառաջանանք դէպի խանութ։ Խանութը պարապ է ու մարդ չ՚երեւիր։ Ես կու լամ բարձրաձայն։ Հետաքրքիր ամբոխ մը կը հաւաքուի փողոցին մէջ։</p> <p>— Վարպետդ ո՞ւր է,— կը պոռայ ոստիկաններէն մէկը ու կը զարնէ ինծի։ Ես կը կրկնապատկեմ ձայնս։</p> <p>Վարպետս, մութ սենեակէն դուրս կու գայ, իր սովորական խորունկ նայուածքովը եւ անուշ ժպիտով։</p> <p>Ոստիկանները վայրկեանապէս կը ձերբակալեն զայն ու ձեռնակապեր կ՚անցնեն ձեռքերուն։ Ես կու լամ ցաւագինօրէն, ցնցուելով։ Վարպետս անտարբեր, հաշտուած իր վիճակին հետ, ինծի դառնալով կ՚ըսէ.</p> <p>— Լաց մի լինիր, որդի՛, սրանք քեզ բան չեն կարող անել։</p> <p>Այնպէս անուշ կը ժպտի վարպետս, որ ես կը սփոփուիմ վայրկեանապէս ու կը դիտեմ փողոցը։ Այդ ամայի փողոցը լեցուած է հետաքրքիրներու բազմութեամբ։</p> <p>Ոստիկանները տակնուվրայ կ՚ընեն ամէն կողմ ու վարագոյրներով ծածկուած սենեակէն կը գտնեն չորս տուփ ճերմակ փոշի։</p> <p>Ու, հիմա, փողոցին մէջէն կը քալենք։ Երեք ոստիկաններ շրջապատուած են վարպետս եւ ուրիշ ոստիկան մը, ամրօրէն, ձեռքէս է բռնած։ Ամբոխը կը խռնուի մեր շուրջը եւ իւրաքանչիւր բերնէ կը լսուի խօսք մը.</p> <p>— Պարոն Նազարեան <em>հաշիշի</em> մաքսանենգ է եղեր։</p> <p>— Պարոն Նազարեան թմրեցուցիչ կը ծախէ եղեր։</p> <p>— Աշկերտին վրայէն թմրեցուցիչ գտեր են։</p> <p>— Պարոն Նազարեանին հարեւանը մատներ է զինք։</p> <p>— Վարագոյրներով ծածկուած սենեակին ետեւը պարտէզ մը կայ եղեր։</p> <p>— Հարիւրաւոր տուներ կործանած է՝ անզգամը։</p> <p>— Ընտանիքներ քանդելով՝ թագաւորի պէս կ՚ապրէր։</p> <p>— Քսան քիլօ <em>աֆիոն</em> գտեր են տունէն։</p> <p>— Այնչափ յարգելի արտաքինին տակ՝ գազան մը պահուած է եղեր։</p> <p>Վարպետս, անտարբեր կը շարունակէ իր ճամբան։</p> <p>Ես, վստահ եմ, որ սուտ են այս բոլորը, կը դիտեմ վարպետիս ժպիտը ու կը սկսիմ խնդալ։ Ինչպէ՞ս այսպիսի ժպիտ ունեցող մը կրնայ գազան ըլլալ, կրնայ անզգամ ըլլալ։ Ինչպէ՞ս Սոնային հայրը կրնայ տուներ կործանել։ Երազ է այս բոլորը. ես ուրախ եմ, ուրախ, որ վարպետիս հետ ձերբակալուած եւ ոստիկաններով շրջապատուած բանտ կ՚առաջնորդուիմ։ Շուրջս կը դիտեմ, արդեօք դասընկերոջ մը չե՞մ կրնար հանդիպիլ, որ պատմէ բոլորին իմ ձերբակալուիլս։ Օ՜հ, ոչ մէկը չկայ։ Ուրեմն պարապի՞ բանտ պիտի երթամ։ Կը նայիմ խռնուած ամբոխին, զիս ճանչցող չկայ։ Ահա՛, Արշալոյսը աղբիւրէն ջուր կը լեցնէ։</p> <p>— Արշալո՜յս։</p> <p>— Օ՜հ, Աստուած իմ, ո՞ւր այսպէս,— կը հարցնէ Արշալոյս։</p> <p>— Բա՜նտ,— կը պոռամ բոլոր ուժովս ու ոստիկանները ցոյց կու տամ։</p> <p>Մարդիկ կը սկսին խնդալ։ Վարպետիս ժպիտը կը լայննայ։ Ոստիկանները կը սկսին ծիծաղիլ։ Բանտ կ՚երթամ, Արշալոյսը տեսաւ, այլեւս ի՛նչ վախ կայ, բոլոր ընկերներս պիտի իմանան։ Քանի մը վայրկեան ետք, իմ կողքէս կը քալեն, գրեթէ բոլոր իմ ազատ դասընկերներս։</p> <p>Ես կը յառաջանամ կուրծքս դուրս, կարծես ոստիկանները բանտ առաջնորդողը ես ըլլայի։</p> <p>Կը հասնինք ոստիկանատուն։</p> <p>Ամբոխը կը խռնուի։ Ոստիկանները կը ցրուեն հետաքրքիրները։ Վարպետիս հետ ներս կը մտնենք։ Ինծի քանի մը հարցումներ կ՚ընեն։ Վարպետս իմ ամէն ինչէ անտեղեակ ըլլալս կը բացատրէ. զիս ազատ կ՚արձակեն. բայց ես չեմ ուզեր ազատ արձակուիլ, կ՚ուզեմ մնալ հոն, բանտարկուիլ վարպետիս հետ, Սոնայի հօրը հետ։ Անօգուտ, զիս դուրս կը շպրտեն։</p> <p>Դուրսը հարցումներու կարկուտ, հագուստէս կը քաշեն, զիս կը ճզմեն, կը կոխկռտեն։ Կ՚ուզեն իմանալ չգիտցածներս ու զիս ստախօս կ՚անուանեն՝ իրենց փափաքին գոհացում չկարենալ տալուս համար։</p> <p>Անդին, պատին տակ, կը նշմարեմ Տիկին Նազարեանն ու Սոնան, որոնք քով քովի կայնած՝ կու լան անձայն։ Կը վազեմ անոնց քով։ Տիկին Նազարեան կը գրկէ զիս մօր մը պէս ու Սոնան կը բռնէ ձեռքս։ Ես ալ կը սկսիմ լալ։ Այդ վայրկեանին ամբողջ աշխարհը կը խաւարի ինծի համար։ Կը դիտեմ հրեշտականման Սոնայի կարմրած աչքերը ու արտասուքը կը հոսի առատօրէն։ Չեմ կրնար խօսիլ, ի՛նչ կրնամ ըսել արդէն։ Տիկին նազարեան կը հեծկլտայ ու մեղմօրէն կը գգուէ մազերս։ Օ՜հ, ես որքան պիտի փափաքէի մնալ այդպէս օրերով, լալ որբացած ընտանիքի մօր մը գրկին յենած։ Այդքան քաղցրօրէն լացած չեմ ես երբեք։ Սոնայի ձեռքը կը դողդղայ ափիս մէջ ու ամոքիչ ջերմութիւն կը փոխանցուի ինծի։ «Աստուած որչա՞փ գեղեցիկ է ստեղծած այս հրեշտակը», կը խորհիմ, Տիկին Նազարեան կը շարունակէ գգուել մազերս ու կը փսփսայ մեղմ, շատ մեղմ ձայնով.</p> <p>— Լաւ, քեզ բան չարին, որդի որչափ լաց պիտի լինէի, եթէ մայրդ մեր այդ անիծեալ սենեակին պատճառաւ դժբախտանար։ Ա՜խ, անիծեալ սենեակ, անիծեալ սենեակ…։</p> <p>Հիմա, ուրիշ երկիր կը գտնուին անոնք. սակայն ես յաճախ կը յիշեմ զանոնք, մանաւանդ Սոնան ու կը փնտռեմ այդ հրեշտակին կորսնցուցած թեւերը, որպէսզի ան հեռանայ այս մեղաւոր աշխարհէն։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-11/ Mon, 11 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-11/ <p>Փա՜ռք Աստուծոյ, որ խելացի քեռորդի մը ունէի, հակառակ պարագային, ի՜նչ պիտի ըլլար վիճակս։ Թէեւ շիլ էր ան ու մէկ ականջն ալ խուլ, ու թէեւ շատեր ալ կ՚ըսէին, թէ ուղեղին կէսն ալ ջրոտեր էր, սակայն իմ խելացի քեռորդիս, ուղեղին չոր մնացած մասովը, այնչափ լաւ կը տրամաբանէր, որ շատեր մատ կը խածնէին։</p> <p>Քեռորդիս երբ բարկանար՝ գէշ կը բարկանար եւ երբ խնդար՝ գէշ կը խնդար։ Երկու պարագաներուն ալ, աչքերուն ծիածանները ա՛յն աստիճան իրարու կը մօտենային, որ կը խորհէիր թէ, հա՛, իրարու պիտի փաթթուէին ու ծեծկուէին։ Այսպէս, ծեծկուող ծիածաններով, գիշեր մը, երկինքէն ինկածի պէս, խուժեց մեր խրճիթէն ներս։ Ծիածանները ուղղութիւն փոխեցին, դիտեցի մեզ շարքով ու կեդրոնացան հօրս վրայ։ Քեռորդիս արագ քայլերով մօտեցաւ հօրս, ձեռքը երկարեց առաջ, վստահ եմ, որ հօրս մօրուքէն պիտի բռնէր, եթէ մօրուք ունեցած ըլլար ան, ու մատը խաղցնելով հօրս դէմքին վրայ սկսաւ բարբառիլ.</p> <p>— Ծօ՛, Սարգի՛ս, խելքդ եթէ ուրիշին վարձու տուած ես՝ ետ ա՛ռ, իսկ եթէ չունիս՝ ինձմէ ուզէ. ի՞նչ է, այս խեղճ տղան բռներ ես (շիլ նայուածքը վրաս յառեց) ու մէյ մը խենթ կօշկակարի, մէյ մըն ալ խռֆած դերձակներու քով կը ղրկես, հա՞, մեղք չէ՞ սա մաքուր, զարգացած երիտասարդին, (ապրի՛ս քեռորդի, վերջապէս նախակրթարանի չորրորդ դասարանն եմ աւարտած), որ այս կէս փարա չարժող մարդոց քով նստի, անոնց աղտոտ հրամանները կատարէ ու ապա ապտակուի եւ «յիմար» կոչուի, հը՞։ Այս քէմփէն դուրս պէտք է հանել այս տղան, աշխարհ թող տեսնէ, մարդ թող ըլլայ։ Հոս նայէ՛, հո՛ս, այս տղան ինծի պիտի յանձնես, ինծի՛, ես պիտի գտնեմ անոր յարմարագոյն տեղը. հեռու քէմփէն, հեռու քէմփի ցեխէն։ Անանկ տեղ մը գտնեմ, որ քու ալ քէֆդ գայ։</p> <p>Հայրս շատ չէր ախորժեր քեռորդիէս, եւ երբեք մատը չէր խածած անոր տրամաբանութեան ուժգնութենէն ազդուելով։ Անոր համար ալ քմծիծաղով մըն էր, որ հարցուց.</p> <p>— Է՜, ըսէ նայինք, ի՞նչ արհեստ է այդ։</p> <p>— Արհեստ չէ՛, արուեստ է, արուե՛ստ։</p> <p>— Արուեստ թող ըլլայ, բացատրէ միտքդ։</p> <p>— Սանկ հիանալի, հրաշալի, սքանչելի, շնորհալի բան մը։</p> <p>— Հասկցա՜նք, դուն քու…</p> <p>— Դիւթական, հրապուրիչ, հոյակապ։</p> <p>— Գտա՜նք, եղբա՛յր, դուն բա…</p> <p>— Պատուաբեր, շահաբեր, երջանկաբեր։</p> <p>— Կարճ կապէ՛ նայինք։</p> <p>— Պատուական, եզական, արդիական, ազնուական։</p> <p>— Պիտի ըսե՞ս, թէ չէ…</p> <p>— Այս առաջնակարգ, պանծալի, փառաւոր գեղարուեստն է՝ լու-սա-նը-կար-չու-թիւն։</p> <p>— Եւ փառք յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Յաջորդ իրիկուն, կատուի մը զգոյշ քայլերով, կը հետեւիմ քեռորդիիս եւ ուշադիր մտիկ կ՚ընեմ իր խելացի, հայրական խրատները։</p> <p>— Խե՛լք, խե՛լք, խե՛լք, տղաս, խե՛լք։ Խելքը աննման, հիանալի, հրաշալի բան մըն է։ Ամէն բանի մէջ խելք պէտք է գործածել։ Կը տեսնե՞ս զիս, առանց խելքս գործածելու բան մը ըրած եմ. հա՞, ըսէ՛, ըսէ՛։</p> <p>— Չես ըրած։</p> <p>— Անշուշտ չեմ ըրած, եթէ ես այս խելքը չունենայի, ինքզինքս ծովը կը նետէի. չե՞ս հաւատար, հա՞, չե՞ս հաւատար։</p> <p>— …</p> <p>— Ի՞նչ է, չե՞ս լսեր զիս։</p> <p>— Կը լսեմ։</p> <p>— Է՜, չե՞ս հաւատար ըսածիս, չե՞մ կրնար նետել ինքզինքս։</p> <p>— Կը նետես։</p> <p>— Լա՛ւ, դուն ալ պէտք է խելքդ գործածես. այս նոր վարպետդ քէմփի մարդոց չի նմանիր, խելք ունի, դուն արուեստը շուտով սորվելու համար իրմէ աւելի խելացի պէտք է ըլլաս։ Ես քեզի տակաւին շատ բաներ կը սորվեցնեմ, երբ խելքի պէտք ունենաս՝ քովս եկուր, չքաշուիս, հա՜։</p> <p>— Չեմ քաշուիր։</p> <p>Այսպէս խօսակցելով կը հասնինք նոր վարպետիս խանութը, ճիշդ այն րոպէին, երբ այս վերջինը կը պատրաստուէր մեկնիլ։ «Լաւ բռնեցինք»», կ՚ըսէ քեռորդիս ու կը մօտենայ վարպետիս։ Վարպետս ետ կը դառնայ եւ ուշադիր կը դիտէ մեզ։ Այս ի՜նչ հիանալի վարպետ է, կը խորհիմ, դիտելով վարպետիս հագուստները։ Այս ի՜նչ մաքրութիւն, ի՜նչ կոկիկութիւն, ի՜նչ շնորհ, վարպետ ըսածդ ասանկ ըլլալու է, որ մարդ կարենայ ապրիլ հետը։ Հագուստներէն ետք կը սկսիմ քննել դէմքը։ Գեղեցիկ ալ մարդ է. ի՜նչ լայն ճակատ, գանգուր մազեր, ուղիղ քիթ, ի՜նչ նուրբ շրթներ, եւ ի՜նչ աչքեր… այո՛… այո՛… ի՜նչ աչքեր, ի՜նչ անբնական աչքեր… բայց որչա՜փ տարօրինակ կը դիտէ զիս։</p> <p>Քեռորդիս կը փառաբանէ լուսանկարչութիւնը, ապա վարպետիս հանճարը, յետոյ իմ խելացութիւնս գովելէ ետք՝ արուեստը մեզի եւ մեզ արուեստին արժանի դատելով՝ կը դնէ խօսակցութեան վերջակէտը։</p> <p>Վարպետս ուշադրութեամբ զիս կը դիտէ։ Չեմ կրնար նայիլ այդ տարօրինակ աչքերուն, գլուխս կը ծռեմ։</p> <p>— Այս տղան քէմփէ՞ն է,— կը հարցնէ վարպետս, դժգոհ արտայայտութեամբ։</p> <p>— Այո՛, բայց զարգացած, աննման տղայ է,— կը պատասխանէ քեռորդիս սրտադող։</p> <p>— Ես չեմ սիրեր քէմփի տղաքը,— կ՚ըսէ վարպետը,— անոնք գող ու քիչ մըն ալ փախուկ կ՚ըլլան։</p> <p>— Չէ՛, չէ՛, սա իմ հօրաքրոջս տղան է, վստահ եմ քեզ գոհ կը ձգէ։</p> <p>— Լաւ, փորձեմ, հոս նայէ՛,— կ՚ըսէ ինծի դառնալով,— վաղը առաւօտ, ժամը ճիշդ եօթին հոս պէտք է ըլլաս. երկու վայրկեան առաջ դուռը չեմ բանար ու վայրկեան մը եթէ ուշանաս՝ քեզ ներս չեմ ընդունիր։ Այս եւրոպական գործ է, ժամը եօթին կ՚ուզեմ քեզ. ճի՛շդ, ճի՛շդ, ճի՛շդ, հասկցա՞ր։</p> <p>— Հասկցայ։</p> <p>Բայց որքա՜ն տարօրինակ աչքեր ունի այս վարպետը։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Յաջորդ առաւօտ, վայրկեան մը ուշ մնալու վախէս, որոշեալ ժամանակէն երկու ժամ կանուխ կը շտապեմ գործի։ Շուկան փակ է ու փողոցները ամայի։ Կը դիտեմ մերթ ընդ մերթ անցնողները ու կը զուարճանամ։ Ահա՛, գիշերը դուրս մնացած սեւամորթ զինուոր մը, որ խոշոր կօշիկները շխշխկացնելով սալայատակին վրայ, կ՚անցնի առջեւէս. փողոցին երկայնքին երկու լաճեր զիրար կը հալածեն խնդալով, կատու մը կռնակը քսելով դրան մը յատակին, ներս կը սողոսկի. անդին, գիշերանոցով գէր կին մը, կէս մը դուրս կախուած պատուհանէն, դոյլով ջուր կը թափէ փողոց. աղբանոցին եզերքը երկու աքլորներ կը կռուին ու անոնց մօտ կանգնած էշը, դունչը վեր ցցած, կը զռայ ամբողջ ուժովը։ Պատուհան մը կը բացուի վերի յարկէն, հսկայ քիթով գլուխ մը դուրս կը կախուի, կը հայհոյէ ու պատուհանը շառաչով մը կը փակուի կրկին. մարդ մը ինքնիրեն բարկանալով, կը թքնէ գետին։ «Խռռռ՜ռ», դրացի խանութը կը բացուի։ «Խռռռռ»երը իրարու կը յաջորդեն ու շուկան կը սկսի շարժիլ։</p> <p>Ժամը եօթին երկու վայրկեան կայ. ճակատս կը փակցնեմ խանութի դրան ու բանալիին ծակէն ուշի ուշով կը դիտեմ ներս… ու ահա կը նշմարեմ վարպետս, ժամացոյցը ձեռին, կայնած է դրան ետին։ Վերջապէս «եւրոպական» գործ է, կը սպասէ, որ ժամը ճիշդ եօթը ըլլայ։ Կը շտկուիմ ու վայրկեան մը ետք կրկին կը նայիմ ծակէն ներս ու ճիշդ աչքիս փակած՝ կը տեսնեմ վարպետիս աչքը։</p> <p>Անմիջապէս կը շտկուիմ, բայց որքա՜ն տարօրինակ կը դիտէր զիս։ Ժամը եօթը. «դը՛րք, դը՛րք», կը բացուի դուռը։</p> <p>— Բարի լո՛յս, վարպետ։</p> <p>— Բարի լոյս. հո՛ս նայէ, զիս անգամ մըն ալ «վարպետ» մի՛ կոչեր։ Ի՞նչ է, զիս կօշկակա՞ր կարծեցիր, թէ դերձակ. զիս «պարոն» պէտք է կոչես, «պարո՛ն»։</p> <p>Ու ճիշդ մեր աշխարհագրութեան պարոնին նման, թեւերը տարածելով օդին մէջ, կը շարունակէ.</p> <p>— Հարիւր մեթր այս կողմ, հարիւր մեթր այն կողմ, հարիւր մեթր սա կողմ, հարիւր մեթր այդ կողմ, ոեւէ մէկուն պէտք չէ ժպտիս, պէտք չէ խօսիս, պէտք չէ բարեւես եւ ոեւէ մէկուն հետ պէտք չէ առեւտուր ընես. հասկցա՞ր, ասոնք կեղտոտ մարդիկ են։ Հիմա առ սա դրամը եւ ինծի երեք լիտր հաց բեր։</p> <p>Կ՚առնեմ դրամը ու հինգ հարիւր մեթր անդիէն կը գնեմ հացը։ Զայն կը դնեմ սեղանին վրայ ու կը սկսիմ դիտել շուրջս։ Օ՜հ, իսկապէս շքեղօրէն զարդարուած աշխատանոց մըն է։ Նկարներ, նկարներ, նկարներ։ Խոշոր, փոքր, կլոր, քառակուսի, սեւ, սրճագոյն ու գունաւոր նկարներ։ Պատերէն կախուած են լացող, խնդացող, հմայիչ կիներու գլուխներ եւ դդումէ առատ զինուորականներ։ Ձախ պատը ամբողջութեամբ ծածկուած է շուներու եւ կատուներու ամէն տեսակ նկարներով՝ խառն, անջատ, խմբովին։ Շուներու եւ կատուներու միջեւ կախուած է վարպետիս մեծադիր լուսանկարը… <em>արթիսթիք</em>։</p> <p>Բայց ի՞նչ է սա ձայներու խառնարանը։ Խռպոտ, թաւ, բարակ, թրթռան, բազմաթիւ հաջիւններ, միացած կատուներու երկար ու զիլ մլաւիւններուն, կը լեցնեն աշխատանոցը։ Այս ո՞ր տեղէն, ո՞ւր են սա անասունները. այս աստիճան անախորժ համերգ ո՛վ մտիկ պիտի ընէ. մանաւանդ սա <em>սոփրանոն</em>, բռնես՝ սատկեցնես. ականջս ծակեց։</p> <p>— Հէ՜յ, ապուշի պէս նկարներ մի՛ դիտեր, հոս եկուր, գործ ունիս։</p> <p>Ապուշի պէս կը վազեմ վարպետիս քով։</p> <p>— Քեռորդիիդ ըսածին չափ ալ խելացի տղու չես նմանիր հա՛։ Հայտէ՛, մութ սենեակը լիտր մը կաթ կայ, հո՛ս բեր. սա դոյլն ալ բեր։ Հացը ո՞ւր դրիր. հա՛, լա՛ւ. հիմա ես ինչ որ ընեմ, ուշադրութեամբ դիտէ որ սորվիս. վաղը այս բոլոր գործերը մինակդ պիտի ընես։</p> <p>— Նախ հացը կը մանրէ ու կը լեցնէ դոյլին մէջ, ապա կաթը կը թափէ հացին վրայ, նոյնչափ մըն ալ ջուր, ու երկար գաւազանով մը, ատեն մը կը խառնէ կազմուած բաղադրութիւնը։ Ես ուշադիր կը հետեւիմ իր շարժումներուն։ Բայց այս ի՞նչ տեսակ լուսանկարչութիւն է։</p> <p>— Սորվեցա՞ր։</p> <p>— Սորվեցայ։</p> <p>— Լա՛ւ, դոյլը առ, ետեւէս եկուր։</p> <p>Դոյլը կ՚առնեմ ու կը հետեւիմ իրեն։ Նրբանցքէ մը կ՚անցնինք, դուռ մը կը հրենք, ուրիշ մը կը բանանք ու ահա… համերգը իր գագաթնակէտին հասած է։ Փոքրիկ բակի մը մէջ, աշխատանոցին ձախ պատի բոլոր բնակիչները, կը հաջեն կը մլաւեն, կը վազեն, կը կռուին ու կ՚երգեն, կ՚երգեն, կ՚երգեն։ Բայց ի՞նչ տեսակ շուներ ու կատուներ. կոյր, կաղ, վիրաւոր, քոսոտ, անմազ, նիհար, վերջապէս անասուններու հիւանդանոց մը, ուր հիւանդները, կարծես իրենց անօթութիւնը մոռնալու համար, համերգներ կը կազմակերպեն։ Իսկ համերգին ընկերացող հո՜տը…</p> <p>Երբ ձախ պատի այս բնակիչները կը տեսնեն զիս՝ դոյլը ձեռքս, ակնթարթի մը մէջ արշաւանք մը կը կազմակերպեն, եւ ահա՛, շուներ, կատուներ, լակոտներ կը շրջապատեն զիս ու աղաչանք, պաղատանք, աղերսանք։ Կ՚ուզեմ փախչիլ, բայց ո՞ւր, անասունները կոխկռտելով անկարելի է յառաջանալ։ Ապշած կը դիտեմ զիրենք. այսչափ կաթն ու հացը ո՞ր մէկուն պիտի բաւէ։ Վարպետս օգնութեան կը հասնի, կ՚առնէ դոյլը ու կը պոռայ.</p> <p>— Ղապա՛, օ՛շտ, լո՛ւռ, մի՛ կռուիք, կռուողին հաց չկայ. օ՛շտ, հը՛շտ, միայն խելօքները պիտի կերակրեմ, փի՛ս, փի՛ս, դուն չէ՛, կորսուէ՛. դո՛ւն, դո՛ւն, Ծաղի՛կ, այս կողմ եկուր։ Չէ՛, դուն կորսուէ՛…</p> <p>Աղմուկը աստիճան մը կը դադրի, վարպետս ձեռքով կը հանէ դոյլէն խմորի վերածուած հացերը եւ կը բաժնէ անասուններուն։ Դոյլը պարպելէ ետք, անդիի դրան ետեւէն կը բերէ ոսկորներով լեցուն թիթեղ մը, ու անասուններուն կազմին համեմատ կը բաժնէ զանոնք։ Հոս խոստովանելու եմ, թէ իսկապէս մեծ գործ էր կատարածը, պատերազմի մէջ յաղթական ու վիրաւոր հրամանատարի մը նման կը դառնայ ինծի ու կ՚ըսէ.</p> <p>— Կը տեսնե՞ս ասոնք, բարիքը ասոնց ընելու է։ Ասոնց ինձմէ աւելի արժէքաւոր են։ Շատեր ինծի խենթ կ՚ըսեն այս խեղճերը խնամելուս համար։ — Ղապա՛, ուտելու ատեն բերնիդ ձայնը մի՛ հաներ,— կ՚ըսեն, թէ ես անօթի կը մնամ ու դրամս ասոնց կը կերցնեմ։ Ձեզի ի՞նչ, ապուշնե՛ր, ձեզմէ դրամ ուզեցի՞։ Հոս նայէ՛, չըլլա՜յ, չըլլա՜յ որ ասոնցմէ մէկուն զարնես՝ առաջին վայրկեանին կը վռնտեմ քեզ։ Քալէ ներս երթանք։ Մեր երկրորդ գործը կ՚ըլլայ աշխատանոցը մաքրել։ Նախ կ՚աւլես, յետոյ թաց լաթով մը կը սրբես, ու անկէ ետք, կրկին կ՚աւլես՝ լաթէն փրթած կտորներ հաւաքելու համար։ Լաւ մը մաքրելէ ետք, եթէ շուն մը կամ կատու մը աղտոտէ՝ անմիջապէս մաքրելու ես, եւ քնքշօրէն, անասունը պէտք է տեղը տանիս։</p> <p>— Հապա՞ եթէ խածնեն։</p> <p>— Լռէ՛, անպիտա՛ն, ասոնք մարդ ե՞ն, որ խածնեն։ Այսօր, ես պիտի աւլեմ որ սորվիս։ Նայէ՛, ես ամէն ինչ կ՚ուզեմ սորվեցնել։</p> <p>— Շնորհակալ եմ։</p> <p>— «Շնորհակալ եմ, մնորհակալ եմ», չե՛մ ուզեր. աւելորդ խօսքեր են անոնք. որչա՜փ շատախօս ես ծօ՛, դուն զիս դիտէ։</p> <p>Կը սկսի աւլել, հազիւ հինգ վայրկեան կ՚անցնի ու ահա կաթնավաճառը կու գայ ու դրամ կը պահանջէ։ Կռիւ, աղմուկ, կաթնավաճառը կը հեռանայ։ Երեք վայրկեան ետք՝ հացագործը կու գայ, կռիւ, աղմուկ, հացագործը կը հեռանայ։ Տասը վայրկեան կ՚անցնի ու ահա դերձակը կու գայ. կռիւ, աղմուկ, դերձակը հայհոյելով կը հեռանայ. ու իրարու ետեւէ կօշկակար, արդուկիչ, մանրավաճառ, նկարիչ, դրա՛մ, դրա՛մ, դրամ, կռիւ, կռիւ, կռիւ, բոլորն ալ կը հեռանան՝ յաջորդ օր գանձելու յոյսով։ Վարպետս ջղայնացած է այլեւս։</p> <p>— Հոս նայէ՛,— կ՚ըսէ բարկացած ձայնով,— դրան առջեւ կեցիր եւ եկողներուն ըսէ, որ պարոնը հոս չէ։</p> <p>Կը կենամ դրան առջեւ ու կը սպասեմ, որ մէկը գայ։ Մարդ մը կու գայ. քաղաքավարօրէն կը բարեւեմ զինք ու կ՚ըսեմ, թէ պարոնը ներսը չէ։</p> <p>— Հայտէ՜, որո՜ւն պիտի կլլեցնես, դուն քանիերո՞րդն ես,— կ՚ըսէ ու զիս մէկ կողմ հրելով կը մտնէ ներս։</p> <p>Կռիւ, աղմուկ, իրարանցում, շուներու հաջոց ներսը ու մարդը կատղած կը հեռանայ։ Վարպետս գլուխը դուրս կը հանէ ու կը պոռայ.</p> <p>—Ծօ՛, ես քեզի ի՞նչ ըսի. մարդ մի՛ առներ ներս։</p> <p>Տակաւին գլուխը չքաշած, մարդ մը կու գայ։ Վարպետս արագօրէն գլուխը ներս կը քաշէ, իսկ ետ քաղաքավարօրէն կ՚ըսեմ մարդուն, թէ պարոնը ներսը չէ։</p> <p>— Այդ գլուխը որո՞ւն էր,— կը հարցնէ մարդը բարկացած ու կը մտնէ ներս։</p> <p>« Ստախօ՛ս, խաբեբա՛յ, թշուառա՛կան։ Դո՛ւն ես, դուն ես, դուն ես», ձայները զիրար կը խաչաձեւեն ներսը ու ահա, մարդը բռունցքը սեղմած կը հեռանայ։</p> <p>Տասը վայրկեան ետք՝ հսկայ զանգուած մը կու գայ, որ միայն մսավաճառ կրնայ ըլլալ։ Կը կտրեմ մարդուն ճամբան ու կ՚ըսեմ գոց ըրած նախադասութիւնս։</p> <p>— Քեզմէ փոքրերը խաբէ, տղաս,— կ՚ըսէ ու կ՚ուղղուի դէպի ներս։</p> <p>Կը վազեմ ետեւէն, կը բռնեմ ժաքէթէն ու կրկին ու կրկին կ՚ըսեմ, թէ պարոնը ներսը չէ։ Մարդը ետ կը դառնայ ու այնպէս մը «ձգէ ծօ՛» կը պոռայ, որ ձեռքերս ինքնաբերաբար կը բացուին ու սիրտս օդը կը ցատկէ։</p> <p>Տակաւին «մսավաճառը» դուրս չելած, կու գան երկու օրիորդներ, այն աստիճան առատօրէն շպարուած, որ մարդ կը խորհի, թէ դիմակ են անցուցեր։ Կ՚ուզեն ներս մտնել։ Արագ շարժումով, առջեւնին կը կայնիմ ու կ՚ըսեմ, թէ պարոնը ներսը չէ։ Օրիորդները կը ժպտին ու օրօր շորոր կը հեռանան։</p> <p>Վարպետը բարկացած, իրար անցած, կը վազէ փողոց, վեր վար կը դիտէ ու ինծի դառնալով կը պոռայ.</p> <p>— Որո՞նք էին այդ եկողները։</p> <p>— Երկու օրիորդներ։</p> <p>— Ինչո՞ւ ներս չհրամցուցիր, ապո՛ւշ։</p> <p>— Դուն ըսիր որ…</p> <p>— Տէ՛, տէ՛, տէ՛, լռէ՛, հայտէ վազէ՛, գտիր զանոնք, անոնք յաճախորդներ էին, անպիտա՛ն։</p> <p>Կը վազեմ վեր, կը վազեմ վար, կը վազեմ աջ, կը վազեմ ձախ ու պարապ ձեռքով կը վերադառնամ խանութ։</p> <p>— Այդ շաշոն,— կ՚ըսէ պարոնը,— աշկերտի տեղ ինծի փորձանք է բերած. տԷ՛, կայնէ դրան առջեւ եւ եկողներուն ըսէ, որ պարոնը հոս չէ… յաճախորդները ներս հրամցուր։</p> <p>Բայց ա՞յս է լուսանկարչութիւնը… շահաբեր, պատուաբեր, երջանկաբե՜ր։ Վա՜յ, քեռորդի վայ, փորձանքաբեր ըսէիր, փորձանքաբե՜ր։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Կէսօրին, կրկին շուներու մէջն ենք։ Վարպետս, թեւը սոթթած, իւրաքանչիւրին զատ-զատ կը կերցնէ <em>քելլէ փաչան</em>։ Տեսնելու բան է շուներու եւ կատուներու բարեկամութիւնը եւ մանաւանդ պարոնին եռանդը։ Իւրաքանչիւր անասունին փաղաքշական խօսք մը ունի տալիք, իւրաքանչիւր անասուն իր մասնաւոր անունով ու ածականով կը հրաւիրուի ճաշի եւ իւրաքանչիւրին մասնայատկութիւնը կը պատմուի ինծի։ Հիանալի գործ է, կը խորհիմ ետ, սակայն ինձմէ զատ, ո՛վ որ կ՚ուզէ, ան թող զբաղի լուսանկարչութեամբ։</p> <p>Յարգելի անասունները կշտացնելէ ետք, կարգը կու գայ մեզի։ Պարոնը, տասնըհինգ դահեկան կու տայ, որպէսզի իրեն երկու սանտուիչ բերեմ։ Երկու հարիւր մեթր անդիէն կը բերեմ սանտուիչները, կը դնեմ իր գրասեղանին վրայ ու ես ալ կը պատրաստուիմ ճաշել։ Կը բանամ կերակուրի ծրարս ու կովու մը դանդաղութեամբ կը սկսիմ ծամել առաջին պատառս։ Յանկարծ Աստուած իմ, հրդեհ թող չըլլայ… կը լսեմ վարպետիս ճիչը։</p> <p>— Շո՛ւտ, շո՛ւտ, շո՛ւտ, հոս եկուր, խայտառա՛կ։</p> <p>Կը վազեմ քովը։</p> <p>— Այս ի՞նչ է բերած ես հոս, աս ի՞նչ է։ Ծօ՛, դուն խելք չունի՞ս, չե՞ս ամչնար, ծօ՛, քեզ Աստուած չէ՞ ստեղծած հա՞, ի՞նչ է այս անամօ՛թ։</p> <p>— ..՞.՞</p> <p>— Խօսէ՛, խօսէ՛, հիմա քեզ կը սատկեցնեմ։</p> <p>— Սանտուիչ։</p> <p>— Սանտուի՞չ. ծօ՛, խորհէ՛ քիչ մը, ծօ՛, երեւակայէ <em>ժամպոն</em> է սա, <em>ժամպո՛ն</em>, յիմա՜ր։</p> <p>— Է՞հ։</p> <p>— Է՜հ, կոշտ արարած, «է՞հ» կ՚ըսեն, խեղճ անասունը բռներ են, մորթեր են, քերեր են, յետոյ կախեր են օրերով ու հիմա ալ առանց խպնելու կ՚ուտեն, եւ դուն ալ կ՚ուզես, որ ես ալ անասունի միս ուտեմ, հը՞, ծօ՛, անոնք ցաւ չե՞ն զգար, ծօ՛, անոնք ապրելու իրաւունք չունի՞ն, քու ի՞նչդ անոնցմէ լաւ է, հը՞, ըսէ՛, ըսէ՛։</p> <p>— Ու բարկացած սանտուիչները այն աստիճան զօրաւոր գետին կը զարնէ, որ <em>ժամպոնն</em> ու հացը հակառակ ուղղութեամբ կը թռչին։ Պարոնը տակաւին կը բարկանայ.</p> <p>— Ես քեզմէ կարագի սանտուիչ ուզեցի, կարագ ու պանիրի, յիմա՛ր, հայտէ՛, առ սա դրամը ու ու ինծի կարագ ու պանիրի սանտուիչ մը բեր։</p> <p>Հեւ ի հեւ վազելով կը բերեմ սանտուիչը։ Վարպետս դրան առջեւ կայնած՝ կը դիտէ հեռուն։ Կ՚առնէ սանտուիչը ձեռքէս, կը բաժնէ երկուքի, կէսը ինծի կու տայ ու ցոյց տալով հեռուն կեցած իշապան մը կ՚ըսէ.</p> <p>— Այս կէս սանտուիչը այդ խեղճին տուր։</p> <p>Իշապանը շնորհակալութեամբ կը ստանայ սանտուիչը ինձմէ ու ախորժակով կը սկսի ուտել։ Վերադարձիս՝ հեռուէն, կը տեսնեմ վարպետս, որ ձեռքի եւ ոտքի լայն շարժումներով կ՚աշխատի բան մը հասկցնել ինծի։ Կը կենամ, կը նայիմ չորս կողմս ու բան չեմ հասկնար։ Ի՞նչ կ՚ըսէ այս մարդը։ Կը զգամ, որ սխալ բան մը ըրած եմ կրկին։ Սրտատրոփ կը մօտենամ վարպետիս։</p> <p>— Ծօ՛, անխե՛լք, ծօ՛, դուն մարդ պիտի չըլլա՛ս, որո՞ւն տուիր սանտուիչը։</p> <p>— Իշապանին,— կ՚ըսեմ զարմացած։</p> <p>— Ես քեզի իշապանի՞ն տուր ըսի, հա՞, ես «այդ խեղճին» տուր ըսի։ Ծօ՛, տրամաբանութիւն չունի՞ս դուն։ Խեղճը է՞շն է, թէ իշապանը։ Այդ մէկ թոն ծանրութեամբ անզգամը հեծած է այդ ազազուն կենդանիին վրայ ու խեղճը իշապա՞նն է։ Իշուն պէտք էր տայիր, իշո՜ւն։ Պիտի պատժեմ քեզ. ա՛ռ կերակուրիդ կէսը ու իշուն տուր նայիմ։</p> <p>— Բայց էշը իմ կերակուրս չ՚ուտեր,— կ՚ըսեմ։</p> <p>— Ինչո՞ւ, ի՞նչ է կերածդ։</p> <p>— <em>Սարտին</em>։</p> <p>— Ծօ՛ հրէշ, ծօ՛ անաստուած,— կը կատղի վարպետս, դէմքը կը ծածկէ ձեռքովը,— դուն ի՞նչ սրտով կրնաս նայիլ այդ ձուկերուն։ Դուն կ՚ուզե՞ս անոնց տեղը ըլլալ. կ՚ուզե՞ս որ մարմինդ երկուքի բաժնեն, ձէթը լեցնեն վրադ, բանտարկեն նեղ թիթեղին մէջ, հա՞, կ՚ուզե՞ս։ Ա՜խ, շաշօ՜, շաշօ՜, ինչո՞ւ այս քէմփի ճիւաղը գլխուս փաթթեցիր։ Երեսդ չեմ ուզեր տեսնել, հայտէ՛, կայնէ դրան առջեւ եւ եկողներուն ըսէ, որ պարոնը ներսը չէ… յաճախորդները ներս հրամցո՛ւր։</p> <p>Դրան առջեւ կը կայնիմ ու կը շարունակեմ ճաշել։ Չեմ խորհիր երբեք, որովհետեւ չեմ կրնար խորհիլ. չեմ սպասեր իրիկուան, որովհետեւ չեմ գիտեր, թէ ի՛նչ կրնամ ընել. չեմ ալ ուզեր, որ ժամանակը դանդաղի, որովհետեւ կը վախնամ, որ այս մարդը գլխուս փորձանք մը բերէ. չեմ ալ կրնար… ահա մարդ մը արագօրէն ներս կը մտնէ. ես «չեմ»երու մէջ կորսուած՝ չկրցայ արգելք ըլլալ։</p> <p>Կռիւ, կռիւ, կռիւ։ Ժամը չորս։</p> <p>Ժամը չորսին վարպետս այլայլած, դեղնած, շփոթ, կը վազէ քովս։</p> <p>— Ծաղի՜կը, Ծաղիկը, տեսա՞ր Ծաղիկը։</p> <p>— Ի՞նչ Ծաղիկ։</p> <p>— Ճանըմ, Ծաղիկը չե՞ս գիտեր. այդ խելօք, կոյր կատուն, չկա՜յ, կորսուեր է, շո՛ւտ, դուռը գոցէ, երթանք Ծաղիկը գտնենք։ Ծաղի՜կ, Ծաղի՜կ, Ծաղի՜կ…</p> <p>Ծաղիկը չկայ։ Փողոցները կը շրջինք, կը նայինք բոլոր աղբանոցներուն մէջ, բոլոր փոսերուն մէջ, բոլոր ճաշարանները կը մտնենք, կը հարցնենք անցորդներուն։ Ծաղիկը չկա՜յ, սարսափելի բան, «Ծաղիկ, Ծաղի՛կ, Ծաղի՜կ»։ Ժամը վեցուկէսին կը վերադառնանք խանութ, յոգնած, ջղայնացած. վարպետը՝ լացած, ես՝ ապուշցած։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Անասուններու ընթրիքի ժամն է։ Պարոնը առաջին օրուան վերջին պատուէրները կու տայ։</p> <p>— Ա՛ռ սա կողովը, գնա՛ ճաշարան Փարիզ, ըսէ տիրոջը, որ ես եմ ղրկած քեզ, ան գիտէ, ինչ որ տայ՝ա՛ռ, բեր։</p> <p>Դանդաղ քայլերով կ՚երթամ ճաշարան Փարիզ։ Կը հարցնեմ տէրը, ինծի ցոյց կու տան բարակ սիւն մը. Աստուած իմ, եթէ սա մարդն է ճաշարանին տէրը, ինչո՞ւ ուրեմն կերակուր չ՚ուտեր, ու ահա պիտի մեռնի նիհարութենէ։ Կը մօտենամ Փարիզի տիրոջ ու երկիւղածօրէն՝</p> <p>— Զիս պարոնը ղրկեց,— կ՚ըսեմ։</p> <p>— Օհօ՜, ան ալ չափը անցուց,— կ՚ըսէ,— գնա՛ խոհանոց, անկիւնը… ոսկորներ կան, լեցուր կողովդ. քիչ մը սպասէ, որպէսզի սա պնակներէն աւելցած մսի կտորներն ալ լեցնես մէջը։</p> <p>Կարծես ոտքիս տակ հողը կը սկսի շարժիլ. լախտի հարուած մը կը զգամ գանկիս վրայ. վայրկենապէս աչքերս կը լեցուին։ Ես՝ չորրորդ դասարանը աւարտած տղայ, ես՝ Սարգիս աղային անդրանիկ զաւակը, ես՝ ոսկորի եւ միսի կտորներ հաւաքե՜մ պնակներէն։ Այնքան կը կատղիմ, որ կողովը գետին զարնելս կու գայ, սակայն, հօրս ցասկոտ աչքերը կ՚երեւակայեմ, վարպետիս աչքերը տարօրինակօրէն կը դիտեն զիս ու քեռորդիիս աչքերուն ծիածանները իրարու կը մօտենան։ Գլուխս չեմ վերցներ, չըլլայ որ մէկը զիս ճանչնայ, ա՜հ, եթէ ընկերներէս մէկը զիս տեսնէ։ Դանդաղ կը յառաջանամ դէպի խոհանոց, լալով կը հաւաքեմ անկիւնի ոսկորները։ Քիչ ետք պնակները կու գան, զատ-զատ կը պարպեմ կողովիս մէջ։ Կողովը լեցուն է, կը շալկեմ զայն ու արագ քայլերով կը փախչիմ ճաշարանէն։ Դուրսը մթնած է. շուքի մը նման, պատին քսուելով, կը յառաջանամ։ Աստուած իմ, մարդ զիս թող չտեսնէ։ Յանկարծ անունս կը լսեմ։ Ետ չեմ դառնար, այս ո՞վ է, Աստուած իմ, քայլերս աւելի կ՚արագացնեմ։ Կրկին կը լսեմ անունս։ Ետ կը դառնամ, քեռորդիս է, բարկութենէս կը սկսիմ, երեխայի նման, բարձրաձայն լալ։</p> <p>— Ի՞նչ կայ, ի՞նչ ունիս, ինչո՞ւ կու լաս. խօսէ՛։</p> <p>Կէս կտուր ձայնով կը պատմեմ եղելութիւնը։</p> <p>— Խեղկատա՛կ, թշուառակա՛ն,— կը բարկանայ քեռորդիս, կը վերցնէ կողովը ու արագ քայլերով կը յառաջանայ։ Ես, հեծկլտալով կը հետեւիմ իրեն։</p> <p>— Մի՛ լար, դուն ալ անխելքին մէկն ես, ինչո՞ւ առտու կանուխ գործը ձգելով չեկար քովս, հա՞։ Ես գիտէի, որ այս մարդը խենթ է, սակայն այս աստիճան ըլլալէն լուռ չունէի։ Հիմա ցոյց կու տամ իրեն, թէ ես ո՛վ եմ։ Բայց, վարպե՜տ լուսանկարիչ է շատ լակոտը։ Հօրդ մի ըսեր, թէ գործը ձգեցիր, հասկցա՞ր. վաղը սովորականին պէս, կերակուրդ առ, քովս եկուր եւ ամէն բան ինծի ձգէ։</p> <p>Բոլորովին թեթեւցած, քայլերս լայն կը բանամ ու վազեմ քեռորդիիս ետեւէն։ Ոսկոր մը կ՚իյնայ կողովէն, շուն մը կը վերցնէ զայն։ Անդիէն, ուրիշ շուն մը, հոտը կ՚առնէ ոսկորներուն ու կը հետեւի մեզի, երկու շուներ կը միանան անոր։ Խումբը աստիճանաբար կը ստուարանայ եւ երբ պարոնին խանութին առջեւ կը հասնինք՝ արդէն կողովին հետեւողներուն թիւը ինձմէ եւ երեք կատուներէ զատ, ութի է հասած։ Կանգ կ՚առնենք ճիշդ խանութին դրան դիմաց։</p> <p>— Հիմա հո՛ս նայէ,— կ՚ըսէ քեռորդիս,— դուռը բա՛ց ու այդ վիճակին մէջ պահէ։</p> <p>Կը հնազանդիմ քեռորդիիս։ Քեռորդիս գլուխը կը խոթէ ներս, կը դիտէ շուրջը ու կը սկսի կանչել շուներն ու կատուները. «Պօպի՛, պօպի՛, պօպի՛, փի՛ս, փի՛ս, փի՛ս», ու ինչպէս մայրիկները, գետինը մաքրելու ժամանակ, շառաչով մը ջուրը կը սփռեն գետին, ճիշդ այդպէս, քեռորդիս կը վերցնէ կողովը ու բոլոր ոսկորներն ու միսերը կը շպրտէ խանութին մէջ։ Մեզի ընկերացող շուներն ու կատուները ներս կը խուժեն, ներսի կատուներն ու շուներն ալ կը հասնին կողոպուտին ու ահա խառնիճաղանճը կը սկսի։ Քառասունաձայն, բարձրաղաղակ համերգի ձայնը, բոլոր դրացի խանութպանները կը հաւաքէ պարոնին դրան առջեւ, որոնք կը կրկնապատկեն աղմուկը՝ իրենց քահքահներով. իսկ պարոնը, ինքզինք աննախընթաց անակնկալի առջեւ գտնելով, աթոռի մը վրայ կայնած, կը դիտէ յարգելիներուն ճաշկերոյթը։</p> <p>Կը դիտեմ քեռորդիս. աչքերուն ծիածանները գրեթէ իրարու են դպած, ու ժպիտը լուսնի մահիկը կը յիշեցնէ։ Ինծի կը դառնայ, գլուխը խորհրդաւոր կերպով կը շարժէ, ցուցամատը կը տանի ճակտին ու դանդաղ, հատ-հատ կ՚ըսէ։</p> <p>— Խե՛լք, խե՛լք, տղաս, խե՛լք, տեսա՞ր ինչ ըրի։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-10/ Sun, 10 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-10/ <p>— Բարի լո՛յս, Եագուպ աղա։</p> <p>— Բարի լո՛յս, Սարգիս աղա։</p> <p>Եագուպ աղան չեմ գիտեր, թէ ի՛նչ լեզուով պատասխանեց հօրս, սակայն սա պարզ է, որ բարեւին պատասխանեց. պատասխանեց ու վիզը երկնցուց, կզակը դուրս ցցեց, աչքերը ոլոր ու մոլոր ուղղեց հօրս վրայ՝ կարծես «հա՛, եկուր հանէ զանոնք» ըսել ուզեր։ Հայրս վայրկեան մը քննելէ ետք, Եագուպ աղայի աչքերը արեւածաղիկի մը նման դարձան վրաս։ Ես, կզակս կուրծքիս միացուցած առանց գլուխս բարձրացնելու կը դիտեմ զինք։ Նիհար սրունքներուն վրայ հաստատուած նեղ կուրծք մը ունի, միօրինակ ու տափակ, կարծես տախտակի կտոր մը ըլլար։ Բարակ, երկայն վիզը աջ ուսին է թեքուած, որուն վրայ, Ադամի խնձորը, կռուէ դուրս եկող աքաղաղի նման <em>մանէօվը</em> կ՚ընէ։ Վզին վրայ թէ օդին մէջ, առաջին անգամին չկրցայ լման նշմարել, կայ գանկ մը. գլուխ չհասկնաք, գանկ մը, որուն երկու կողմերէն, ականջի տեղ, թզենիի երկու տերեւներ կախուած են։ Աչքերս կը շփեմ ու կրկին կը դիտեմ գանկը, այս անգամ պարզ կը նշմարեմ, որ գանկը վզին վրայ հաստատուած է. բայց սա չեմ կրնար հասկնալ, թէ այդ բարակ, վտիտ վիզը ինչպէ՛ս կրցեր է, մօտ վաթսուն տարիներ, պտտցնել այդ ճաղատ, պատկառելի գանկը։</p> <p>Եագուպ աղայի աջ կողմը կայ կարի մեքենայ մը, իսկ մեքենային ետին կախուած են կիսաւարտ ժաքէթներ։ Սենեակին ձախ կողմը… ա՜հ, Աստուած իմ, այդ ի՞նչ է… Եագուպ աղան սենեակին աջ կողմն էր. ետ կը դառնամ, Եագուպ աղան իր տեղն է, սակայն սա միւս Եագուպ աղան, ո՞վ է, որ նստած անշարժ, կը դիտէ մեզ… նոյն սրունքները, նոյն վիզը, նոյն Ադամի խնձորը եւ թզենիի տերեւները։ Յետոյ կ՚իմանամ, որ ան Պօղոս աղան է, Եագուպ աղային եղբայրը։</p> <p>Հայրս ձեռքը լայն բացած, կը դնէ գլխուս վրայ ու կը խօսի.</p> <p>— Եագուպ աղա, դուն հին մարդ ես ճիշդ ինծի պէս, այսինք, (գլուխս կը շարժէ ափովը) շատ ալ մեզի չեն նմանիր։ (Գլուխս կը զարնէ ափովը քանի մը անգամ, ձմերուկի մը հասունութիւնը հասկնալու ձեւով ու աչքով նշան կ՚ընէ, որ տակաւին շատ կ՚ուզէ հասուննալու համար, ես կը կարմրիմ)։ Դուն պէտք է այս գլուխը լեցնես, ականջները քովդ են, դուն ինձմէ աւելի իրաւունք ունիս այս տղուն վրայ։ Քեզ տեսնեմ, Եագուպ աղա, այս ամառ, այս տղուն դերձակութիւնը սորվեցնելու ես։</p> <p>Եագուպ աղայի գանկը շրջան մը կ՚ընէ ուսերուն վրայ, կ՚ոլորուի, ինծի կ՚ուղղուին աչքերը ու ապա գանկը կը կախուի կուրծքին ու կ՚երերայ… այսինքն՝ հաւանութիւն կը յայտնէ։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Ու հիմա, ինքզինքս ճարպիկ ցոյց տալու ու հայրս ամչցնելու համար, սենեակին մէջտեղը նստած, աչքերս լայն բացած կը նայիմ մէյ մը Եագուպ աղային ու մէյ մըն ալ Պօղոս աղային, թէեւ յաճախ կը շփոթեմ զանոնք։ Ժամ մը կ՚անցնի ու տակաւին առիւծի նման նստած՝ գործի կը սպասեմ։ Երկու ժամ կ՚անցնի, ոչ մէկ հրաման չեն տար. ես ալ հօրմէս լսած եմ, որ ճարպիկ աշկերտը, ինք գործ ուզելու է վարպետէն։ Նախադասութիւն մը կը յօրինեմ, չեն հաւնիր, ուրիշ մը կը պատրաստեմ՝ շատ հասարակ կը գտնեմ. ու վերջապէս կը յաջողիմ նոր վարպետներուս արժանի նախադասութիւն մը ճարել։</p> <p>— Վարպետ, վարպետ… (կը մոռնամ նախադասութիւնը) վարպետ, ես ալ… ըըը… ես ալ աշխատիմ։</p> <p>Վարպետին գանկը շրջան մը կ՚ընէ, աչքերը կ՚ուղղուին վրաս ու օրհնեալ բերանը կը բացուի։</p> <p>— Այդու վա՛յ։</p> <p>Ի՞նչ ըսաւ, Աստուած իմ, ի՞նչ ըսաւ սա մարդը։ Նստած տեղս կը քրտնիմ, գլուխս կը սկսի տաքնալ, մատներս կը տրորեմ, ուժ կու տամ ինքզինքիս…</p> <p>— Վարպետ, չհասկցայ։</p> <p>— Այդու վա՛յ, այդու վա՛յ,— կը կրկնէ ջղայնացած։</p> <p>Ի՞նչ լեզուով կը խօսի սա մարդը, Տէր Աստուած, սա ալ կօշկակար վարպետիս նման ազդեցութի՞ւն ձգել կ՚ուզէ, բայս այս ի՜նչ սնանկացած ձեւ է։ Քրտինքը կը սկսի հոսիլ մարմնոյս վրայէն, կարծես սարդի ոստայնով կը ծածկեն դէմքս ու մարմնոյս վրայէն մրջիւններ կ՚արշաւեն։ Ոտքի կ՚ելլեմ ու կրկին կը նստիմ տեղս։ «Այդու վայ»եր զիրար կը հալածեն աչքիս առջեւ։ Կը մօտենամ Պօղոս աղային ու հազիւ լսելի ձայնով կ՚ըսեմ.</p> <p>— Պօղոս աղա՛, կ՚աղաչեմ, ըսէ՛ ինծի, ի՞նչ կ՚ուզէ Եագուպ աղան։</p> <p>— Այդու վա՛յ, այդու վա՛յ,— կը պոռայ Պօղոս աղան։</p> <p>Կը սկսիմ քերել գլուխս, քրտինքէն մազերս կը թրջին։ «Այդու վայ»։ Սենեակին չորս կողմը կը նայիմ. երկինքէն օգնութիւն կ՚ակնկալեմ։ Ճանճ մը ներս կը մտնէ, կը դիտեմ զայն, ահա շրջան մը կ՚ընէ ու կրկին կը թառի քթիս վրայ։ «Բարի եկար, դուն էիր պակաս», կը բարկանամ, կը զարնեմ քթիս. ճանճը կը փախի ու… կը թառի քթիս վրայ։ Կատաղութենէս ինքզինքս կ՚ուտեմ։ Քրտինքը քթիս վրայէն կը կաթի վար. «Այդու վայ»։ Ձեռքս կը պատրաստեմ, որ տեղն ու տեղը փճացնեմ այդ թշուառական ճանճը։ Դանդաղօրէն կը մօտեցնեմ ձեռքս ու… շա՜փ… կը զարնեմ քթիս։ Ճանճը կը փախի, լայն շրջան մը կ՚ընէ ու կը թառի Եագուպ աղային քթին վրայ։ Եագուպ աղայի գանկը կը բարձրանայ ու ձեռքով կը քշէ ճանճը. ճանճը կրկին կը թառի վարպետին քթին վրայ։ Կրկին կը վռնտուի ու կրկին կը վերադառնայ նոյն տեղը։ Կը դիտեմ ճանճը ու կը նախանձիմ։ Ա՜խ, ի՞նչ լաւ կ՚ըլլար, որ ես ալ ճանճ մը ըլլայի, նեղէի, բարկացնէի սա Եագուպ աղան։ «Այդու վայ». ա՜խ, քիչ մնաց պիտի մոռնայի։ Ճանճը, սակայն, շրջան կ՚ընէ կրկին ու կրկին եւ կը թառի Եագուպ աղայի քթին վրայ։ «Ապրի՛ս», կ՚ըսեմ ես ինծի։ Գաղափար մը կ՚անցնի մտքէս. կը վազեմ սենեակին անկիւնը, կը վերցնեմ խաւաքարտի կտորը, կը մօտենամ Եագուպ աղային ու կը սկսիմ հովահարել։ Ճանճը կը փախչի։ Եագուպ աղան դէմքը կը բարձրացնէ, լայն կը ժպտի. ուրախ է, ուրախ։ Ես ալ ուրախ եմ, որ վերջապէս ազատեցայ «այդու վայ»էն։ Եագուպ աղան օդափոխութեան մէջ է… սակայն Պօղոս աղա՞ն։</p> <p>— Հը՜շտ,— ետ կը դառնամ, Պօղոս աղան է խօսողը,— սայ յեղ տաջէյը…</p> <p>Աստուած իմ, ասոնք ի՞նչ լեզուով կը խօսին. մտիկ կ՚ընեմ զինք. բայց այս լեզուն երբեք չեմ լսած։ Պօղոս աղան կը շարունակէ խօսիլ. «Լայթուն մէջը նոյժ է»։ «Մէ՞ջը» ըսաւ, լա՛ւ, ի՞նչ է, մէջը ի՞նչ կայ։ Կը դադրիմ հովահարելը, կը մօտենամ արդուկին, կը նայիմ մէջը, կը խառնեմ ածուխը, ապա կը մօտենամ ժաքէթներուն, կը խուզարկեմ գրպանները ու կը վերադառնամ Եագուպ աղային մօտ։</p> <p>Քէմփը եռուզեռի մէջ է։ Խանութին առջեւէն կ՚անցնին իշապաններ, փերեզակներ, ձիւթ ծամող շատախօս կիներ, շաքար ծախողներ եւ անօթի կատուներ. բոլորն ալ ուրախ են, ուրախ ու զուարթ։ «Անուշի՛կ անուշի՛կ, ամէն մէկը մէ՜կ ղրուշիկ», ծախողը կը տնտնայ խանութին առջեւ, կը բարեւէ վարպետները ու կը հեռանայ։ Ահա «տէմիրհինտի» ծախող մը։ Պօղոս աղան կը կանչէ զայն, մէկական «տէմիրհինտի» կ՚առնեն, ես թուքս կուլ կու տամ։ «Տէմիրհինտի» ծախողը, կաւիճով երկու գիծ կը գծէ դրան վրայ ու կ՚անհետանայ։ Ա՜խ, ի՛նչ լաւ կ՚ըլլար, որ ես ալ «տէմիրհինտի» ծախող ըլլայի, պաղ տակառը կռնակս՝ պտտէի, ու Եագուպ աղայի խանութին բոլոր պատերը գիծերով ծածկէի ու ապա դրամ պահանջէի։ Ա՜խ, ի՛նչ լաւ կ՚ըլլար…</p> <p>Քոթոթի մը նման, որ ամէն վայրկեան աջէն կամ ձախէն հարուած կ՚ակնկալէ, կը նստիմ աթոռի մը վրայ, ու լուռ կը սպասեմ, որ ժամերը անցնին։ Կը դիտեմ վարպետներուս գանկերը. ա՜խ, ի՛նչ լաւ կ՚ըլլար որ միշտ այդպէս անշարժ մնային։ Թող աշխատին մինչեւ իրիկուն ու թող մթննայ, թող ծածկուի խաւարով այս աշխարհը եւ երբեք, երբեք թող չլուսաւորուի կրկին։ Ա՜խ, ի՛նչ լաւ կ՚ըլլար։ Բայց պարապ փափաքներ են ասոնք, քանի որ Պօղոս աղայի գանկը կը սկսի շարժիլ, կը բարձրանայ գլուխը ու կը սկսի խօսիլ։ Ի՞նչ կ՚ըլլաք, դուք ալ միասին մտիկ ըրէք։ Ականջներս կը լարեմ, կ՚ուզեմ մտիկ ընել, արդեօք պիտի կրնա՞մ հասկնալ բառ մը, գոնէ մէկ անգամ կարենայի իրենց ըսածը ընել. ա՜խ, մէկ անգամ։ Բայց Պօղոս աղան կը շարունակէ խօսիլ ու տակաւին, ետ կը խորհիմ, թէ արդեօք պիտի կարենա՞յ հասկնալ զինք։ Պօղոս աղայի բերանը կը դիտեմ. պիտի վերջացնէ ի՞նչ. ահա վերջացուց ըսածը ու ես բառ մը չկրցայ հասկնալ։ Դէմքս ճակնդեղի նման կը կարմրի։ Շապիկս կը փակի մարմնիս ու կարծես գլխէս վար եռացած ջուր կը թափեն։ Կռնակս կը փակցնեմ պատին ու ձեռքով կը շփեմ մարմինս։ Պօղոս աղան գլուխը կը բարձրացնէ եւ կը դիտէ զիս բարկացած. կը սպասէ, որ հրամանը կատարեմ։ Բայց ի՞նչ ըսաւ։ Խղճալի երեւոյթ մը կու տամ ինքզինքիս։ Քովը կը կանչէ, կը մօտենամ իրեն, կը դիտէ վայրկեան մը զիս ու շա՜փ, ապտակ մը կը փակցնէ դէմքիս։ Ես կը վերադառնամ տեղս, դէմքս պատին կը դարձնեմ՝ արցունքս ծածկելու համար։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Երեքշաբթի երկու նախադասութիւն կը հասկնամ ու ինքզինքս երջանիկ կը զգամ։</p> <p>Չորեքշաբթի, կէսօրէ առաջ, զիս կը ղրկեն սառ բերելու, իսկ ես կէս ժամուան ճամբայ կ՚երթամ, քրտինքի մէջ կորսուած, ըսելու Եագուպ աղայի տիկնոջ, տիկին Սառայի, որ խանութ գայ։</p> <p>Կէսօրէ ետք, չորս ապտակ կ՚ուտեմ, մէկը տիկին Սառայէն ու ժամը չորսին կը փախչիմ գործէն։</p> <p>Հինգշաբթին տասը տարուան պէս կ՚անցնի։ Այդ օրը կը փափաքիմ անպատճառ հիւանդանալ։</p> <p>Ուրբաթ օր կ՚ափսոսամ որ մահմետական չեմ ծնած։</p> <p>Ա՜խ, ինչ լաւ կ՚ըլլար, որ մեր սուրբ օրը Ուրբաթ ըլլար ու այդ օրը ազատ շրջէի փողոցները։</p> <p>Շաբաթ օրը հրեայ ըլլալ կը փափաքիմ։ Ժամը իննին Եագուպ աղայէն ապտակ մը կ՚ուտեմ ու ժամը տասներկուքին Պօղոս աղան ապտակի իր բաժինը կու տայ ինծի։ Կէսօրին կերակուր չեմ ուտեր, որպէսզի հիւանդանամ։ Ժամը երկուքին երկու ապտակէ ետք՝ Աստուծոյ պաղատագին կ՚աղօթեմ, որ զիս անպատճառ հիւանդացնէ։ Վերջապէս արեւը մարը կը մտնէ ու ես կը պատրաստուիմ մեկնիլ։ Վաղը Կիրակի է, ո՜հ, սուրբ եւ պաշտելի օր, յաւիտեան երկարած մնաս։ Կը նայիմ չորս դիս ու քայլերս կ՚ուղղեմ դէպի դուռը։ Եագուպ աղան կը կանչէ զիս եւ ժպտելով երեք ղրուշ կու տայ ու կ՚ըսէ.</p> <p>— Քէ, քաշըլայ ա։</p> <p>Ի՞նչ ըսաւ, Աստուած իմ, այս վերջին վայրկեանին ինչո՞ւ խօսեցաւ։ Կ՚առնեմ երեք ղրուշը ու դուրս կ՚ելլեմ խանութէն։ Ի՞նչ ուզեց, ի՞նչ կարելի է գնել երեք ղրուշով։ Կ՚երթամ մօտակայ խանութ մը ու երեք ղրուշի ածուխ կը գնեմ ու կը վերադառնամ իրենց քով։ Երկու վարպետներս ու իրենց բարեկամը, որ այդ վայրկեանին հոն էր, զարմացած կը դիտեն զիս։ Եագուպ աղան կրկին երեք ղրուշ կու տայ ու հատ հատ կը կրկնէ.</p> <p>— Քէ, խա-շը-լաաա՜յ, ա՛։</p> <p>Ի՞նչ ա։ Որոշ է, որ բան մը կ՚ուզէ այդ երեք դահեկանով, սակայն ի՞նչ բան։ Կ՚երթամ կրկին խանութպանին քով ու ակռաներուս մէջէն կմկմալով, երեք ղրուշի «խաշը-լայ» կ՚ուզեմ։ Խանութպանը երեք ղրուշի սխտոր կու տայ ինծի։ Զարմացած զինք կը դիտեմ։ Ի՞նչ կարծեց արդեօք, ի՞նչ լեզուով կը խօսիմ, խորհեցաւ։ Չորս սխտորներու կոթերէն բռնած կը բերեմ ու կը դնեմ Եագուպ աղայի մեքենային վրայ։ Բոլորը մէկ կը խնդան, բա՛րձր, շա՜տ բարձր. ես վախցած ետ կ՚առնեմ սխտորները ու ապշած կը դիտեմ զիրենք։ Վարպետներուս բարեկամը, հազիւ խնդուքը զսպելով կ՚ըսէ.</p> <p>Այդ երեք ղրուշը քեզի կու տան, որ ուզածիդ պէս խարճես. ատ քու շաբաթականդ է, խարշըլըխ է, խաա՜արշըլըխ…</p> <p>Չորս սխտորներու կոթերէն բռնած՝ դուրս կ՚ելլեմ ու արագ քայլերով կը հեռանամ խանութէն, հալածուած իրենց բարձրաղաղակ քահքահներէն։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Կիրակի կ՚արթննամ կանուխ՝ ժամը հինգին։ Այնպէս կը զգամ, որ վայրկեան մը ետք, ժամը ինն է. ու ահա կէսօրուան կերակուրի ժամանակն է։ Չեմ կրնար ճաշել. այնքա՜ն տխուր եմ։ Սիրտս զօրաւոր ու արագ կը բաբախէ։</p> <p>Ժամը մէկ… երկու… երեք…</p> <p>Բայց այս ի՞նչ տեսակ Կիրակի է։</p> <p>Հինգ… վեց… եօթը…</p> <p>Է՜հ, է՜հ, վայրկեանի պէս մի անցնիք։ Ահա արեւը կ՚իջնէ, կ՚իջնէ ու իմ սիրտս կը հալի ու կը մաշի։ Կը խորհիմ, արդեօք մարդիկ սխալմամբ Երկուշաբթին Կիրակի չե՞ն կարծեր։ Բայց չար են անոնք. կ՚ուզեն աւելի Կիրակին երկուշաբթի կարծել, քան թէ երկուշաբթին՝ Կիրակի։ «Այդու վա՛յ», «քէ խաշըլայ ա՛», «քէ խաշըլայ ա», «այդու վա՛յ»։</p> <p>Ընթրիքի կը նստինք։ Պատառ մը բան կը դնեմ բերանս. կը ծամեմ, կը ծամեմ հարիւր անգամ, սակայն չեմ կրնար կուլ տալ։ Պատառը կը խոշորնայ, կը խոշորնայ, կը խոշորնա՜յ ու ահա պիտի խեղդուիմ։ Կը խորհիմ, թէ լիտր մը հաց կայ բերնիս մէջ ու դատապարտուած եմ այդպէս մնալու մինչեւ որ կատարեմ վարպետներուս հրամանը։ Ա՜խ, կերակուր ուտելը որչա՜փ դժուար բան է։ Հրաշք մը, ա՜խ, հրաշք մը չի կրնա՞ր պատահիլ, երկրաշարժ, հրդեհ, համաճարակ, պատերազմ, վերջապէս բան մը, որ տակնուվրայ ընէր վարպետներուս խանութը։ Պատառը բերնիս մէջ աւելի կը խոշորնայ ու քրտինքը կ՚ողողէ մարմինս։</p> <p>Ահա ոտքերու ձայն կը լսենք. ինքն է, հայրս է. ահա ներս կը մտնէ. բարկացած է, Ֆէսը մինչեւ յօնքերն է իջեցուցած, փրփրած է ու «բահ, բո՛ւֆ» ընելով ինծի կը մօտենայ. կը պատրաստուիմ կից մը ընդունելու, կը մօտենայ, կը մօտենայ ու կը պայթի.</p> <p>Խեղկատա՛կ, թշուառականնե՛ր… հոս նայէ ծօ՛, անգամ մըն ալ այդ զզուելի վարպետներուդ քով պէտք չէ երթաս. պէտք չկայ, տունը կեցի՛ր։ Չեն ալ խպնիր, բա՜հ, հազիւ ոտքս ներս դրի տուներնին… «տղաս յիմար է եղեր բոլորովին չխենթացած յիմարանոց պէտք է տանիմ եղեր». անամօ՛թ խռֆածներ, յիմարը դո՛ւք էք, դո՜ւք։ Հոս նայէ՛, այդ Եագուպ աղադ, Պօղոս աղադ, քեզի պէս յիմարին արհեստ չեն կրնար սորվեցնել եղեր… բա՜հ… պէտք չկայ. անոնց սորվեցնելիքը ես քեզի…</p> <p>Չեմ ձգեր, որ աւարտէ խօսքը, բերնիս պատառը կուլ տալս, սեղանէն ելլելս, անձեռոցս մէկ կողմ շպրտելս ու վզին փաթթուիլս մէկ կ՚ըլլայ։ Կը սեղմեմ զինքը բոլոր ուժովս ու պինդ-պինդ կը համբուրեմ։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-09/ Sat, 09 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-09/ <p>Մեր ծնողներուն համար միայն երկու արհեստներ կային աշխարհի երեսին՝ կօշկակարութիւն եւ դերձակութիւն։ Դպրոցական ամավերջի հանդէսները չաւարտած՝ արդէն տեղ մը կարգադրուած կ՚ըլլար մեզի համար։</p> <p>Ես չար տղայ մը չեմ եղած, նոյնիսկ անճարակ կոչուելու աստիճան խելօք եղած եմ. վկայ՝ իմ վարքի բոլոր նիշերս, ահա 85 մը, ուրիշ մը 90, ահա վերջինը՝ 95։ Սակայն հակառակ այս աստիճան բարութեանս, հակառակ 90-ին եւ 95-ին՝ ես չեմ կրցած ապրիլ վարպետներու հետ։ Ահա ամառը կը մօտենայ ու իմ սիրտս կը ճմլուի ու կը հալի։ Կը Վերյիշեմ անցեալ ամառը ու կը սարսափիմ… հինգ վարպետ փոխել երկուքուկէս ամսուան ընթացքին, ի՞նչ գլխու ցաւ։ Հինգ վարպետներս շարուած են աչքիս առջեւ. ափերով կը ծածկեմ դէմքս ու կ՚աղաչեմ. «Ցրուեցէ՛ք, Աստուծոյ սիրոյն, ցրուեցէ՛ք, ի՞նչ կ՚ուզէք ինձմէ»։ Չորս վարպետներս դանդաղօրէն կ՚անհետանան, իսկ առաջինը, ամենէն կարճը եւ ամենէն կլորը, վոլիպոլը, կը թռչի ահա ու փա՛թ կը զարնուի դէմքիս։ Կը սթափիմ։</p> <p>Օ՜հ, այս վարպետը։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Վախվխելով դուռը կը հրեմ ու ներս կը մտնեմ։ Ժանգոտած թիթեղներէ շինուած խոշոր, խորանարդ սնտուկ մըն է ներսը՝ երկու մեթր երկար, իւրաքանչիւր ուղղութեամբ։ Պատերէն մէկուն վրայ, թիթեղի մը բացակայութիւնը, լուսամուտ մը ստեղծած է։ Պատերը ծածկուած են, այլազան չափի, գունաւոր նկարներով. պատւոյ տեղը տրուած է կիսամերկ դերասանուհիներուն։ Ցած սեղանի մը շուրջ, նստած են չորս հոգի։ Սա մէկը վարպետը ըլլալու է. կլոր, կլոր, ճիշդ մեր դպրոցի վոլիպոլի գնդակին պէս։ Գլխուն վրայի առատ մազերը պատերազմ են հռչակեր իրարու դէմ։։ Հաստ դերձան մը կ՚արգիլէ անոնց խուժումը դէմքին վրայ։ Ճակտին վրայ քրտինքի գիծ մը կը փայլի՝ պատուհանէն թափանցող լոյսին տակ։ Աչքերը այնքան խորն են ինկեր, որ անկարելի է անոնց գոյնը որոշել։ Քիթը, հակառակ իր վար ծռած գլխուն, կը յամառի վեր ցցուիլ։ Բերանը բաց է շարունակ, իսկ կզակ եւ վիզ չունի։ Կլոր գլուխ մը վերջապէս, որ, եթէ մարմնոյն վրայ հաստատուած չըլլար, անկասկած գնդակ կարծելով պիտի փորձուէի խաղալ հետը։ Վարպետին դէմը նստած է վտիտ, մեղրամոմէ տղայ մը, որ, հակառակ ինձմէ աւելի բարձրահասակ երեւելուն՝ հազիւ երեսունըհինգ քիլօ կը կշռէ։ Վարպետին աջ կողմը նստած է երիտասարդ մը, որ կարծես ժանգոտած թիթեղներէ է շինուած։ Վարպետին ձախ կողմը, նստած է իր մէկ մանրանկարը՝ փոքրիկ վոլիպոլի գնդակ մը. սա, անկասկած, վարպետին եղբայրն է։</p> <p>Մէջտեղի սեղանը, հազիւ կէս մեթր բարձր, ծանրաբեռնուած է, ամէն տեսակ, ինծի ծանօթ ու անծանօթ փոքրիկ գործիքներով։ Սեղանին մէջտեղը կայ քարիւղի լամբ մը, մրոտած ապակիով, որուն վրայ, կեդրոնէն ծածկուած, հաստ թուղթ մը անցուցած են՝ հաւանաբար, աչքերը լոյսէն պաշտպանելու համար։ Լամբին չորս բոլորտիքը, իրարու վրայ նետուած են մուրճեր, աքցաններ, հերիւններ, սարտինի տուփերուն մէջ այլազան չափի եւ ձեւի գամեր, ծուռ, կլոր ասեղներ, խոզի մազեր, դերձաններ եւ ուրիշ անծանօթ գործիքներ։ Իւրաքանչիւր գործաւոր ծռած է կօշիկի մը վրայ ու կ՚աշխատի։</p> <p>Կը մօտենամ վարպետին եւ մեղմ ձայնով կ՚ըսեմ.</p> <p>— Բարի լո՛յս, վարպետ։</p> <p>— Բարի կէսօ՛ր,— կը պատասխանէ վարպետը, «կէսօր» բառը շեշտելով։</p> <p>Էհ, յետո՞յ. վարպետը լուռ կը շարունակէ գործը։</p> <p>— Ըըը՜… վարպետ, ես Սարգիս աղային տղան եմ։</p> <p>— Լա՛ւ։</p> <p>Կրկին լռութիւն։ Բայց եղբայր, այս ի՞նչ ըսել է։ Զիս մարդու տե՞ղ չի դներ, թէ ազդեցութիւն ձգել է նպատակը։ Եթէ այս վերջինն է՝ մենք շա՜տ ուսուցիչներ տեսած ենք։</p> <p>— Վարպետ, հայրս քեզի հետ խօսած է, զիս հոս ղրկեց, որպէսզի քովդ աշխատիմ։</p> <p>Փառք Աստուծոյ, վարպետը գլուխը կը բարձրացնէ։</p> <p>— Հոս դպրո՞ց կարծեցիր. «բարի լոյս» այստեղ՝ արեւը չծագած կ՚ըսեն, հասկցա՞ր։</p> <p>— Հասկցա՛յ։</p> <p>— Լա՛ւ, սա երկաթը ջուրը ձգէ՛։</p> <p>Կը նայիմ ցոյց տրուած երկաթին, արդուկի մը փրթած յատակին կը նմանի։ Բայց երկաթը ինչո՞ւ ջուրը ձգելու եմ, ի՞նչ բանի համար, չեմ հասկնար։</p> <p>— Վարպետ, երկաթը ինչո՞ւ ջուրը ձգեմ։</p> <p>— Որպէսզի թրջի։</p> <p>Կը մտածեմ. բայց ինչո՞ւ ջուրը ձգել երկաթը, երբ դուրս հանես զայն, մի քանի վայրկեանէն, կրկին պիտի չորնայ։</p> <p>— Վարպե՛տ, բայց երկաթը։</p> <p>— Օհօ՜, չափը անցուցիր, ես քեզի կ՚ըսեմ, որ ջուրը ձգես։</p> <p>Կ՚առնեմ երկաթը ու կը ձգեմ ջուրին մէջ։ Անմիջապէս գլուխները կը բարձրանան եւ անվերջանալի քրքիջ մը կը սկսի։ Կը դիտեն զիս, կը դիտեն զիրար, գլուխնին կ՚օրօրեն ու կը խնդան հա՛, հա՛, հա՛, հի՛, հի՛, հի՛, իսկ փոքրիկ վոլիպոլը՝ քի՛, քի՛, քի՛։</p> <p>Ի՞նչ կայ, ինչո՞ւ կը խնդան։ Կը դիտեմ զիրենք ապշած։ Իրենք ապշած դէմքիս նայելով աւելի ու աւելի բարձրաձայն կը խնդան։</p> <p>— Հոս նայէ՛,— կ՚ըսէ վարպետը վերջապէս,— դո՛ւն հաւու չափ խելք չունիս, արդէն երեսէդ յայտնի է. դուն կօշկակարութիւն չես կրնար սորվիլ։ Կօշկակարութիւնը խաղալիք չէ՛, խելք կ՚ուզէ, խե՜լք։ Հայտէ՛, նստէ Մանուկին քով ու ձեռքը դիտէ՛։</p> <p>Մանուկը փոքրիկ վոլիպոլն է, կը նայիմ քովը, սակայն փոխանակ ձեռքը դիտելու, ակնարկս կը լարեմ գլխուն։ Ի՜նչ աղուոր գլուխ, իրիկունը եթէ կարենար ու ինծի տար այդ գլուխը, տանէի, փոքր եղբօրս տայի, որչա՜փ կ՚ուրախանար։</p> <p>— Ո՞ւր կը դիտես, ծօ՛, ապո՛ւշ, ձեռքին նայէ՛,— վարպետն է բարկացողը։</p> <p>Փոքրիկ վոլիպոլէն կը սորվիմ այդ օր, որ երկաթը ջուրը չեն ձգեր, ատիկա կօշկակարութեան մէջ իմաստութեան չափանիշն է։ Նոյնիսկ, եթէ վարպետը ծեծէ աշկերտը, այս վերջինը, պէտք չէ երկաթը ջուրը ձգէ։</p> <p>Շնորհակալ եմ, փոքրիկ վոլիպոլ։</p> <p>Ուշիմ աշակերտի նման- կարծես ես չէի երկաթը ջուրին մէջ ձգողը- շուտով կը սորվիմ մանուկին գործը։ Վարպետին կաղապարէն քաշած ու գետին նետած ծուռ գամերը պէտք է հաւաքեմ, շտկեմ սալին վրայ ու վերադարձնեմ սարտինի տուփերուն։ Մինչեւ հոս, Մանուկին մասը, շատ հեշտ է։ Երեկոյեան կը սկսի փորձանքը։ Կօշկակարութիւն սորվիլը կատակ չէ։ Երկու քարիւղի թիթեղ առած, որոնց բերանները բաց են եւ տախտակէ բռնատեղիներ ունին, պէտք է երթամ քէմփի հասարակութեան պատկանող ջուրի շտեմարանը, կնիկներուն հետ պոչ բռնեմ ու ջուր հասցնեմ վարպետիս տունը։ Երբեմն, թիթեղներուն շարքը յիսուն մեթրէն աւելի երկայն կ՚ըլլայ, եւ յաճախ կը պատահի, որ կին մը փորձէ ուրիշին կարգը խլել. անմիջապէս թիթեղներու պատերազմը կը սկսի։ Բոլոր կիներն ալ անիրաւուած կը զգան եւ թիթեղները առաջ կը հրեն։ Շարքը կը խանգարուի, թիթեղներուն խլացուցիչ աղմուկը եւ կիներուն ականջ ծակող ճիչերը երկինք կը հասնին. կռիւը ծայր կու տայ։ Շտեմարանին ծորակը կը գոցուի՝ մինչեւ որ հանդարտութիւնը վերահաստատուի։ Երբեմն ստիպուած կ՚ըլլամ ժամ մը սպասել՝ լեցնել տալու համար երկու թիթեղներս։ Ու մեր վարպետը օրական վեց թիթեղ ջուրի իրաւունք ունի։</p> <p>Ասկէ ետք կը սկսի դժուար աշխատանքս։ Պէտք է վարպետիս հաւերը իրենց տանիքը նետեմ։ Խելօք հաւեր կան, որ, արեւամարէն ետք, ինքնաբերաբար, կը թռչին եւ իրենց տեղերը կը գրաւեն տանիքներուն վրայ։ Իմ չար բախտէս, մէկ հատ իսկ կրթուած հաւ չունի վարպետս։ Պէտք է տասնըհինգ հաւերը — քէմփի այլեւայլ անկիւնները կեր փնտռելով զբաղած — մէկ-մէկ բռնեմ, բերեմ ու տանիք նետեմ։ Յաճախ, անկուշտ հաւերը կը մերժեն տանիք ելլել, օդին մէջ կիսաշրջան մը կ՚ընեն, ու հազիւ ոտքերնին հողին դպած, դեւերու պէս փախչին։ Երբեմն լալու փափաք կ՚ունենամ։ Երկար վազվռտուքէ ետք՝ կը յաջողիմ անոպայ աքլոր մը բռնել, կը բերեմ, որ տանիք նետեմ, եւ ահա, կը տեսնեմ տանիքը պարապ. նախապէս տանիք նետած հաւերը՝ փախած են։ Եկո՛ւր, եւ նոր վազք մը սկսէ։ Մութը կոխելէն ետք՝ ուժասպառ, մեր տունը կը հասնիմ՝ հաւերու զզուելի հոտը քթիս։</p> <p>Յաջորդ օրը, անպատճառ, աշխատանքի կը սկսիմ՝ յանդիմանութեամբ մը։</p> <p>— Ծօ՛, քու երեսէդ ամբողջ գիշերը չկրցանք քնանալ։</p> <p>— Ինչո՞ւ,— կը հարցնեմ շուարած,— ես ի՞նչ ըրի։</p> <p>— Չես գիտեր ինչ ըրիր. Մարտիրոս աղային աքլորը մեր հաւերուն հետ տանիք նետած էիր։ Թիթեղներուն ձայնը վայրկեան մը չդադրեցաւ։ Եթէ անգամ մըն ալ կրկնես այդ սխալը՝ քեզ տանիք կը հանեմ եւ այդ փորձանք աքլորը վար բերել կու տամ. հասկցա՞ր։</p> <p>— Ես Մարտիրոս աղային աքլորը ձեր տանիքը չնետեցի,— կ՚աշխատիմ արդարացնել ինքզինքս,— այդ աքլորը, երբ տեսնէ ձեր գիրուկ, կարմիր հաւը տանիքին վրայ, կը թռչի ու անոր կողքին կը տեղաւորուի։ Ես ի՞նչ կրնամ ընել։</p> <p>— Տէ՛, տէ՛, շատ մի խօսիր, ես այդ աքլորը չեմ ուզեր հաւերուս մէջ։ Հայտէ՛, մանուկին քով նստէ եւ ձեռքը դիտէ։</p> <p>Երկու շաբաթ ետք՝ պաշտօնի բարձրացում կ՚ունենամ եւ կը սկսիմ դերձանի ծայրը բանալ։ Սանկ, երկու դերձաններուն ծայրերը զատ-զատ բարակցնելու է՝ ակռաներուդ օժանդակութեամբ, ապա, բարակ ծայրերը միացնելու է իրարու ծունկիդ վրայ, ու այսպէս, ափովդ, արագօրէն, պէտք է հրես վար, դերձանները իրարու կը փաթթուին ու ծայրը շինուած է արդէն։ Բայց ձեր կարծածին չափ ալ դիւրին չէ լաւ ծայր մը շինելը։ Յաջողած ծայր մը պէտք է գաւազանի նման ցից կենայ՝ երբ ծայրը վեր բերես։ Վարպետը կը բացատրէ քանի մը անգամ ու թոյլ կու տայ, որ անձամբ բանամ ծայրերը, պայմանաւ, որ իրեն ցոյց տամ զանոնք։</p> <p>Ատեն մը աշխատելէ ետք՝ կը յաջողիմ հատ մը շինել։</p> <p>Ցոյց կու տամ վարպետին։</p> <p>— Չէ՛, չէ եղած։</p> <p>Երկրորդ ծայր մը կը բանամ, վստահ որ այս անգամ յաջողած եմ։</p> <p>— Վարպետ, նայէ՛,— կ՚ըսեմ հպարտօրէն։</p> <p>— Չէ՛, չէ եղած։</p> <p>Երրորդ մը ցոյց կու տամ։</p> <p>— Օհօ՜, այս պարզ բանը չկրցար սորվիլ։</p> <p>Չորրորդ մը։</p> <p>— Երկաթը ջուրը նետողէն ի՞նչ կարելի է սպասել։</p> <p>Հինգերորդ, վեցերորդ։</p> <p>— Ապո՛ւշ, տխմա՛ր։</p> <p>Եօթներորդ, ութերորդ։</p> <p>— Յիմա՛ր, այս դերձանին դրամ կու տանք, դրա՜մ։</p> <p>Իններորդ, տասներորդ։</p> <p>— Մե՜ղք որ հայրդ քեզ կը կերակրէ։</p> <p>Տասնըմէկերորդ, տասներկրորդ։</p> <p>— Ամօ՜թ այդ ուսուցիչներուդ, որ քեզի բան չեն կրցած սորվեցնել։</p> <p>— Վարպետ, ի՞նչ կ՚ըլլաս, անգամ մըն ալ ցոյց տուր,— կ՚ըսեմ խեղճացած։</p> <p>Տասնըչորրորդ, տասնըհինգերորդ։</p> <p>— Չե՞ս ամչնար, այս ծայրի կը նմանի՞, լխկա՛ծ։</p> <p>Տասնըվեցերորդ, տասնըեօթերորդ։</p> <p>— Մեռա՛նք, եղբայր, համբերութիւնս հատնելու վրայ է։</p> <p>Քսաներորդ։</p> <p>Կ՚առնէ դերձանը, կը նայի, կատաղօրէն երեսիս կը նետէ ու կը պոռայ.</p> <p>— Ծօ՛, մարդ եթէ էշ իսկ ըլլայ՝ ասկէ լաւը կրնայ շինել։</p> <p>Իմ համբերութիւնս է, որ կը հատնի։</p> <p>— Վարպե՛տ,— կ՚ըսեմ, կեղծ ժպիտ մը դէմքիս,— այս վերջին ծայրը քու շինածդ էր, որ քեզի ցոյց տուի։</p> <p>— Իիի՜նչ…</p> <p>Աշխարհի վերջն է։</p> <p>Գլուխները վեր կը բարձրանան յանկարծ։ Վարպետին աչքերը լայն կը բացուին. այժմ կարող եմ անոնց գոյնը նշմարել, կարմիր են եւ արիւնոտ։ Սարսուռ մը կ՚անցնի վրայէս։ Վարպետս ոտքի կը կայնի ու կը գոռայ.</p> <p>— <em>Հայվա՜ն</em>,— որուն կը յաջորդէ պատկերազարդ հայհոյանքներու անվերջանալի շարք մը։</p> <p>Ես սարսափած ու ակնապիշ զինք կը դիտեմ։</p> <p>— Հայտէ՛, շո՛ւտ, կռնակդ տեսնեմ։</p> <p>Տակաւին անշարժ ու սառած, չեմ կրնար հեռացնել նայուածքս, իր արիւն եւ կրակ ժայթքող աչքերէն։</p> <p>— Հայտէ՛, շո՛ւտ, կռնակդ տեսնեմ։</p> <p>Ստիպուած ոտքի կ՚ելլեմ ու դանդաղօրէն կռնակս կը դարձնեմ իրեն։ Զօրաւոր քանի մը ապտակներ կը զգամ ծոծրակիս վրան ու կիցի կատաղի հարուած մը նստատեղիիս՝ զիս դուրս կը նետէ սենեակէն։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-08/ Fri, 08 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-08/ <p>Պատուելին, առանց մեծ դժուարութեան, կրցաւ մխիթարել Վարդանին մայրը։ Պարզապէս ըսաւ.</p> <p>— Տիկին Հռիփսիմէ, մի՛ լաք, Վարդան արդէն երկնաւոր Հօր քովն է եւ չ՚ուզեր, որ ողբաք վրան։</p> <p>Բոլոր սգակիր ներկաներն ալ հաստատեցին պատուելիին խօսքը, բացի Յակոբէն, որ անկիւն մը կայնած՝ կը ծխէր։ Յակոբ, Վարդանի նախկին ընկերներէն էր եւ շատ ալ հաճելի չէր անոր ներկայութիւնը այս աստուածավախ տան մէջ։ Երբ Յակոբ պատրաստուեցաւ մեկնելու՝ ես ալ ընկերացայ անոր։ Առաջին անգամն էր, որ Յակոբի կողքէն կը քալէի. ի՞նչ պիտի խորհէի զիս տեսնողները արդեօք։</p> <p>— Յակոբ,— ըսի,— ինչո՞ւ մեռաւ Վարդանը այսչափ երիտասարդ։</p> <p>— Պարտքերը, չկրցաւ վճարել,— ըսաւ, հատ-հատ շեշտելով բառերը։</p> <p>— Շատ պարտք ունէ՞ր,— հարցուցի։</p> <p>— Այո՛, շատ,— պատասխանեց։</p> <p>— Զարմանալի բան,— ըսի,— ի՞նչ ծախսեր ունէր, որ այդչափ պարտք կուտակած էր։</p> <p>— Դրամ պարտական չէր, այլ կեա՛նք,— ըսաւ Յակոբ ու աչքերուս մէջ մխրճեց նայուածքը,— այո՛, կեանքեր պարտական էր։</p> <p>— Որո՞ւն, ինչո՞ւ, ինչպէ՞ս,— հարց տուի հետաքրքրուած։</p> <p>— Երկար պատմութիւն է,— ըսաւ Յակոբ,— տխո՜ւր պատմութիւն է։</p> <p>— Պատմէ՛, խնդրեմ,— ըսի,— Վարդան շատ սիրելի էր ինծի. կ՚ուզեմ մանրամասնօրէն տեղեակ ըլլալ անոր ներքին տուայտանքներուն։ Խնդրեմ, մի՛ մերժեր։</p> <p>— Լա՛ւ,— ըսաւ Յակոբ։</p> <p>Ու անխօս շարունակեց քալել։ Ես կը հետեւէի իրեն։ Հասանք ծովեզերք. օդը հաճելի էր, նստեցանք աւազաններուն վրայ կողք կողքի։</p> <p>— Հոս մեր դպրոցն էր,— ըսաւ։</p> <p>Բան չհասկցայ ըսածէն, ուշի ուշով դիտեցի դէմքը եւ սպասեցի որ խօսէր։</p> <p>Սիկարէթ մը վառեց, դիտեց ծովը, ապա երկինքը ու դէմքը երկինքին՝ սկսաւ խօսիլ։</p> <p>— Եթէ ճշմարիտ քրիստոնեաներ երկինք կ՚երթան, եթէ կայ այդպիսի տեղ մը, Վարդան, ապահովաբար, հոն է, եւ հիմա զիս մտիկ կ՚ընէ։ Դուն կը հաւատա՞ս երկինքի գոյութեան։</p> <p>— Վստա՛հ եղիր,— ըսի։</p> <p>— Վարդան հազուագիւտ եւ ճշմարիտ քրիստոնեայ մըն էր, սիրուած բոլորէն, բացի… հինգ մայրերէ։ Իմ մայրս այդ հինգ մայրերէն մէկն էր։</p> <p>Հոս դադար մը առաւ Յակոբ, կարծես երկար ճամբորդութեան մը համար ուժ կ՚ամբարէր։ Ճակատը շփեց, ապա, լուռ, դիտեց դէմքս ատեն մը ու շարունակեց։</p> <p>— Ես հանդարտաբարոյ ու հնազանդ պատանի մըն էի։ Շատ դժուար էր բարի մնալ մեր քէմփին մէջ։ Մօրս տեւական եւ խիստ հսկողութիւնը մեր վրայ՝ հեռու պահած էր մեզ ստահակներու ընկերակցութենէն։ Վեց կամ եօթը ընտանիքներ կային մեր ընտանիքին նման, միւսները, իրենց կալուածներուն զուգընթաց՝ իրենց հոգիներն ալ ձգած էին Թուրքերուն։ Ամէն երեկոյ, դուրսը կը վազվզէին, կը հայհոյէին, լուտանքները կը թափէին իրարու գլխուն, իսկ մենք՝ ներսը, մեր քէմփի խրճիթին մէջ ծնկաչոք՝ մօրս շուրջ հաւաքուած, մեր ընտանեկան աղօթքը կ՚ընէինք.</p> <p>Օր մը, սովորական, իրիկնային աղօթքը ընելու ատեն, քանի մը քարեր ուժգնօրէն զարնուեցան մեր տան։ Պատուհանին թիթեղը ծռեցաւ եւ մօտակայ լամբը վար ինկաւ։ Մեծ եղբայրս, ոստումով մը մօտեցաւ պատուհանին ու բարկացած պոռաց։</p> <p>— Մայրի՛կ, ձգէ՛, սա լակոտին քանի մը ապտակ փակցնեմ։</p> <p>— Ո՛չ,— ըսաւ մայրս,— աւելի լաւ է, որ աղօթենք անոր համար, Վարդանի մօր վիշտը շատ մեծ է։</p> <p>Մեր քէմփին մէջ ամէն մարդ կը վախնար Վարդանէն։ Արբունքի նոր հասած՝ չարութեան հանճար մըն էր. ինքնատիպ, խիզախ եւ անգութ։ Ներսիդին սատանաներու փաղանգ մը կար։ Ուժեղ էր ու մկանուտ։ Իր երկու ծանրութիւնը ունեցող մարդիկը կռնակին վրայ կրնար տանիլ։ Արեւը խանձած էր մարմինը եւ պղնձագոյն կոյտի մը վերածած։ Չէիր կրնար գիտնալ, թէ ուր կը վերջանային մազերը եւ ուրկէ կը սկսէր դէմքը։ Ծովու աղի ջուրին ձգած քարտէսները նշմարելի էին մարմնոյն մերկ մնացած մասերուն վրայ։ Դպրոց չէր յաճախեր եւ ոչ ալ արհեստի մը կը հետեւէր։ Ստեղծուած էր մարդիկը զսպելու եւ համբերութեան վարժեցնելու համար։</p> <p>Անուշավաճառ Թովմաս աղբար, առանց դրամ պահանջելու, կու տար ի՛նչ որ ուզէր Վարդան։ Առաջին օրը, շան մը պէս, վռնտուեցաւ Վարդան։ «Կը վռնտես, հա՞», պոռաց ստահակը ու ափերով, քէմփի ցեխը վերցուց եւ նետեց, ցուցադրութեան դրուած, անուշեղէնի ափսէներուն վրայ։ Անուշավաճառը բռնեց Վարդանը ու ոսկորները կոտրելու աստիճան ծեծեց։ Յաջորդ օր, Վարդան, կրկին մօտեցաւ անուշավաճառին եւ իր բաժինը պահանջեց։ «Դեռ չե՞ս մեռած», ըսաւ անուշավաճառը ու դուրս քշեց պահանջատէրը։ Այս անգամ, աւելի առատ էր նետուած ցեխը անուշեղէններուն վրայ։ Կրկին ծեծ կերաւ Վարդան։ Երրորդ անգամ, կանխաւ, մէկ ափը լեցուցած էր ցեխով։ Խեղճ մարդը, յուսահատ, կտոր մը անուշեղէն տուաւ Վարդանին, եւ այդ օրէն, Վարդան դարձաւ կանոնաւոր ձրիակեր յաճախորդ։</p> <p>Մեր քէմփի ամենէն քաջ երիտասարդը, Սեդրակ, հեծիկներ վարձու տալով կը զբաղէր։ Վարդան, օր մը, մօտեցաւ Սեդրակին եւ հեծիկ մը ուզեց։ «Գնա՛, ծօ՛», ըսաւ Սեդրակ, «զիս Թովմաս աղբա՞ր կարծեցիր»։ Վարդան մեկնեցաւ։ Երեկոյեան բոլոր վարձու տրուած հեծիկները վերադարձան պայթած անիւներով։ Խենթացաւ Սեդրակ, յաջողեցաւ ձեռք անցնել Վարդանը ու ծեծեց, Վարդան, իբր թէ մարեցաւ ծեծի ուժգնութեան հետեւանքով։ Յաջորդ օր, Վարդան, կրկին ներկայացաւ Սեդրակին։ «Կորսուէ՛ ասկէ», պոռաց Սեդրակ, «ճշմարիտ կրնամ մեռցնել քեզ»։ Երեկոյեան աւելի մեծ թիւով անիւներ ծակուած վերադարձան ու քանի մը շղթաներ՝ կոտրած։ Յաջորդական քանի մը օրերուն, նոյն բանը պատահեցաւ։ Կիրակի առաւօտ մը, Վարդան, ուղղակի եկաւ Սեդրակին խանութը, հեծիկ մը առաւ ու մեկնեցաւ։ Սեդրակ, Վարդանը չտեսնելու համար, գլուխը ուրիշ կողմ դարձուցած էր։ Եւ ասկէ ետք, բոլոր հեծիկներն ալ Վարդանի տրամադրութեան տակ էին։</p> <p>Մեր քէմփի ապրուստի գլխաւոր միջոցներէն մէկն էր ծովէն հին լաթեր հաւաքել. լուալ զանոնք, չորցնել ու ծախել։ Կիները լուսաբացէն առաջ ծով կ՚երթային, մինչեւ մէջքերնին ջուրին մէջ մխրճուած, ժամերով կ՚աշխատէին, վիրաւորուելով իրենց ոտքերն ու ձեռքերը, եւ թաց լաթերով ծանրաբեռն՝ կը վերադառնային տուն։ Կը փռէին լաթի կտորները գետնին վրայ ու համբերութեամբ կը սպասէին անոնց չորնալուն։ Վարդան կը հաւաքէր այդ չորցած լաթերը ու իր հաշւոյն կը ծախէր արաբ վաճառականներուն։</p> <p>Սափրիչ Սահակ, սիրով եւ ձրիօրէն, կը խուզէր Վարդանի մազերը։ Առաջին մերժումին՝ խանութի հայելին փշրուած էր ճարով մը։</p> <p>Անպէտք չարութիւններու շարքը անսպառ էր։ Խանութպաններուն քարիւղի տակառներուն մէջ ջուր կը լեցնէր, կիներու լուացքներուն չուանները կը կտրէր ու լաթերը կը թափէր ցեխերուն մէջ, կամ լաթերը կը փոխէր, այս շարքէն կ՚առնէր ու հեռաւոր տան մը լուացքներուն կը խառնէր, ինքնաշարժի հին ու թաց անիւները կը վառէր՝ մուխի մէջ ձգելով քէմփը, աղջիկներուն մազի հիւսկէններէն մէկը կը կտրէր մկրատով, բացօթեայ լոգցող փոքր աղջիկներուն վրայ պաղ ջուր կը թափէր, մաքուր եւ ճերմակ հագուստներուն վրայ մելան կամ ներկ կը նետէր։ Անկարելի է թուելով վերջացնել Վարդանի չարութիւններուն շարքը։ Կ՚ատէին զինք քէմփին մէջ եւ մեր մայրերը կը զգուշացնէին մեզ, որ Վարդանին հետ չխօսէինք։</p> <p>Այնքան ծեծ կերած էր չարութիւններուն համար որ մարմինը կարծրացած էր՝ անզգայ ըլլալու աստիճան։ Եթէ օր մը ծեծ կերած չըլլար, կարծես կը կարօտնար ծեծին ու առիթ կը գտնէր գոհացնելու համար փափաքը։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Օր մը, դասագրքերուս լաթէ տոպրակը ուսէս կախած, երբ կը վերադառնային դպրոցէն, հեծիկ մը կեցաւ քովս, նայեցայ ու ցնցուեցայ վախէս… Վարդանն էր. կարծեցի, թէ պիտի ծեծէր զիս։</p> <p>— Յակոբ,— ըսաւ,— եկուր հեծիկով քեզ տուն տանիմ։</p> <p>— Ո՛չ,— ըսի,— մայրիկս կը բարկանայ։</p> <p>— Ծօ՛, խե՛նթ, մայրիկդ ուրկէ՞ պիտի իմանայ,— աշխատեցաւ համոզել զիս,— ելի՛ր։</p> <p>Փորձութիւնը մեծ էր. կը վախնայի Վարդանէն, սակայն ներքին հիացում մը ունէի վրան, իր սխրագործութիւններուն պատճառաւ։ Երկրորդ հրաւէրին՝ բարձրացայ հեծիկին վրայ։ Շատ հանդարտ կը քշէր։ Շնչառութեան գաղջ հոսանքը ծոծրակս կը փայփայէր։ Սրտատրոփ շորս կողմս կը դիտէի։</p> <p>— Լաւ բան է հեծիկը,— ըսաւ,— մեր քէմփին մէջ ինձմէ լաւ հեծիկ քշող չկայ։ Եկո՛ւր, քեզի հեծիկ քշել սորվեցնեմ։ Արմենակին եւ Աւետիսին սորվեցուցի։ Անոնք իմ լաւ ընկերներս եղած են։ Ես քէմփի կեղտոտ լակոտներէն չեմ ախորժիր, Մանղըրին, Թընղըրին հետ չեմ խօսիր։ Քեզի պէս դպրոցական ընկերները կը փնտռեմ։</p> <p>Ապշած մնացի։ Արմենակն ու Աւետիսը մեր քէմփին լաւագոյն ընտանիքներուն զաւակներն էին, օրինակելի իրենց վարքով ու ազնուութեամբ։</p> <p>— Ճի՞շդ է, որ Արմենակին եւ Աւետիսին հեծիկ քշել սորվեցուցիր,— հարցուցի թերահաւատութեամբ։</p> <p>— Եթէ չես հաւատար՝ անոնց հարցուր, վաղը նորէն պիտի գան. սպանդանոցի աջ կողմի դաշտին վրայ փորձ պիտի ընենք. դո՛ւն ալ եկուր, ես դրամ չեմ առներ բարեկամներէս։</p> <p>Մտմտուքի մէջ ինկայ։ Երկար ատենէ ի վեր մեծ փափաք ունէի հեծիկ քշելու։</p> <p>— Եթէ մայրիկս հրաման տայ՝ կու գամ,— ըսի։</p> <p>— Ամա՜ն, մայրիկին պէպէքը,— ծաղրեց զիս,— ա՛յդ չեղաւ. Արմենակն ու Աւետիսը հրաման չեն առներ, էրիկ մարդ են անոնք։</p> <p>— Նայէ՛,— ըսի,— եթէ կարենամ տունէն փախուստ տալ՝ կու գամ Արմենակին հետ։</p> <p>Գացի յաջորդ օր ու առաջին փորձը ըրի։ Յաջորդական մի քանի օրերուն ալ գացի։ Վարդան հիացաւ ճարպիկութեանս վրայ։ «Ապրի՛ս, ապրի՛ս», կ՚ըսէր շարունակ։</p> <p>Շաբաթ մը ետք, Վարդան մեզ բերաւ ծովեզերք, ճիշդ այստեղ ուր նստած ենք հիմա, ու շրջանակի նստեցանք։ Առաջին դասախօսութիւնը տուաւ երեքիս։</p> <p>— Դուք դեռ պէպէք էք,— ըսաւ,— բան չէք գիտեր կեանքէն։ Հիմա մեր ազատութեան ժամանակն է. մենք փոքր ենք ու կառավարութիւնը մեզ չի պատժեր, շատ-շատ ոստիկան մը, մեր ականջէն կը քաշէ եւ քանի մը ապտակ կը զարնէ։ Հիմա ինչ որ ուզենք կրնանք ընել։ Մենք բան մը չունինք, աղքատ ենք, կեցած տեղերնիս մեզի բան չեն տար, նոյնիսկ մեր մայրերն ու եղբայրները, ուրեմն, պէտք է անոնց ունեցածէն մեզի բաժին հանենք։ Ես ի՛նչ որ ուզեմ, ուզած տեղէս կրնամ առնել։ Պէտք է դուք ալ ճարպիկ ըլլաք։ Դրամով ի՜նչ սքանչելի հաճոյքներ կրնանք վայելել։ Դուք նախ տունէն սկսելու էք. մայրիկին պայուսակէն կամ մեծ եղբայրներու գրպաններէն դրամ թռցնելու էք։ Ես մօրս պայուսակէն միշտ դրամ կ՚առնեմ, երբեմն կը հասկնայ մայրս ու կը ծեծէ զիս։ Ի՜նչ անուշ կը զարնէ, կարծէք կը շոյէ կռնակս։ Ասիկա գողութիւն չէ, մեր իրաւունքն է։ Թռչունը, որ արտէն ցորենի հատիկ մը կ՚առնէ ու կը փախչի, գողութի՞ւն կ՚ընէ. գառնուկը, որ բանջարանոցէն կանաչեղէն կ՚ուտէ, գողութի՞ւն կ՚ընէ։ Ո՛չ ու ո՛չ։ Բայց առնելու կերպերն ու ժամանակը կայ։ Երբ տեսնէք, որ մանրուք շատ է պայուսակին կամ գրպանին մէջ, քանի մը հատ վերցուցէք, չեն հասկնար, ծախսած են, կը կարծեն։ Իսկ եթէ մանրուք չկայ՝ մեծ թուղթէ դրամ առէ՛ք, մեծը հա՜։ Կը փնտռեն դրամը բայց ձեր վրայ չեն կասկածիր. «Այս փոքրիկ տղան այս մեծ դրամը ի՞նչ պիտի ընէ», կը տրամաբանեն։ Այդ դրամները ինծի բերէք, եւ տեսէք թէ ի՜նչ աղուոր բաներ կը սորվեցնեմ ձեզի։</p> <p>Յաջորդական հանդիպումներու նմանօրինակ դասախօսութիւնները կրկնուեցան՝ աւելի ընդարձակ սահմաններով։ Մեր տուներէն դուրս ելանք եւ մտանք դրացի տուներէն ներս։ Խանութներու եւ փողոցներու մէջ գողութեան դիւրին կերպեր բացատրուեցան.</p> <p>— Ծօ՛,— ըսաւ,— ճամբաները ոսկիի կտորներ նետուած են, միայն թէ, կերպը պէտք է գիտնաք զանոնք հաւաքելու։ Օրինակի համար, գրպաննիդ շաքարի եւ շոքոլայի քանի մը կտորներ կը պահէք,— փոքր աղջիկները շատ կը սիրեն այս բաները,— երբ ոսկի օղերով փոքր աղջկան մը հանդիպիք, կ՚առաջարկէք շոքոլայ տալ եւ օղը առնել ականջէն։ Եթէ ամայի տեղ մըն է, մէկ ձեռքով կը գոցէք աղջկան բերանը եւ միւս ձեռքով կը հանէք օղերը։ Պտուտակով օղեր կան, դիւրութեամբ կարելի է հանել, իսկ թելէ օղերը՝ ուժով մը կը քաշէք, կամ թելը կը փրթի եւ կամ ալ բլթակը կը պատռի։ Ուշադրութիւն ընելու էք, որ օձիքը ձեռք չտաք։</p> <p>Երկու օր ետք, Աւետիսն ու Արմենակը քանի մը ղուրուշ բերին։ Վարդան ուշադրութեամբ զիս կը դիտէր։</p> <p>— Լաւ է, լա՛ւ, ըսաւ Վարդան,— մայրիկին պայուսակին դպնալն ալ յաջողութիւն մըն է։</p> <p>Քանի մը օր ետք, հինգ ղուրուշ թռցուցի մօրս պայուսակէն։ Արմենակն ու Աւետիսն ալ դրամ բերած էին։ Պենոնն ալ հետերնիս էր։ Պենոն, Արմենակին մօրաքրոջ որդին էր, քէմփի ամենէն խելօք տղան։ Վարդան առաւ դրամները, կորսուեցաւ քանի մը վայրկեան ու վերադարձաւ։ Տարաւ մեծ ծովեզերք ու տեղաւորուեցանք նաւակի մը հովանին տակ։</p> <p>— Սկիզբը ամէն բան դժուար է, ըսաւ,— բայց աստիճանաբար էրիկ մարդ կը դառնաք։</p> <p>Գրպանէն հանեց տուփ մը սիկարէթ։ Մէկական հատ տուաւ մեզի։</p> <p>— Հիմա պիտի վառենք,— ըսաւ,— բայց զգոյշ. ծուխը յանկարծ ներս չքաշէք, կամաց-կամաց կը վարժուիք։</p> <p>Ինք վառեց հատ մը ու օգնեց մեզի, որ մենք ալ վառենք մերինները։ Սիրտս սաստիկ կը տրոփէր կուրծքիս տակ, ամբողջ մարմինով կը դողայի։ Բայց «էրիկ մարդ» կոչուելու փառքը չկորսնցնելու համար սկսայ ծուխը բերնիս մէջ առնել ու դուրս տալ։ Սոսկալի սրտխառնուք մը ունեցայ։ Աւետիսին դէմքը, աշնան տերեւի մը նման դալկացած էր։ Յանկարծ ընդհանուր հազ մը սկսաւ, անվերջ, խորտակիչ հազ մը։ Արցունքները կը վազէին մեր աչքերէն։ Վարդան ծուխը դուրս կու տար՝ կլոր շրջանակներ կազմելով եւ կը ծիծաղէր մեր վրան։</p> <p>Շաբաթը քանի մը անգամ կրկնուեցան այս տեսարանները, ու Վարդանին ըսածին պէս, սկսանք վարժուիլ ծուխի հաճոյքին։ Դրամական գողութիւնները յաճախակի դարձած էին մեր տուներուն մէջ։ Մեր խումբին միացած էր Մարկոս, ան ալ մօրը ծունկերուն մօտ, ամէն օր, Աստուածաշունչ ունկնդրող տղայ մըն էր։ Վարդան մասնաւորաբար կ՚ախորժէր մեզի նման տղոց ընկերակցութենէն։</p> <p>Շաբաթ մը ետք, կրկին ծովեզերքն էինք ու կը ծխէինք։ Վարդան գրպանէն հանեց սրուակ մը օղի. բոլորս ալ, կարգով, ումպ-ումպ խմեցինք։ Ահռելի բան էր այդ հեղուկը, ամբողջ ներսիդիս պատռելով կը հասնէր ստամոքսս ու կը բոցավառէր հոն։ Ժամանակի ընթացքին վարժուեցանք այդ բանին ալ։ Կատարեալ ստահակներ դարձած էինք։ Սկսանք գողութիւններ ընել խանութներէն, տուներէն, անձերու գրպաններէն՝ միշտ Վարդանի ցուցմունքներով։ Օր մը փոքրիկ աղջկան մը օղը քաշեցի ականջէն։ Ականջը պատռեցաւ ու արիւնով ներկուած օղը ձեռքս մնաց։ Օղը տարի Վարդանին, Վարդան առաւ օղը ու դժգոհ ակնարկ մը նետեց ինծի։</p> <p>— Ծօ՛, ապուշ,— ըսաւ,— այս օղը ոսկի չէ՛, կեղծ է, նախ հաստատէ օղին ոսկի ըլլալը։</p> <p>Վարդան մեր տէրն ու տիրականն էր։ Դասախօսութիւնները անպակաս էին գողութեան, բախտախաղի, կռիւներու, հաշիշի պարգեւած երազներուն, պատանեկան մոլութիւններու այլազան ձեւերու եւ աղջիկներու մասին։</p> <p>Մայրս յուսահատած էր ինձմէ։ Քանի անգամ բռնած էին գողութիւնս։ Փոքր ու խոշոր գումարներ կ՚առնէի տունէն։ Սիկարէթի եւ օղիի հոտ կու գար բերնէս։ Յաճախ կը բացակայէի դպրոցէն ու օր մըն ալ վռնտուեցայ վերջնականապէս։ Մօրս խրատները, արցունքներն ու աղօթքները եւ մեծ եղբօրս սպառնալիքները ապարդիւն մնացին։ Կէս գիշերէն ետք տուն կը վերադառնայի, կամ ամբողջ գիշեր, դուրսը կ՚անցնէի ընկերներուս հետ։ Վարդան ապահով տեղեր ունէր քնանալու համար։ Յաճախ, գետեզերքը, ջուրի պահեստի հաստ խողովակներուն մէջ կը քնանայինք։</p> <p>Ժամանակին հետ մեր մոլութիւնները աճեցան եւ անտանելի դարձաւ մեր ներկայութիւնը որեւէ շրջանակի մէջ։ Վարդանի հրահանգով դաշոյնը միշտ անպակաս էր մեր մէջքերէն։ Աւետիսն ու Մարկոսը վեց ամիս բանտարկութեան դատապարտուեցան, վաճառատուն մը կողոպտած ըլլալնուն համար։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Տօնական օր մըն էր մեր քէմփին մէջ։ Քէմփին միակ սրճարանը բերնէ բերան լեցուած էր։ Ֆաքիր մը պիտի գար եւ ցուցադրութիւններ ընէր։ Մենք, քէմփի անզուսպներս գրաւած էինք առաջին շարքը։ Վարդան անհամբեր կը սպասէր. դժուար էր իրեն համար նստարանին վրայ խելօք մնալ։ Վերջապէս սկսաւ հանդիսութիւնը։ Իրապէս անհաւատալի բաներ կ՚ընէր ֆաքիրը։ Դաշոյնը կը մխրճէր միսերուն մէջ ու այդ վիճակին մէջ արձանացած, կը մնար։ Նոյնիսկ կոկորդին տակէն մխրճեց դաշոյնը եւ միւս կողմէն հանեց պողպատին ծայրը։ Վարդան, հիացած եւ բերանաբաց, կը հետեւէր ֆաքիրի բոլոր շարժումներուն։ Հանդէսէն ետք, Վարդան մօտեցաւ ֆաքիրին։</p> <p>— Ես,— ըսաւ,— անվախ մէկն եմ եւ որեւէ արհեստ չունիմ, կը փափաքիմ քու աշկերտդ ըլլալ եւ ապագային, քեզի պէս մեծ ֆաքիր մը դառնալ, կ՚ընդունի՞ս։</p> <p>— Ո՛չ,— պատասխանեց ֆաքիրը,— ես այսօր կ՚ապրիմ ու չեմ գիտեր, թէ վաղը ի՞նչ կ՚ըլլամ. եթէ իրապէս կ՚ուզես ֆաքիր դառնալ՝ նախ սերտէ՛ կեանքը մեծագոյն ֆաքիրին, որուն անունն է՝ Յիսուս։</p> <p>Վարդան շուարած մնաց։</p> <p>— Ես կարդալ չեմ գիտեր,— ըսաւ ինծի,— ի՞նչպէս պիտի սերտեմ Յիսուսի կեանքը։</p> <p>— Դիւրին է այդ,— ըսի,— ժողովարան գնա՛ ու ինքնաբերաբար կը սերտես Յիսուսի կեանքը, եւ միեւնոյն ժամանակ, կարդալ սորվէ, շատ դժուար չէ Աստուածաշունչը կարդալը։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Յաջորդող օրերուն, Վարդանը կը տեսնէի մտազբաղ ու շլմորուն վիճակի մէջ։ Մեզի չէր ընկերանար այլեւս։ Յետոյ, ամիս մը, չտեսայ զինք։ Կը զարմանայի, թէ ո՞ւր կրնար մեկնած ըլլալ։ Իրարու տուները այցելելու սովորութիւնը չունէինք։ Մեր մայրերը, իժ տեսնելու պէս, կը ցնցուէին երբ մեզմէ ոեւէ մէկուն պատահմամբ հանդիպէին։</p> <p>Երեկոյ մը, երբ ընտանեօք, ընթրիքի նստած էինք, Վարդան մեր տունը եկաւ։ Մայրս ճիչ մը արձակեց եւ մեծ եղբայրս ոտքի ցատկեց։ Վարդան շատ լուրջ էր եւ տարօրինակօրէն կը փայլէր դէմքը. մազերն ու հագուստը մաքուր էին.</p> <p>— Երկար պիտի չմնամ, քոյրս,— ըսաւ մօրս,— եկած եմ պարզապէս ներողութիւն խնդրելու՝ իմ բոլոր ըրածներուս համար։ Յիսուս զիս ընդունած է Իր հօտին մէջ իբրեւ Իր անարժան մէկ զաւակը։ Օր մը, Յակոբին հետ, ձեր տունը եկայ, երբ ձեզմէ ոեւէ մէկը տունը չէր ու քու պայուսակէդ հինգ ոսկի գողցայ. մէկ ամիս, քաղաքին մէջ բանուորութիւն ըրի, ահա՛ կը վերադարձնեմ այդ գումարը։</p> <p>Վարդան ձեռքը գրպանը տարաւ, հինգ ոսկինոցը հանեց ու երկարեց մօրս։ Վարդանի ձեռքը օդին մէջ մնաց։ Բոլորս ալ շշմած ու քարացած էինք։ Մօրս աչքերուն մէջ արցունք կար, ու ձայնով մը, որ երբեք չէի լսած մօրմէս՝ պոռաց։</p> <p>— Քեզի՛ պահէ այդ անիծեալ դրամը… ես որդի՛ս կ՚ուզեմ… որդի՛ս… կը հասկնա՞ս… որդիս վերադարձո՛ւր ինծի… ապա թէ ոչ… լեզուս առաջ չ՚երթար ըսելու… ա՜խ… ա՜խ…</p> <p>Ու բարձրաձայն սկսաւ լալ։</p> <p>— Պիտի աշխատիմ, քոյրս, իրաւունք ունիս, պէտք է աշխատիմ,— ըսաւ Վարդան ու գլուխը ծռած, դանդաղօրէն դուրս ելաւ խրճիթէն։</p> <p>Կայծակի արագութեամբ տարածուեցաւ լուրը քէմփին մէջ. «Վարդան ապաշխարած է»։ Ամէնէն դիւրահաւատներն իսկ կասկածանքով ընդունեցին լուրը։ Վերջապէս, անկարելի բաներ չկա՞ն այս կեանքին մէջ։ Յաջորդող օրերուն, Վարդան կանուխ գործի կ՚երթար, բանուորութիւն կ՚ընէր շէնքի մը մէջ։ Երեկոները կը վերադառնար տուն եւ մաքրուելէն ետք՝ քայլերը կ՚ուղղէր ժողովարան մը եւ կամ եկեղեցի մը։ Ազատ ժամերուն տեւապէս մեզ կը փնտռէր։ Պարտք մը ունէր վճարելիք՝ հինգ մայրերուն, որոնց զաւակները յափշտակած էր։ Ձանձրացնելու աստիճան հասցուց իր հետապնդումները։ Քրիստոսի անսպառ սիրոյն մասին կը խօսէր, Անոր ողորմածութենէն օրինակներ կը բերէր, դժոխքի մօտիկութեան եւ յաւիտենական երջանկութեան մասին մեզ կը լուսաւորէր։ Քրիստոնէական կեանքի առաւելութիւնները կը թուէր։ Անվերջ կ՚աղաչէր, որ մտիկ ընէինք զինք ու անդրադառնայինք մեր վարած կեանքի սնանկութեան։ Օր մը, Աւետիս այնչափ ջղայնացաւ, որ ուժգին հարուած մը տուաւ Վարդանին դէմքին։ Վարդան կրնար ճզմել Աւետիսը, սակայն, ժպիտով մը, սրբեց արիւնը, որ բերնէն հոսած էր, ու քաղցրօրէն ըսաւ.</p> <p>— Հազար, հազա՜ր հարուածներ ընդունելու պատրաստ եմ, եթէ կարենամ ձեզ՝ ձեր մայրերուն վերադարձնել։</p> <p>— Գնա՛ բանդ, ծօ՛, յիմար,— ըսաւ Աւետիս,— մենք գոհ ենք մեր վիճակէն, դուն փրկուած ես՝ մեզ մեր վիճակին ձգէ։</p> <p>— Ձեր մայրերուն պարտական եմ ես,— ըսաւ Վարդան,— ես ուխտած եմ ձեզ անոնց վերադարձնել։</p> <p>— Հա՜, հա՜,— ծիծաղեցաւ Մարկոս,— հապա եթէ մենք յափշտակենք քեզ մօրդ գիրկէն։</p> <p>— Ես մօրս գիրկին չեմ ապաւինած,— ըսաւ Վարդան,— իմ վահանս Յիսուսն է, եւ ո՛չ մէկ ուժ չի կրնար զիս յափշտակել, ո՛չ սուրը, ո՛չ հուրը։</p> <p>— Քեզ ֆաքիր ըլլալու ղրկեցինք, գլուխնիս փորձանք վերադարձար,— ծիծաղեցայ ես։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Տարիներ անցան եւ ո՛չ մէկ բան կրցաւ խախտել Վարդանի հաւատքը։ Մնաց ամուր փարած իր Փրկիչին։ Սիրոյ, բարիի, օրհնութեան աղբիւր մը եղաւ քէմփին մէջ։ Հոն՝ ուր ցաւ մը կար ամոքուելիք՝ հոն էր ինք. հոն՝ ուր օգնող ձեռքերու կարիքը կար՝ իր ձեռքերը միշտ պատրաստ էին։ Յամառօրէն շարունակեց մեզ հետապնդել։ Ոչ մէկ առիթ չէր փախցներ՝ խրատելու, սիրոյ եւ ապաշխարութեան մասին խօսելու։</p> <p>— Խղճի պարտք ունիմ, ձեր մայրերուն փափաքը պէտք է գոհացնեմ ու այնպէս մեռնիմ,— կ՚ըսէր յաճախ։</p> <p>Մարմնապէս առաջուան ուժը չ՚ունէր, աշխատանքի չէր վարժուած ու բանուորութիւնը իր ուժերէն վեր էր։</p> <p>— Հոս նայէ՛,— ըսի օր մը,— կը բաւէ մեզ հետապնդելդ։ Կ՚երեւի մեր արեան մէջ կար այս կեանքը։ Եթէ դուն չըլլայիր՝ հաւանաբար ուրիշ մը նոյն բանը ընէր։ Դուն ճշմարիտ քրիստոնեայի ուրախութիւնը չունիս։ Ձգէ վիշտերդ Յիսուսին եւ երջանկացիր։</p> <p>— Ես քրիստոնէութիւնը կը հասկնամ Քրիստոսի խաչը բաժնելուն մէջ, Յիսուս ալ ուրախ չէր, ինչպէ՞ս քրիստոնեայ մը ուրախ կրնայ ըլլալ այս երկրին վրայ, երբ շրջապատուած է մեղքով եւ տառապանքով։ Ինչպէ՞ս երջանիկ ըլլամ ես, երբ մայրերը իրենց զաւակները կ՚ուզեն։ Ինչպէ՞ս մօրդ արցունքները չչորցած՝ ես դադարիմ լալէ։ Ես պիտի շարունակեմ իմ կեանքիս գնով գոհացնել մայրերուն փափաքը։ Յակո՛բ, օգնէ՛ ինծի, որ կարենամ երջանկանալ. դուն աստիճան մը լաւ ես միւսներէն, միացի՛ր ինծի, հաւատա՛, որ կ՚երջանկանաս։ Դուն պարտքեր չունիս ինծի չափ։ Կ՚աղաչեմ, ընդունէ Յիսուսը իբրեւ Փրկիչդ ու միասին աշխատինք։ Ես ինքզինքս տկար կը զգամ մարմնապէս, խնդրեմ, օգնէ՛ ինծի։</p> <p>— Կորսուէ՛, յիմար,— ըսի ջղայնացած եւ հեռացայ։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Հոս, շատ երկար դադար մը առաւ Յակոբ։ Աչքերը լեցուած էին ու շրթները կամքին չէին ենթարկուեր։ Մատով, աւազին վրայ, կրկին ու կրկին «Վարդան» կը գրէր ու ափովը կ՚աւրէր։ Արցունքի կաթիլներ սկսան իյնալ աւազներուն վրայ։ Հազիւ լսելի ձայնով շարունակեց.</p> <p>Օր մը, Վարդան, այլայլած ու արցունքներու մէջ խեղդուած եկաւ քովս։ Կ՚ուզէր խօսիլ, բայց անկարելի էր բառ մը հանել բերնէն։ Անզուսպ դող մը կար մարմնոյն վրայ։ Ձեռքի շարժումներ կ՚ընէր ու չէր կրնար արտայայտուիլ։ Զարհուրելի վիճակ մըն էր։ Նստեցուցի զինք աթոռի մը վրայ ու սպասեցի մտահոգ։ Կէս ժամ ետք, հազիւ սկսաւ կակազել։ Իւրաքանչիւր բառի հետ ողբ մը կ՚ելլէր բերնէն։</p> <p>— Յակո՛յ… Յակո՛բ… գիտես ի՜նչ… ահռելի բան պատահեր է։ Արմենակը… գողութիւն մը ըրած է… անորոշ գումար մը… Աւետիսը, Մարկոսն ու Պենոնը բաժին կ՚ուզեն այդ գումարէն։ Արմենակ կը մերժէ։ Ու… ու… այս երեք ընկերները… ուղղակի… կը… կը մորթեն Արմենակը, կտոր-կտոր կ՚ընեն մարմինը, պայուսակին մէջ կը դնեն, դրամները կը յափշտակեն ու կը փախչին։ Ոստիկանները կը ձերբակալեն երեքն ալ։ Հիմա, բանտն են, եւ… հաւանաբար… կախաղան բարձրանան։</p> <p>Քարացած մնացի, ուղեղս դադրեցաւ աշխատելէ, անհաւատալի ճշմարտութիւնը կը ճնշէր վրաս։ Ի՞նչ կրնայի ընել։ Շատ երկար է պատմութիւնը։ Քանի քանի անգամներ ընկերացայ Վարդանին մինչեւ բանտ։ Վարդան խօսեցաւ ոճրագործներուն՝ Քրիստոսի քաւչարար արեան մասին։ Ընկերներս, դժոխքի դրան մէջ կայնած, կը ծիծաղէին Վարդանի վրայ։ Օրեր անցան, Մարկոս կախաղան բարձրացաւ, իսկ Աւետիսն ու Պենոնը ցկեանս տաժանակիր աշխատանքի դատապարտուեցան։</p> <p>Ատեն մը Վարդանը չտեսայ. լսեցի, որ գործի չէր երթար, խրճիթին մէջ մեկուսացած աղօթքով կ՚անցնէր օրերը։ «Հիւանդ է, հիւանդ», ըսին, «չի կրնար տունէն դուրս ելլել»։ Գացի քովը, անճանաչելի էր եղած՝ անգոյն ու նիհար։</p> <p>— Ի՞նչ ունիս, Վարդան,— հարցուցի։</p> <p>Խռպոտ ու տկար էր ձայնը, կը հեւար խօսելու ատեն։</p> <p>— Ոչինչ,— պատասխանեց,— մարմինս կորսնցնելու վրայ եմ ու կ՚աշխատիմ հոգիս զօրացնել։</p> <p>— Հիւանդ կ՚երեւիս,— ըսի յուզուած,— բժիշկի գացի՞ր. ի՞նչ դարմանումի ենթարկուիս։</p> <p>— Անօգուտ է դարմանումը,— ըսաւ,— չկրցայ մայրերուն տուած խոստումս յարգել, քանի մը ամսուան կեանք ունիմ այս երկրին վրայ, եկո՛ւր, քովս նստէ։</p> <p>Նստեցայ քովը, խօսեցաւ Յիսուսի արեան քաւիչ ուժի մասին, յաւիտենական երջանկութեան մասին ու ապա յոգնեցաւ.</p> <p>— Յակոբ,— ըսաւ հազիւ լսելի ձայնով,— միակ յոյսս դուն ես. ընդունէ Յիսուսը, միշտ գնա՛ Աւետիսին եւ Պենոնին քով, խօսէ՛ անոնց. խաչին վրայի աւազակն իսկ կրցաւ ժառանգել արքայութիւնը… խնդրեմ Յակոբ, խոստացիր…</p> <p>Լռեց. շրթները կը շարժէին, բայց կարելի չէր ոչ մէկ բառ լսել։ Խոստացայ, որ եկեղեցի պիտի յաճախէի եւ աշխատէի ընթացքս փոխել։ Այս խօսքերուս վրայ տարօրինակ փայլ մը ստացաւ Վարդանին դէմքը։ Ես այդչափ ուրախութիւն չէի տեսած որեւէ դէմքի վրայ։</p> <p>Քանի մը անգամ եւս այցելեցի տունը, եւ ահա, հոս ենք՝ Վարդանի մարմինը հողին յանձնելէ ետք։</p> <p>Երկար լռութիւն տիրեց։</p> <p>— Այժմ,— ըսի,— նոր ուղի մը փնտռելու վրա՞յ ես։</p> <p>— Այժմ,— ըսաւ Յակոբ,— առանձին մնացած եմ. առանձնութեան մէջ մարդ Աստուծոյ մօտենալ կ՚ուզէ։ Վարդանին եւ մօրս աղօթքները սկսած են արդէն արձագանգել հոգւոյս մէջ։</p> <p>Թեթեւ ու տխուր ժպիտ մը ուրուագծուեցաւ Յակոբի շրթներուն վրայ։</p> <p>Ոտքի ելանք ու անխօս, վերադարձանք մեր տուները։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-07/ Thu, 07 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-07/ <p>Մեր քէմփը ունէր հինգ հարիւր տուն՝ հինգ հարիւր եւ մէկ սենեակով եւ երեք հազար բնակիչ։ Այս երեք հազար բնակիչները բաժնուած էին երկու դասակարգի. բարեկեցիկ՝ Բարթող աղան, եւ թշուառ՝ միւս բոլոր մնացեալները։ Թշուառ ըսելով չհասկնաք խեղճ կամ աղքատ, այլ հասկցէք անօթի. բացարձակապէս անօթի, այնչափ անօթի, որքան մարդ կրնար ըլլալ։</p> <p>Էրիկ մարդիկը անգործ էին, իսկ կնիկ մարդոց ալ միայն կզակները էին գործողները, թէեւ, երբեմն, անոնց ամուսինները շատ ետ կը ձգէին իրենց կողակիցները շատախօսելու մէջ։</p> <p>Բոլորն ալ Թուրքիացի գաղթականներ էին, որով՝ բոլորն ալ պատմելիքներ ունէին իրենց ձգած անթիւ պտղատու ծառերու, տասնեակ այգիներու, անսահման արտերու, աննման ագարակներու, մէճիտիէներով լեցուն թաղուած թիթեղներու մասին, նոյնիսկ երբեմն գիւղի ծանօթ մուրացիկը, Մինաս էմին, կը պատմէր իր նախիրին մասին ու շփոթած կանգ կ՚առնէր, մոռցած ըլլալով իր կովերուն եւ եզներուն ճշգրիտ թիւը. «Սանկ, երեք հազար չորս հարիւր քսանըվե՞ց. թէ երեք հազար չորս հարիւր քսանեօթը»։ Այնպէս որ եթէ իւրաքանչիւրին պատմածները իրեն տալու ըլլանք՝ Թուրքիոյ տարածութիւնը պէտք է հաշուել Չինաստանի կրկինը։</p> <p>Ափսո՜ս սակայն, մեր հայրերը՝ հակառակ իրենց միլիոնատէր եղած ըլլալնուն՝ մեզի ժառանգ ձգած էին միայն իրենց կեղծ անունները։ Այսպէս, իմ ամենամտերիմ ընկերս կը կոչուէր Թընղըր Լկոր, երկրորդը՝ Ֆըրֆըր Արթին, երրորդը՝ Զարզուր Գիգոր, չորրորդը՝ Մանղըր Սարգիս, հինգերորդը՝ Ֆէրֆէրի, վեցերորդը՝ Օնպէշ եւ այսպէս Քիփ Աւէս, Պօյպօյ, Քիւրտօղլու, Գոճապաշ, Բաթըրիք, եւայլն, իսկ ես ժառանգած էի «Փօթօ» անունը։ Մեր կեղծ անուններէն զատ՝ ունէինք մէյ մէկ կարճ տաբատ եւ մէյ մէկ շապիկ. ահա մեր ամբողջ դրամագլուխը. ու կ՚ապրէինք այնպէս, ինչպէս որ կ՚ապրին մսավաճառին խանութին առջեւ սլքտացող շուներ, կամ գիշերը գողութեան դուրս եկած անօթի կատուներ, եւ կամ ծերացած ու փողոց նետուած էշեր։ Վերջապէս կ՚ապրէինք. թէեւ անօթութենէ մեռնելու վախը կար, սակայն անօթութենէ մեռնող չկար, եւ ասկէ աւելին՝ աւելորդ էր։</p> <p>Աշխարհիս երեսին ես ունէի մայր մը, իսկ մայրս ալ ունէր միակ որդի մը՝ «Փօթօ» կեղծանունով։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Բարթող աղան ունէր մէկ աղջիկ. թէպէտ ուրիշ շատ բաներ ալ ունէր. օրինակ, պագգալի խանութ մը, քէմփին միակ երկու սենեակով տունը, անթիւ հաւեր, կախ դդումներ, հայելի մը, որուն մէջ ամբողջ հասակդ մէկ անգամէն կրնաս դիտել եղեր, նապաստակներ, ահագին քիթ մը. լեցուն քսակ մը, խոշոր կաթնտու կով մը, եւ կովէն աւելի խոշոր կին մը. բայց այս բոլորը ու աւելին ի՞նչ արժէք ունէին որ… ոչի՜նչ, բզէ՜զ… իր աղջիկը՝ Ատրինէն, իր հոգին էր, իր սիրտը, իր արեւը, իր ամբողջ ստացուածքը։ Ատրինէն վար, Ատրինէն վեր, Ատրինէն դպրոց, Ատրինէն տուն, Ատրինէն, Ատրինէն, Ատրինէն։ Օր մը, փոքրիկ մեղու մը, շա՜տ փոքրիկ մեղու մը խայթեց Ատրինէին փոքրիկ մատը, եւ ահա, խանութին մէջ, քիչ մնաց, շա՜տ քիչ մնաց կ՚ըսեմ, Բարթող աղան կաթուածահար պիտի փռուէր գետին, պիտի նահատակուէր մարդը։</p> <p>Բախտաւոր աղջիկ էր Ատրինէն, քանի որ Աստուած անոր պարգեւած էր տարօրինակօրէն դիւթիչ հասակ մը, ժպիտ մը, նայուածք մը, ձայն մը, շարժուձեւ մը, քթի ծայր մը, շրթունք, ակռաներ, մազ ու վրան գուրգուրացող պագգալ հայր մը։ Աւելի բախտաւոր էր Ատրինէն, քանի որ հօրը չափ, նոյնիսկ հօրմէն աւելի, քէմփին բոլոր տղաքը անոր շուքովը կ՚ապրէին, անոր անունը կը հոլովէին։ Ճուտերը ինչպէս որ կը հետեւին մայր հաւուն՝ մենք կը վազէինք Ատրինէին ետեւէն։ Անոր երկար ծամերուն իւրաքանչիւր շարժումը մեզի երջանկութիւն կը պարգեւէր։ Մենք անոր համար կ՚ուզէինք զոհել ամէն բան, նոյնիսկ սիրայօժար մեր սրտերը պիտի նետէինք քէմփի ցեխերուն մէջ, որպէսզի անոնց վրայէն քալելով՝ անոր փայլուն կօշիկները չաղտոտէին։ Մենք շաբաթներով անօթի կը պառկէինք, եթէ անգամ մը մեզի ժպտէր կամ մեր ձեռքը բռնէր։ Մենք կը վախնայինք Ատրինէին շատ մօտենալու, քանի որ թիզ մը անդին, Բարթող աղան, վրիժառու ակնարկով կը դիտէր մեզ։</p> <p>Առաւօտուն, հեռագրի թելերուն վրայ շարուած ծիծեռնակներու պէս, կը շարուէինք խանութին առջեւ ու կը սպասէինք ինքնաշարժին, որ պիտի գար Ատրինէն դպրոց տանելու։ Ա՜խ, որչափ կը նախանձէինք այդ վարիչին։ Մենք նոյնիսկ կը նախանձէինք Ատրինէի պայուսակին, դէմքին վրայ թառած ճանճին, նոյնիսկ Ատրինէի շուքին, որ միշտ այդքան մօտ կ՚ըլլար անոր։ Կէսօրներէ ետք, երբ արեւը իր ուժը կը կորսնցնէր, կը շարուէինք կրկին ու կը սպասէինք, որ մեր երազներու իշխանուհին վերադառնար տուն։ Երբեմն, ժամերով կը սպասէինք այդպէս, հակառակ Բարթող աղայի ոխակալ ակնարկներուն։ Ժամերով կը նստէինք գետինը, հողին վրայ, կը խաղայինք հովիւներու շուներուն հետ, ոչխարներուն եւ այծերուն հետ։ Ամենէն աւելի կը սիրէինք շրջանակի նստիլ. ճախարակի մը մէջէն գամ մը անցուցած կ՚ըլլայինք, իսկ անոր վրայ, կեդրոնէն ծակուած խաւաքարտ մը կը զետեղէինք, որուն մէկ ծայրը բարակ ու նետի մը նման դուրս ցցուած կ՚ըլլար, կը դարձնէինք այդ խաւաքարտը, եւ նետը, որուն որ դէմը կանգ առնէր՝ ան կ՚ըլլար Ատրինէին տիրացող բախտաւորը։ Կը սկսէինք նոյն յանկերգով.</p> <p>— Մէկ անգամ, միայն մէկ անգամ պիտի դարձնենք, հա՛։</p> <p>— Այո՛, այո՛, մարդ չէ չընդունողը։</p> <p>Խաւաքարտը կը սկսէր դառնալ։ Մեր սրտերը կը հալէին, կը մաշէին դարձող խաւաքարտին հետ։ Խաւաքարտը կը դանդաղէր. բոլորս ուշադիր կը հետեւէինք աչքերով, ձեռքերով, ոտքերով եւ սրտով։ Երբ աւելի դանդաղէր՝ հրմշտուք մը կը սկսէր. իւրաքանչիւր տղայ, առաջ կամ ետ կը ծռէր՝ նետին ուղղութեամբ։ Բախտաւոր տղան Ֆէրֆէրին էր մեր մէջ։ Յաճախ յաղթականօրէն կը պոռար.</p> <p>— Էհէ՜յ, Ատրինէն իմս պի՛տ ըլլայ։</p> <p>— Գնա ծօ՛, անճարակ,— կ՚ըսէր Թընղըրը ու ամբողջ ուժովը կրկին կը դարձնէր,— ա՛յս վերջինն է. խե՛րը կ՚անիծեմ չընդունողին։</p> <p>— Ո՛չ, նորէն պէտք է դարձնենք։</p> <p>— Նորէ՛ն, նորէ՛ն, նորէ՛ն։</p> <p>Ու ձայները զիրար կը խաչաձեւէին. «Իմ դէմս տասնըհինգ անգամ կեցաւ», «իմ դէմս քսան», «իմ դէմս յիսուն», «չէ՛, հարիւր», «ո՛չ, հազա՜ր», «իմ դէմս տասը հազար անգամ կեցաւ», «ո՛չ, միլիոն», «չէ՛, միլիոն, միլիոն», «ո՛չ, չհամրուելիք անգամ», «ես չհամրուելիք ըսի…»։</p> <p>Խաւաքարտը ջարդ ու փշուր եղած դեռ կը դառնար ու կը դառնար։ Յանկարծ, կարծես յուսահատ դառնալէ՝ կանգ կ՚առնէր, երկու անոպաներուն, Թընղըրին ու Մանղըրին մէջտեղ։ Թընղըրը անդին կը հրէր Մանղըրը, որպէսզի նետը զինք ցոյց տար, իսկ Մանղըրը կը կատղէր։</p> <p>— Ի՛մ դէմս կեցաւ։</p> <p>— Ո՛չ, իմ դէմս կեցաւ։</p> <p>— Տէ՛, բերանդ գոցէ։</p> <p>— Դուն գոցէ, ապո՛ւշ։</p> <p>Ահա ոտքի կը կայնէին երկու ախոյեաններու պէս ու կը փաթթուէին իրարու։ Մենք կը շրջապատէինք զիրենք ու կը քաջալերէինք երկուքն ալ։</p> <p>— Հայտէ՛ Թընղըր, քեզ տեսնենք Մանղըր։</p> <p>Յանկարծ ձայն մը կը դադրեցնէր կռիւը։</p> <p>— Ատրինէն եկա՜ւ։</p> <p>Բոլորս մէկ կը վազէինք ինքնաշարժին քով։</p> <p>Ատրինէն վար կ՚իջնէր կառքէն ու մեր նայուածքներէն հալածուած՝ կը շտապէր մտնել խանութ։ Մենք, մինչեւ մութը կոխէր, կը սլքտայինք խանութին շուրջը։ Լոյսերը կը վառէին, խանութը կը գոցուէր ու մենք կը ցրուէինք մեր տուները, այն յոյսով, որ գոնէ, երազներու մէջ աւելի բախտաւոր կրնայինք ըլլալ։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Գիշերը այնչափ տաք ըրաւ այդ օրը, որ արեւէն առաջ կը շտապեմ Բարթող աղային խանութը։ Հոն կը գտնեմ Թընղըրը, Մանղըրը, Բաթըրիքն ու Զարգուրը։ Զիս հետաքրքրողը խանութին մէջի եռուզեռն է։ Կիներ ու էրիկ մարդիկ կ՚իջնեն, կ՚ելլեն, իրարու հրամաններ կու տան, իրարու կը բարկանան, կը հայհոյեն ու կը խնդան։</p> <p>— Ի՞նչ կայ, ծօ՛,— կը հարցնեմ ապշած։</p> <p>— Կ՚երթան կո՜ր։</p> <p>— Չէ՞. ո՞ւր։</p> <p>— Եայլա, Զահլէ։</p> <p>Ցերեկ աչքով, արեւու ջերմութենէն արբշիռ, քալած ատենդ, յանկարծ ինքզինքդ գտա՞ծ ես մութ հորի մը յատակը, սառած ջուրի մէջ մխրճուած. ո՞չ. ուրեմն դժուար թէ կարենաս վիճակս հասկնալ, աւելորդ է բացատրելը։</p> <p>Կը կայնինք անդին ու լուռ կը սպասենք, որ ինքնաշարժը բեռցնեն։ Ամէն ինչ վերջացած է։ Նախ, Բարթող աղայի կինը, ալեկոծութեան բռնուած առագաստանաւի մը պէս տատանելով իր կողերուն վրայ, կը մտնէ ինքնաշարժ. յետոյ կու գայ ան եւ անոր կը հետեւի Բարթող աղան։ Հինգ վայրկեան ետք՝ Ատրինէ չկայ այլեւս մեզի համար։</p> <p>Ա՜յ, անիծուի՛ս ամառ, երանի ճամբան ոտքդ կոտորէր, գլուխդ փրթէր, ձիւներու տակ մնայիր ու չկարենայիր մեր հոգւոյն արեւը խլել։ Ինչպէ՞ս ապրիլ այլեւս, հա՞, ինչպէ՞ս, որո՞ւ համար… միայն երազելով կարելի՞ է ապրիլ… քանի՞ օր…</p> <p>Օրերը կը յաջորդեն իրարու. ահա շաբաթ մը ամբողջ, երկու շաբաթ, ամիս մը, երկու ամիս. կը զարմանանք, թէ ինչո՞ւ իրարու ետեւէ չենք մեռնիր. բայց իրա՛ւ, ինչպէ՞ս կ՚ապրինք։</p> <p>Սպառող կարօտը սրտիս մէջ՝ Ատրինէն երազելով, երբ տուն կը վերադառնամ երեկոյ մը, Մանղըրը կը բռնէ թեւս։</p> <p>— Փօթօ՜, կ՚երթանք կոր։</p> <p>— Ո՞ւր,— կը հարցնեմ ապշած։</p> <p>— Զահլէ՛, Զահլէ՛ կ՚երթանք կոր։</p> <p>— Հը՞…</p> <p>— Ապուշցա՞ր ինչ. Թընղըրին հետ վաղը թրէնով Զահլէ պիտի երթանք. դրամ ունինք, Թընղըրը Բարթող աղային երկու հաւերն է գողցեր ու ծախեր, իսկ ես ալ չորս օր սինեմայի ռէքլամ պտըտցուցի։ Դուն ալ տեղէ մը դրամ գտիր՝ միասին երթանք. կու գա՞ս։</p> <p>— Հը՞…</p> <p>Ճամբաս կը շարունակեմ։ Այո՛. պէտք է երթամ անպայման։ Բայց դրա՞մը… բայց դրամը ի՞նչ արժէք ունի որ… Ատրինէն պիտի տեսնենք… բայց դրա՞մը… կը քալեմ մտմտալով։ Դրա՞մ։ Բան մը, որ երբեք չեմ ունեցած, բայց անպայման պէտք է ճարել… յանկարծ կը կենամ… գտա՛յ, չէ՛, չէ՛. անկարելի է ատ, ոճրագործութիւն է, մօրս տարիներու աշխատանքն է… ուրիշ բան մը խորհելու եմ… ուրի՞շ… ուրիշ բան չկայ. մօրս արուեստական ակռաները բնականներուն հետ միացնող այդ ոսկիի կտորները կը փայլէին խաւարին մէջ… բայց սա ոճրագործութիւն չէ՞… Ատրինէ՜ն… Մանղըրը ու Թընղըրը պիտի երթան վաղը։ Օ՜հ, թող երթան անոնք. ո՛չ, չեմ կրնար այդ բանը ընել. ի՞նչ պիտի ընէ մայրս, յաջորդ օրը, առանց իր ակռաներուն։</p> <p>Գիշերը անկողինիս մէջ կը դառնամ ու կը դառնամ. բԵրանս կը չորնայ ու կ՚ուզեմ ջուր խմել. ջո՜ւր, ջո՜ւր, ջո՜ւր։ Մօրս արուեստական ակռաներուն վրայ ամրացուած ոսկիի կտորները կը փայլին խաւարին մէջ։ Գիտեմ, քիչ մը անդին են, գաւաթ մը ջուրի մէջ դրուած։ Մէկ, երկու քայլ միայն եւ ակռաները ձեռքիս մէջ կրնան ըլլալ։ Բայց ա՞յս աստիճան։ Ո՜հ, ի՞նչ ընեմ, Տէր Աստուած։ Ժամեր ու ժամեր կը տապլտկիմ անկողնիս մէջ։ Դուրսը աքաղաղներ կը սկսին կանչել ու դանդաղօրէն սենեակը կը լուսաւորուի։ Մայրս պառկած է քիչ մը անդին ու խաղաղ կը քնանայ։ Անձայն վերմակս մէկ կողմ կը հրեմ, ոտքիս մատներուն վրայ կը մօտենամ գաւաթին, ձեռքս կ՚առնեմ մօրս ակռաները. ձեռքս կը սկսի դողալ, այդ լպրծուն խոնաւութիւնը կը փշոտէ մարմինս։ Կը սկսիմ ոսկիին վրայ ճնշել. չի փրթիր։ Կը կենամ, կը դիտեմ մայրս… ա՜խ, մայրիկ, եթէ գիտնայի՜ր… ամբողջ ուժովս կը ճնշեմ ոսկիին վրայ։ Կը յաջողիմ այս անգամ. ոսկիի միւս կտորներն ալ կը փրցնեմ։ Ակռաները կը վերադարձնեմ իրենց տեղը, մատներուս վրայ քալելով կը հասնիմ դրան, ոսկիի կտորները ափիս մէջ սեղմած, մարդասպանի մը նման, ամբողջ ուժովս կը փախչիմ։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Կարծես թէ մօրս սիրտն էր, որ կը ծախէի ոսկերիչին, կարծես թէ մօրս մարմնոյն վրայէն կը յառաջանար շոգեկառքը։ Կը կծկուիմ անկիւն մը, չեմ մասնակցիր Թընղըրին ու Մանղըրին միմոսութիւններուն։ Ես հաւ չէի գողցած, իմ ըրածս ոճիր էր։</p> <p>Որչա՜փ սարսափախառն հրճուանքով այդ Կիրակի, ժամը չորսին, ոտքս կը դնեմ Զահլէի հողին վրայ։ Սիրտս ուժգին կը տրոփէ քանի որ կը զգամ, թէ մօտ եմ անոր, շա՜տ մօտ ու քանի մը վայրկեան ետք կրնամ տեսնել զայն։</p> <p>Թընղըրը, Մանղըրը ու ես կողք կողքի կը քալենք փողոցին մէջէն։ Իւրաքանչիւր անցորդին դէմքը կը քննենք ուշի ուշով. հայ մը պէտք է մեզի, ամէն գնով պէտք է ճարել հատ մը։ Ահա՛, այս ինչքա՜ն բարկութիւն գլխարկին տակ։ Ճամբանիս կը շարունակենք։ Սա փորը գրկած խանութպանը պէտք է հայ ըլլայ։ Թընղըրը կը մօտենայ.</p> <p>— Բարե՛ւ, հայրիկ։</p> <p>— Բարեւ։</p> <p>— Բարթող աղային տունը ո՞ւր է։</p> <p>— Հա՞, Բարթող աղան ո՞վ է, ի՞նչ կ՚ընէ, ո՞ւր տեղէն է, ո՞վ ունի։</p> <p>— Ըըը՜, Բարթող աղան Պէյրութէն է, պագգալ է… ը՜ըը՜… աղուոր աղջիկ մը ունի։</p> <p>— Հա՜, հա՜, հա՜, Միսաք ուստա, հա՜, հա՜, հա՜, աղուոր աղջիկ ունեցող Բարթող աղա մը կը փնտռեն այս լակոտները, հա՜, հա՜, հա՜։</p> <p>Բայց խնդուքը բերանը կը մնայ. Մանղըրը կատղած այս «լակոտ» բառէն, ահագին քար մը, այնպէս կը շպրտէ խանութի ապակիին, որ հսկայ ապակին ջարդուփշուր վար կը թափի։ Իրարու ձայն կու տանք ու մեր ամբողջ ուժով կը փախչինք անծանօթ ուղղութիւններով։ Մեր ետեւէն կը լսենք Թուրքերէն անզուգական հայհոյանքներ։</p> <p>Ժամը հինգին շունչ կ՚առնենք։ Զահլէի կեդրոնը. գոնէ մեզի այդպէս ըսին։ Չորս կողմ կը նայինք, միշտ հայեր որսալու համար։ Ահա բեռնակիր մը։</p> <p>— Բարե՛ւ աղբար։</p> <p>— Բարե՛ւ, բարե՛ւ, ի՞նչ կ՚ուզէք։</p> <p>— Պէյրութցի պագգալ Բարթող աղայի տունը գիտե՞ս։</p> <p>— Մեղա՜յ, ես անկէ կու գամ։</p> <p>Մեր հրճուանքէն կ՚ուզենք բեռնակրին ձեռքերը, ոտքերը համբուրել։</p> <p>— Ոտքդ պագնենք, մեզի ցոյց կու տա՞ս։</p> <p>— Հա՛, բայց Բարթող աղան, նա՛, այդ եկեղեցիին մէջն է – մատով ցոյց կու տայ եկեղեցիի մը զանգակատունը,— հիմա տունը մարդ չկայ, բոլորն ալ հոն են։</p> <p>Մեր քայլերը կը բանանք ու կը շտապենք դէպի եկեղեցի։ Եկեղեցին լեցուն է ու դրան առջեւ կիներ խռնուած կը խօսակցին։</p> <p>— Ճամբայ բացէ՛ք, ճամբա՜յ.— կը լսուի ներսէն մէկու մը ձայնը։</p> <p>Երեքս, մարդիկը հրմշտկելով, կը յառաջանանք դէպի եկեղեցիին խորանը… երեքս մէկ կը քարանանք։ Կարծես կրանիթեայ ժայռեր օդը հանելու համար զետեղուած ուժանակ մը կը պայթի գանկիս մէջ։ Գլուխս ամբողջութեամբ։ Ես անբանացած կը դիտեմ Ատրինէն, հարսանեկան հագուստներու մէջ, ու բարձրահասակ, գեղադէմ երիտասարդի մը թեւը անցած, կը յառաջանայ դէպի իմ կողմս։ Աստուած իմ, բան մը ընելու է անշուշտ, բայց գլուխս կորսնցուցած եմ ամբողջութեամբ ու ոչինչ չեմ կրնար տրամաբանել։ Միայն, ակնապիշ կը դիտեմ այդ զոյգը, որչա՜փ ուրախ կ՚երեւին. կը մօտենան ինծի ու կ՚անցնին՝ առանց ակնարկ մը ձգելու վրաս։ Անոնց ետեւէն կը քալէ Բարթող աղան, իսկ Ատրինէի մայրը կ՚աճապարէ ամուսնին ետեւէն հասնիլ՝ փոթորիկի բռնուած առագաստի մը պէս տատանելով։</p> <p>Եկեղեցին կը պարպուի. երեքս առանձին կը մնանք ներսը։ Այլայլած՝ զիրար կը դիտենք, խոշոր հարցման նշաններ փորագրուած մեր դէմքերուն։ Բայց վերջապէս բան մը ընելու ենք… այո՛, պէտք է… բայց ի՞նչ… լա՞լ… ուրիշ ի՞նչ։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Կայարանին մէջ լուռ, ծեծ կերած քոթոթներու պէս, իրարու քով շուարած կը սպասենք շոգեկառքին։ Կը մթննայ, լոյսերը կը վառին։ Ժամը եօթնի զարկին հետ կը լսուի շոգեկառքին ջղայնացուցիչ սուլոցը։ Կը տեղաւորուինք անկիւն մը ու կը սպասենք։</p> <p>Երեւակայութեամբ մէկ օր ետ կ՚երթամ։ Մայրս պառկած է անխռով, ես ոտքի եմ, մօրս ակռաները ձեռքս ու կ՚աշխատիմ ոսկիները փրցնել։ Գլուխս կը սկսի տաքնալ, ճակտէս քրտինքի կաթիլ մը կ՚իյնայ ձեռքիս վրայ։ Ահա՛, կրկին կը տեսնեմ մայրս, կերակուրի նստած, միայնակ, տխուր, իսկ ակռաները նետուած են նստարանին տակ։ Աչքերս կը լեցուին։ Կը սրբեմ ճակատս ու պատուհանէն դուրս կը նայիմ զովանալու, եւ դէմքս ծածկելու համար ընկերներէս։ Կատարեալ խաւար է դուրսը։ Շոգեկառքը բլուր մը կը մագլցի. անիւներուն ձայնը միօրինակ, ուժգին կը զարնուի ականջիս. ի՞նչ կ՚ըսէ. ա՛յս, որչա՜փ յստակ կը սկսիմ լսել… «Ակռա՜յ, ակռա՜յ, ակռա՜յ, ակռա՜յ», կը գոցեմ պատուհանը ու կը քաշուիմ ներս։ Միւս ճամբորդները կը բողոքեն ու կը բանան պատուհանը։ Ձեռքերով կը գոցեմ ականջներս, բայց աւելի յստակ կը սկսիմ լսել, «ակռա՜յ, ակռա՜յ, ակռա՜յ, ակռա՜յ»։ Ահա շոգեկառքը փապուղի մը կը մտնէ. ձայնը կը կրկնապատկուի, պոռչտուքի կը վերածուի ու կը պոռայ երեսիս. «Դժո՛խք, դժո՛խք, դժո՛խք, դժո՛խք… դժո՛խք, դժո՛խք, դժո՛խք»։ Արցունքը կը վազէ այտերէս ու մօրս լուսանկարը կ՚ուրուագծուի դէմս։ Մարմինս կ՚այրի, կ՚ուզեմ վայրկեան մը առաջ դուրս նետուիլ շոգեկառքէն։ Զառիվարը կը սկսի. անիւներու ձայնը կ՚երկարի, կը սրի ու կը մխրճուի սրտիս. «աւազա՛կ, աւազա՛կ, աւազա՛կ»։ Գլուխս կ՚ուռի, կ՚ուռի, այլեւս չեմ կրնար կրել զայն։ Կարծես հազարաւոր շղթաները կը քաշքշուին քարերու վրայէն ու ձայնը աւելի ազդու, աւելի խայթող կը դառնայ. «ոճրագո՛րծ, ոճրագո՛րծ, ոճրագո՛րծ…»։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Ժամը տասնըմէկին, կը հասնինք Պէյրութ։ Սրտատրոփ, յանցապարտ, այլայլած կը հասնիմ տուն։ Ներսը տկար լոյս մը կայ։ Դուռը զգուշութեամբ կը չբանամ ու կը մտնեմ ներս։ Լոյսը դանդաղ կը պայծառանայ։ Անկիւնը նստած կը տեսնեմ մայրս՝ աչքերը կարմրած։ Սենեակին մէջտեղը դրուած է ընթրիքը, իսկ անկէ քիչ մը անդին փռուած է անկողինս։ Գլուխս կը ծռեմ ու կը սպասեմ, որ մայրս խօսի, յանդիմանէ, անիծէ, ծեծէ, սպաննէ զիս։ Սակայն ան լուռ է։ Այդ քար լռութիւնը կը խորտակէ զիս։ Գլուխս դանդաղ կը բարձրացնեմ. մայրս անշարժ կը դիտէ զիս։ Կրկին կը խոնարհեմ գլուխս։ Կը դիտեմ վայրկեան մը կերակուրը, զզուանք կը զգամ։ Դանդաղ քայլերով կը մօտենամ անկողնիս, կը բանամ վերմակը, կը մտնեմ մէջը ու լուռ կը դիտեմ առաստաղը։ Լոյսը դանդաղօրէն կը տկարանայ ու ամբողջովին կը մարի։ Վայրկեանները կը յաջորդեն իրարու մեռելային լռութեան մէջ։ Աչքերս խաւարին՝ կը սպասեմ։ Յանկարծ կը զգամ մօրս մօտենալը՝ զգոյշ, լո՜ւռ, շա՜տ լուռ։ Կը կենայ մօտս. կրկին վայրկեանները կը սահին։ Ահա շնչառութիւն մը կը զգամ ու քրտնաթոր ճակտիս վրայ իր դողդոջ շրթները կը հանգչին։ Կը զգամ շրթներուն սարսռալը, այդ անվերջանալի համբոյրը կը հասնի հոգւոյս խորը ու անզուսպ մրրիկ մը կը ստեղծէ հոն. շունչս բռնած՝ կը սպասեմ։ Ճակտիս վրայ կ՚իյնան, իրարու ետեւէ, երկու կաթիլ այրոց արցունքներ։ Մեղմ, շատ մեղմ կը շոյէ մազերս ու նոյն լռութեան մէջ կը զգամ մօրս հեռանալը։ Ոչ մէկ ձայն այլեւս։ Կը ծածկեմ գլուխս վերմակով ու արցունքները կը հոսին աչքերէս, երկա՜ր, երկար ժամեր։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-06/ Wed, 06 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-06/ <p>Ութսունամեայ ծերունիի մը դագաղին առջեւ նստած՝ կը դիտեմ սգաւորները։ Որքա՜ն ազնիւ են մարդիկ դագաղի մը ներկայութեան։ Որքա՜ն ծառայասէր են ու փափկանկատ։ Բոլոր խօսակցութիւններն ալ մեղմ են։ Բոլորին աչքերէն ալ բարութիւն կ՚արտացոլայ։ Լացողներ չկան։ Հանգուցեալին յառաջացած տարիքը մեղմացուցած է վիշտին ուժգնութիւնը։ Թանձր մորմոք մը պատած է հոգիս։ Աստիճանաբար աչքերս կը խոնաւնան ու արցունքի կաթիլներ կը հոսին այտերէս վար։ Ճիգ չեմ թափեր ծածկելու զանոնք։</p> <p>— Քու ի՞նչդ կ՚ըլլար ողորմած հոգին,— կը հարցնէ մօտս նստած ծերունի մը՝ հետաքրքրութենէն մղուած։</p> <p>— Իմ պահապան հրեշտակս էր,— կը պատասխանեմ մեղմօրէն։</p> <p>— Շատ ալ հրեշտակի չէր նմաներ,— կ՚ըսէ ծերուկը՝ չարութեան խազ մը ձայնին մէջ։</p> <p>— Դուն հրեշտակ տեսա՞ծ ես,— կը հարցնեմ։</p> <p>— Ո՛չ,— կ՚ըսէ,— բայց պատկերներու մէջ տեսած եմ, խաղաղութիւնը խորհրդանշող արմաւենիի ճիւղեր ձեռքերնին։</p> <p>— Ես ալ հրեշտակներու պատկերներ տեսած եմ՝ բոցավառ սուրեր ձեռքերնին,— կ՚ըսեմ ու գլուխս ուրիշ կողմ կը դարձնեմ։</p> <p>Քահանայ հայրը կը թուէ հանգուցեալին բարեմասնութիւնները, «Ազնիւ, բարի, համեստ հոգի մըն էր Շահան»։ Իմ երեւակայութիւնս ուրիշ ճամբաներէ կը վերադառնայ մանկութեանս օրերուն։ Քառասուն եւ հինգ տարիներ թաւալգլոր ետ կ՚երթամ ու աչքերուս առջեւ կը վերակենդանանայ մեր քէմփը։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Երբ փոքր էի, կը սոսկայի խաւարէն։ Քէմփի խրճիթները խորհրդաւոր կերպարանք կը ստանային մութին մէջ ու կը կարծէի, թէ ապրող գազաններ կային շուրջս, որոնք դարանակալ կը սպասէին զիս յօշոտելու համար։ Մայրս մտահոգ՝ կ՚աշխատէր բուժել զիս։ «Տղաս», կ՚ըսէր, «Աստուած իւրաքանչիւր պզտիկին պահապան հրեշտակ մըն է նշանակած, որ աչալուրջ կը հսկէ անոր վրայ։ Աստուած ստեղծած է թէ՛ լոյսը եւ թէ խաւարը։ Կը կարծե՞ս, որ մեր բոլորին Հայրը, բարին Աստուած, խաւարը ստեղծած ըլլայ փոքրիկները վախցնելու համար։ Գիշերը ստեղծած է մեր հանգիստին համար։ Աստուծոյ աչքը միշտ մեր վրայ է»։ Մօրս խրախուսիչ խօսքերը կը մեղմէին երկիւղս, բայց ընկերներս տարբեր բաներ կը պատմէին։ «Գիշերները դեւերը դուրս կ՚ելլեն իրենց թաքստոցներէն։ Լեռներու վրայի գազաններ ու սողունները քաղաք կ՚իջնեն։ Գերեզմանատուները կը լեցուին սարսռազդեցիկ վայիւններով։ Ծպտուած կախարդներ պատառելիք երեխաներ կը փնտռեն ամայի փողոցներուն մէջ»։ Կը հիանայի ընկերներուս խիզախութեանը վրայ։ Գիշերները, առանձին, Պուրճի հրապարակը կրնային երթալ յաջորդ օրը կը պատմէին իրենց տեսած հրաշալիքներուն մասին։</p> <p>— Մայրի՛կ, ես ինչո՞ւ այսքան վախկոտ եմ,— կը հարցնէի մօրս։</p> <p>— Տղա՛ս,— կը պատասխանէր մայրս,— դուն վախկոտ չես, բայց կը հաւատաս ընկերներուդ սուտ ու փուտ պատմութիւններուն։ Իրենք չե՛ն հաւատար. եթէ հաւատային, չէին համարձակեր իրենց տուներէն մէկ քայլ իսկ դուրս ելլել։ Դուն ալ մի՛ հաւատար. վստահէ քու պահապան հրեշտակիդ ու պիտի տեսնես, թէ անոնցմէ աւելի քաջ ես։</p> <p>Երեկոյ մը, մթնշաղին, ճամբայ ինկայ Պուրճի հրապարակը երթալու համար։ Փողոցները ամայի էին ու մութ։ Տուները շատ հսկայ կ՚երեւէին աչքիս ու ծառերը անհասանելիօրէն բարձր։ Վախը սկսաւ սողոսկիլ սրունքներէս վեր ու համակեց ամբողջ մարմին։ Կանգ առի, տունը մօտ էր ու կրնայի քանի մը վայրկեանէն վերադառնալ։ «Մի՛ վախնար, պահապան հրեշտակ մը ունիս», մօրս խօսքը կ՚արձագանգէր ականջներուս մէջ։ Փորձեցի շարունակել ճամբաս. անօգուտ էր։ Ծունկերս կը կթոտէին։ Լալու անզուսպ փափաք մը սկսաւ աճիլ ներսիդիս։ «Վախկո՛տ, վախկո՛տ», ըսի ես ինծի ու սկսայ վերադառնալ տուն։ Յանկարծ փողոցին լոյսերը վառեցան։ Ծանր բեռ մը ինկաւ ուսերէս. գոյնզգոյն շէնքերը գեղեցկացան ու ծառերուն հասակները բնականոն դարձան։ Ի՜նչ գեղեցիկ է եղեր գիշերը։ «Աստուած ամէն ինչ գեղեցիկ ստեղծած է» մօրս խօսքը յիշեցի։ Բարձր տրամադրութեամբ ետ քայլ մը ըրի ու սուլելով շարունակեցի ճամբաս դէպի Պուրճի Հրապարակը։ Կը ծիծաղէի ընկերներուս վրայ. «Ստախօսներ, խաբեբաներ, դրախտին մէջ դեւ կ՚ըլլա՞յ»։</p> <p>Հասայ Պուրճի Հրապարակը ու հիացած կանգ առի։ Ես այդքան լոյսեր չէի տեսած կեանքիս մէջ։ Քէմփի խաւարը աչքիս առջեւ եկաւ։ Հոս, հարիւրաւոր խանութներէն դուրս ծորող լոյսը աւելի կը ճոխացնէր հրապարակին շքեղութիւնը։ Երկու շրջան ըրի ու մօտեցայ Հրապարակին կեդրոնը գտնուող աւազանին։ Զմայլած սկսայ դիտել շատրուանէն ժայթքող ջուրին խաղերը օդին մէջ։ Յափշտակուած կը դիտէի, մոռցայ ինքզինքս, մոռցայ տան հեռաւորութիւնը։</p> <p>Յանկարծ զգացի ձեռքի մը մեղմօրէն հանգչիլը ուսիս վրայ։ Ընդոստ ետ դարձայ։ Կլոր, փայլուն դէմքով, միջահասակ, գիրուկ մարդ մըն էր, շքեղօրէն հագուած։ Փոքր սեւ պեխ մը ունէր, որուն ծայրերը կլորցուած ու վեր դարձած էին։ Մատին վրայ հսկայ մատանի մը կար՝ խոշոր, կարմիր քարով մը։ Շատ փայլուն կօշիկներ ունէր, սովորականէն աւելի բարձր կրունկներով։</p> <p>— Ի՞նչ կ՚ընես հոս, տղա՛ս,— հարցուց թրքերէնով։</p> <p>Մեր ծնողներուն խօսած թրքերէնին չէր նմաներ ասոր լեզուն։ Երկիւղը պատեց մարմինս։ Ուսս քաշեցի ձեռքին տակէն ու սկսայ քալել։ Զգացի որ մարդը կը հետեւէր ինծի։ Քայլերս արագացուցի։ Նորէն զգացի մարդուն ձեռքը ուսիս վրայ։</p> <p>— Կեցի՛ր տղաս, մի՛ վախնար, ինչո՞ւ կը վազես,— ըսաւ։</p> <p>Դանդաղեցուցի քայլերս։</p> <p>— Ես շա՜տ կը սիրեմ քեզի պէս տղաքը,— ըսաւ,— Եկո՛ւր քեզի իմ տունս տանիմ։</p> <p>— Ո՛չ,— ըսի ու արագացուցի քայլերս։</p> <p>— Քեզի փառաւոր կերակուրներ կու տամ,— շարունակեց մարդը,— իմ տանս մէջ սրտիդ ուզած համադամ կերակուրը կը գտնես։</p> <p>— Ես անօթի չեմ,— ըսի, եւ աւելի արագացուցի քայլերս։</p> <p>— Քեզի փայլուն կօշիկներ ու աղուոր հագուստներ կու տամ, այս ցնցոտիներէն կ՚ազատիս,— աշխատեցաւ վախս փարատել։</p> <p>— Ո՛չ,— ըսի,— ես տուն պիտի երթամ։</p> <p>— Կեցի՛ր, տղաս,— քնքշօրէն ըսաւ մարդը, ու ձեռքս բռնեց։</p> <p>Ուզեցի ձեռքս ազատել, չյաջողեցայ։</p> <p>— Տունը, քու տարիքիդ, շատ սիրուն աղջիկ մը ունիմ, հետը կը խաղաս։</p> <p>Սկսայ լալ։</p> <p>— Ձգէ՛ ձեռքս, ձգէ՛ զիս, ես մօրս պիտի երթա՜մ,— աղաչեցի։</p> <p>— Քալէ՛,— կարծրացաւ մարդուն ձայնը։</p> <p>Յանկարծ անտանելի ցաւ մը զգացի։ Մարդը ճկոյթ մատս երկուքի էր ծալած ու ամբողջ ուժովը կը ճնշէր եղունգիս վրայ։ Կ՚աշխատէի ձեռքէն ազատիլ։ Ցաւին սաստկութենէն բերանս լայն բացած էի, բայց ձայն չէի կրնար հանել. հեզ ու հլու, ակամայ, կը հետեւէի մարդուն։</p> <p>Պուրճի Հրապարակէն դուրս ելանք, մտանք քովնտի փողոց մը։ Ես այդպիսի ցաւ չէի կրնար երեւակայել։ Կարծեցի, թէ սիրտս դուրս կը քաշէին մարմինէս։ Փորձեցի օգնութիւն կանչել։ «Ա՜հ», հազիւ լսելի ձայն մը կրցայ արտաբերել։</p> <p>Բաւական յառաջացած էինք, երբ յանկարծ մարդը ձեռքս ձգեց ու ամբողջ ուժովը սկսաւ վազել՝ քովնտի նեղ արահետ մը դառնալով։ Քովէս, կայծակի արագութեամբ, երիտասարդ մը անցաւ՝ ձեռքին ահռելի լախտ մը։ «Ինծի հոս սպասէ՛», հայերէն բառերը լսեցի երիտասարդին բերնէն։ Քանի մը վայրկեան ետք, քովս եկաւ երիտասարդը։ Քրտնած էր ու կը հեւար։ Կարծէք լեռնաշղթայէ մը փրթած քարաժայռ մը ըլլար։ Լայն ուսերուն վրայ, քարէ կերտուած թուխ դէմք մը ունէր։ Աչքերը կատաղութենէն կը փայլատակէին։ Թեւերը մերկ էին ու դնդերները կը շարժէին, ափին մէջ դարձող լախտին հետ միասին։ Լախտին հաստ ծայրը գրեթէ իմ գլխուս մեծութիւնը ունէր։</p> <p>— Երրորդ անգամն է ճանկերէս կ՚ազատի այդ թշուառականը։ Կարծես մեր կորուստները քիչ են եղած։ Ազգին կէսը կերան՝ տակաւին նոր զոհեր կը փնտռեն այդ անբարոյ բորենիները։</p> <p>Ինծի դարձաւ ու բարկաճայթ ըսաւ.</p> <p>— Ծօ՛, անպիտան, ի՞նչ կ՚ընես հոս առանձին, ո՞վ ես դուն, ո՞ւր է տունդ։</p> <p>Կմկմալով տուի անունս։ Ըսի թէ սպանդանոցի մօտի քէմփին մէջ է տուներնիս։</p> <p>— Այս լախտը ձեր ծնողներուն գլխուն իջեցնելու եմ,— ըսաւ,— հայրդ ո՞ւր է։</p> <p>— Հայր չունիմ,— ըսի լալով,— թուրքերը մորթեր են։</p> <p>Մեղմացաւ երիտասարդը, գրեթէ ծունկի եկաւ առջեւս, կոշտ ափովը սրբեց արցունքներս, ոտքի ելաւ, ձեռքէս բռնած՝ սկսաւ քալել։</p> <p>— Մի՛ լար,— քալէ՛, տուն տանիմ քեզ։</p> <p>Տխուր էր երիտասարդին արտայայտութիւնը։ Մինչեւ տուն՝ մէկ կամ երկու նախադասութիւն ըսաւ.</p> <p>— Այս ազգը այսպէս չի մնար, կրկին ոտքի կը կանգնի. ձեր սերունդը պիտի ըլլայ անոր նեցուկը։ Մեր ամէն մէկ երեխան՝ անփոխարինելի դրամագլուխ է մեզի համար։ Կը հասկնա՞ս ինչ կ՚ըսեմ։</p> <p>— Այո՛,— պատասխանեցի,— մայրս ալ այսպիսի խօսքեր կ՚ընէ։</p> <p>Հասանք տուն. մայրս դրան առջեւ ինծի կը սպասէր։</p> <p>— Տիկի՛ն,— ըսաւ երիտասարդը կարծր ձայնով,— այս տղոց տէր եղէք։ Ասոնք միայն ձեզի չեն պատկանիր. ազգինն ալ են։</p> <p>Ձգեց ձեռքս ու արագ քայլերով հեռացաւ։</p> <p>— Ո՞վ էր այդ երիտասարդը,— հարցուց մայրս։</p> <p>— Իմ պահապան հրեշտակս էր,— ըսի։</p> <p>— Շատ ալ հրեշտակի չէր նմաներ,— ըսաւ մայրս։</p> <p>— Բռնեց ձեռքէս ու անխօս զիս ներս առաջնորդեց՝ խորհուրդներու մէջ ընկղմած։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Երկու ամիս ետք, ընկերներուս հետ գնդիկ կը խաղայի սպանդանոցի դաշտին վրայ։ Նշան առնելու կարգը իմս էր. ծռած էի գետին ու ուշի ուշով կը դիտէի թիրախը։ Ձեռքիս մօտ նշմարեցի լախտի մը ծայրին կլորութիւնը. գլուխս բարձրացուցի ու տեսայ իմ պահապան հրեշտակիս հսկայ զանգուածը։ Ժպտեցայ։</p> <p>— Շարունակէ՛ խաղդ,— ըսաւ մեղմ ձայնով ու ինքն ալ ժպտեցաւ։</p> <p>Շարունակեցի խաղալ։ Քանի մը գնդիկ տուի իրեն ու ինքն ալ մասնակցեցաւ խաղին։ Շատ վարպետ նշանառու մըն էր։ Տղաքը ուղղակի յափշտակուած էին երիտասարդով։ Շատ հաճելի էր խօսելակերպը, կարճ պատմութիւններ կը պատմէր ու բոլորս ալ վերացած՝ մտիկ կ՚ընէինք։ Միւս տղաքն ալ միացան մեր խումբին։ Զիրար սիրելու, զիրար պաշտպանելու մասին կը խօսէր։ «Այս թանկագին ազգը ձեր ձեռքերուն մէջն է մնացած», կ՚ըսէր, «ձեզմէ իւրաքանչիւրը պէտք է հասկնայ այս խօսքին իմաստը, մեր ազգին լաւագոյն կէսը կորսուեցաւ…»</p> <p>Յանկարծ իրարանցում մը սկսաւ սպանդանոցի դրան մէջ։ Մարդիկ ամէն կողմ կը վազէին պոռալով։ Կատղած գոմէշ մը, արիւնաթաթախ, կը խոյանար դուրս։ Գոմէշը երկվայրկեան մը կանգ առաւ սպանդանոցի դարպասին մէջ ու կայծակի արագութեամբ, ուղիղ գծով, սկսաւ մեր կողմը սուրալ։ Տասը-տասներկու փոքրիկներ էինք, շլմորած՝ ու լեղապատառ սկսանք յառաջացող գոմէշը դիտել։ «Իրարու քով կեցէ՛ք, մի՛ փախչիք», պոռաց երիտասարդը ու լախտը առած խոյացաւ գոմէշին վրայ։ Սարսափելի տեսարան մըն էր, երկու զանգուածներ, նոյն գծի վրայ իրարու դէմ սուրացող երկու վայրաշարժերու նման իրարու կը մօտենային։ Լսեցինք լախտի ահարկու հարուածին թնդիւնը ու փոշիներու մէջէն տեսանք երիտասարդին կերպարանքը՝ ամուր մը բռնած գոմէշին կոտոշներէն։ Գոմէշը ծուռ ու մուռ կը շարունակէր վազել, ու կ՚աշխատէր գլուխը ազատել։ Երիտասարդին մարմինը մերթ հողին կը քսուէր, մերթ կը բարձրանար օդին մէջ։ Բոլորս ալ կու լայինք։ Գիտէինք այդ դանակին տակէն ճողոպրած գոմէշներու կատաղութիւնը։ Տեսած էինք քանի մը անգամ։ Վեց պետեւի փոքրիկներու զոհ գացած էին անգամ մը։ Երիտասարդը կ՚աշխատէր տապալել գոմէշը՝ անոր վիզը դարձնելով։ Գոմէշը իր կատաղութեան մէջ կուրցած, աննպատակ կը վազէր, գլուխը մէյ մը աջ, մէյ մը ձախ ուժգնօրէն շարժելով։ Այդ ցնցումներու ազդեցութեան տակ, երիտասարդին մարմինը, հովէն տարուբեր լաթի մը նման, կը շարժէր։ Երիտասարդը կ՚աշխատէր, ճնշելով կենդանիին մէկ կոտոշին վրայ, շրջանակի դարձնել զայն։ Աստիճանաբար գոմէշին շրջանակը սկսաւ նեղնալ ու քիչ ետք սկսաւ դարձդարձիկ վազել։ Երիտասարդը կրկնապատկեց իր ճիգերը։ Սպանդանոցի մարդիկը, պարաններ ու մականներ ձեռքերնին, շրջապատեցին գոմէշը։ Քիչ ետք գոմէշին շրջանակը աւելի փոքրացաւ ու սկսաւ ինք իր վրայ, հոլի մը պէս դառնալ ու յանկարծ գետին տապալեցաւ։ Փորձեց ոտքի ելլել։ Անօգուտ, վիզը ծռած էր երիտասարդին բազուկներուն ճնշումին տակ։ Մարդիկ հասան, պարաններով կապկեցին գոմէշին ոտքերը ու սկսան քաշքշել դէպի սպանդանոց։</p> <p>Մենք վազեցինք գետին նստած երիտասարդին քով. քէմփի ամբողջ ժողովուրդը հաւաքուած էր։ Ականատես խանութպանները ոգեւորութեամբ կը նկարագրէին դէպքը, կը գովաբանէին երիտասարդին խիզախութիւնը ու մեր ծնողներուն կ՚ըսէին. «Աստուած երեսնիդ նայեցաւ. գացէ՛ք, գացէ՛ք մոմ վառեցէք եկեղեցիին մէջ»։</p> <p>Երիտասարդը ոտքի ելլելու ուժ չունէր։ Շապիկին վրայ արեան հետք կար։ Անոյշ մայրիկը ծռեցաւ, քնքշութեամբ քակեց կոճակները ու հանեց երիտասարդին շապիկը։ Սփոփանքի ու երախտագիտութեան մրմունջ մը ելաւ բոլոր բերաններէն, երիտասարդը չէր վիրաւորուած, գոմէշին արիւնն էր շապիկին վրայինը։ Բայց մարդիկ սկսան զիրար հրմշտկել, տեսնելու համար երիտասարդին կռնակը։ Անթիւ, կլոր փոսիկներ կային կռնակին վրայ, երկայն սպիներ, այրուածքի եւ խարազանի հարուածներու հետքեր։</p> <p>— Ի՞նչ են ասոնք, տղա՛ս,— հետաքրքրուեցաւ Անոյշ մայրիկը։</p> <p>— Թուրքին այբուբենն է,— ըսաւ երիտասարդը։</p> <p>Դանդաղ ոտքի ելաւ, հագաւ շապիկը եւ ուզեց մեկնիլ։</p> <p>… Այդ բանը չարտօնուեցաւ իրեն։ Քէմփի մարդիկը շրջապատեցին երիտասարդը. խօսեցան աղաչեցին ու վերջապէս համոզեցին, որ փոխադրուէր մեր քէմփը։</p> <p>Շահանին գալովը հարստացաւ, գեղեցկացաւ, զօրացաւ մեր քէմփը։ «Թուրքի այբուբեն»ը կատարելագործած էր զինք։ Աքսորի ճամբուն վրայ կորսնցուցած էր կինն ու երեխաները ու անոնց փոխարէն ազատած էր տասնեակ կիներու եւ որբերու կեանքը։ Չէր վերամուսնացած, կ՚ապրէր իր այրի քրոջը հետ։ «Այս բոլոր երեխաները իմս են», կ՚ըսէր, ցոյց տալով քէմփի փողոցներուն մէջ խաղացող տղաքը։ Իր կեանքը նուիրաբերած էր հայ մանուկի մարմնական ու հոգեկան փրկութեան։</p> <p>Անթիւ են իր զոհողութիւնները ու խիզախութիւնները, անհաւատալի ու մէկը միւսէն աւելի դիւթիչ։</p> <p>Այնքան ատեն, որ ես մնացի քէմփին մէջ, այլեւս, չէի վախնար ո՛չ խաւարէն եւ ո՛չ ալ չարէն։ Պահապան հրեշտակիս ներկայութիւնը կը զգայի ամէն վայրկեան։ Քէմփը ձգելէս ետքն ալ, իբրեւ լուսաշտարակ՝ կը դիտէի զինք։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Քահանայ հայրը դադրած է խօսելէ։ Երիտասարդները կը մօտենան վերցնելու դագաղը։ Ես անշարժ կը մնամ նստարանին վրայ. «Հրեշտակները դագաղի պէտք չունին», կ՚ըսեմ ես ինծի, «չէ՛ք կրնար թաղել զանոնք։ Անոնք կ՚ապրին մեր հոգիներուն մէջ»։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-05/ Tue, 05 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-05/ <p>Ոչ մէկ մարդ տեսած էր մեծ հօրս հիւանդանալը։ Ոչ մէկ մարդ կը համարձակէր ըսել իրեն, թէ քաղաքի մը մէջ կրնար մեռնիլ։ «Ո՛չ», յաճախ կը պոռար ան ուժեղ ձայնով, որչափ որ ութսուն տարեկան մէկը կրնար ունենալ. «Ո՛չ», ինք գիւղի մէջ ծնած է, գիւղի մէջ մեծցած է, գիւղի մէջ ամուսնացած, գիւղի մէջ զաւակներ ծնած, ու թէեւ հիմա քաղաքի մէջ կ՚ապրի,— անիծեա՜լ ըլլան զինք հոս բերողները,— սակայն, պիտի վերադառնայ գի՛ւղ։ Պիտի վերադառնա՛յ։ Ու ապա, մեղմ ձայնով, կը գանգատէր, որ իր թոռները,— Աստուած պահապան կանգնի անոնց,— կրնային քաղաքացիներ մեծնալ։ Քաղաքացինե՜ր։</p> <p>Մեծ հայրս տեսած էր զաւակներուն սպաննուիլը, տեսած էր անհաւատալի բաներ, սակայն իր թոռներուն այս վիճակը… ա՜խ… ի՞նչ կրնան ընել քաղաքացի մեծցած թոռները, երբ գիւղ վերադառնան, օ՜ֆ… օ՜ֆ… եւ ճիշդ այս ցաւը՝ կռնակին քիչ մը ծռելուն պատճառ եղած էր։</p> <p>Ի՛ր գիւղը, ի՛ր գիւղին հողը։</p> <p>Ինք՝ պատկառելի մնացորդ մըն էր իր գիւղէն. իր գիւղի բոլոր մնացորդ բեկորներուն հետ, եկած, լեցուցած էին մեր քէմփը՝ երկու-երեք տախտակի, երկու-երեք թիթեղի կտորներով շինուած խրճիթներուն մէջ։ Որքա՜ն յորդուն, հպարտ հրճուանքով մտիկ կ՚ընէի մեր գիւղացիներուն յուշերը մեծ հօրս մասին։ «Օ՜հ, ի՜նչ մարդ էր, ի՜նչ մարդ. ի՞նչպէս ողջ կը մնար այս քաղաքին մէջ»։ Չորս անգամ աքսորուած էր գիւղէն եւ չորս անգամին ալ վերադարձած։ Ո՞վ կրնար մոռնալ լերան կատարին այդ շքեղ եկեղեցւոյ կառուցուիլը՝ իր աշխատանքով։ Ո՛չ մէկ դրացի գիւղ չունէր այդչափ աստուածանման տաճար։ Ոչ մէկ օտարազգի կը հանդուրժէր այդ շքեղ կառոյցին։ Աքսորուած էր գիւղէն՝ այդ պատճառաւ։ Վերադարձին՝ գտած էր եկեղեցին փլատակ։ Տաճարին քարերը, վարը, ձորին մէջ, գեղեցիկ աւազանի մը այլափոխուած էին։ Մեծ հայրս չէր կրցած քնանալ այդ գիշեր։ Հաւաքած էր գիւղին երիտասարդները։ Հակառակ գիւղացիներու երկիւղին, հակառակ օտարներու սպառնալիքին, յաջորդ առաւօտ, կը փլէր աւազանը, եւ տաճարին քարերը, գիւղացիներուն աշխատանքով, կը բարձրանային լեռն ի վեր։ Քարերը կրկին կը շարուէին իրարու վրայ եւ վեց ամիս ետք, տաճարը կանգնած էր հոն, աւելի շքեղ, աւելի՛ աստուածային։</p> <p>Ու ահա, մեծ աքսորը։ Այս անգամ, ամբողջ գիւղն էր հողէն զատուողը։ Մեծ հայրս կ՚առաջնորդէր ժողովուրդը։</p> <p>— Պիտի վերադառնա՛նք,— կ՚ըսէր շարունակ,— առաջին անգամը չէ, որ մեր հողին ետեւ թողած կը հեռանանք։ Այս հողէն, այս քարէն շինուած ենք մենք, ա՛յս հողին, այս քարին պիտի վերադառնան մեր մարմինները։ Պիտի վերադառնա՛նք։</p> <p>Տակաւին քաղաքի մէջ կ՚ապրէր սակայն։</p> <p>Իր բառերը, իր կեանքը ծիծաղ պատճառելու աստիճան գեղջկական էին։ Երբ մայրս անհամ կերակուր մը կը դնէր սփռոցին վրայ՝ «ի՞նչ կը սպասէիք հապա,— կ՚ըսէր յաղթական,— այս երկրին հողը հո՞ղ է, որ բանջարեղէնը համ ունենայ»։ Երբ կը տեսնէր մէկու մը միս խորովելը, կը կենար մօտը ու կը սկսէր ամբողջ ուժովը ներշնչել. «խե՜ղճ ոչխարներ,— կ՚ըսէր,— այս երկրին հողը հո՞ղ է, որ անասունները ճարակեն, համեղ միս ունենան։ Ո՞ւր է այս խորովածին բոյրը։ Է՜, մեր գիւղը, երբ միս խորովէինք՝ դրացի գիւղերը անոր բոյրովը կը կշտանային»։ Փոքր հաւկիթներու տեսքն իսկ կը զայրացնէր զինք. «Ասոնց նայեցէք,— կ՚ըսէր,— ուլո՜ւնք, ուլո՜ւնք։ Մեր գիւղին հաւկիթները ասոնց երեք մեծութիւնը կ՚ունենային, եւ երկո՛ւ դեղնուցով։ Հէ՜յ, հող էր, հո՜ղ, մեր գիւղին հողը»։ Ու այդ պաշտելի հողէն իրեն մնացած էր կուժ մը։ Ի՜նչ դժուարութիւններով բերած էր մինչեւ հոս, որմէ ջուր կը խմէր ամէն օր եւ մասունքի պէս կը պահէր։</p> <p>Առաւօտները կ՚արթննար ժամը չորսին, կը նստէր անկողինին մէջ ու կը սպասէր աքլորներու կանչին։ «Յիմա՜ր քաղաք,— կը բարկանար,— աքլորներդ անգամ չեն գիտեր կանչելու ժամը»։ Կ՚արթնցնէր մեզ։ Մայրս կը բողոքէր. «Ձգէ՛, երեխաները թող քնանան», կ՚ըսէր։ Կը կատղէր մեծ հայրս. «Մինչեւ հիմա ի՞նչ կ՚ընէին,— կ՚ըսէր,— Աստուծոյ լոյսը պիտի ծագի։ Ի՞նչպէս «բարի լոյս, Աստուծոյ բարին» պիտի ըսեն, առանց բարի լոյսը տեսնելու։ Չոճո՞ւխ են, թող ելլեն, դպրոց թող երթան։ Ես իրենց տարիքը եղած ատենս… ա՜խ… ա՜խ… քաղաք։ Ելէ՛ք, ծօ՛»։ Կը պոռար ու մեր վրայ կը քալէր։ Ստիպուած կ՚ելլէինք։ Ինք կը հագուէր։ Դուրսը՝ քէմփը դեռ կը քնանար։ Վար կ՚իջնէր փողոց, ձեռքի մահակը կը զարնէր քէմփի թիթեղէ տուներուն. «Հէ՜յ»,— կը պոռար,— «լոյսը ծագէր է, հէ՜յ, շան զաւակներ, տակաւին կը քնանա՞ք»։ Կ՚արթնցնէր քէմփը։ Կը հասնէր ժամկոչի խցիկը, «հէ՜յ, ժամկո՛չ, եկեղեցին տակաւին չե՞ս բացած։ Ծօ՛, դուք գիւղի օդը չէ՞ք ծծած։ Հէ՜յ, արեւը կը ծագի»։</p> <p>Ո՞վ կրնար մեծ հօրս դէմ «չըդ» ըսել։ Ես երբեք չեմ կռուած քէմփի տղոց հետ։ Երբ անիրաւութիւն մը ընէի՝ «մեծ հօրդ կ՚ըսենք», կը վախցնէին զիս, իսկ ես ալ, տարբեր առիթներով, «մեծ հօրս կ՚ըսեմ, հա՜», կը սպառնայի։ Այս բառերը բաւարար էին խաղաղեցնելու բոլոր վէճերը։ Քէմփի բոլոր մարդիկը նոյն երկիւղածութեամբ կը մօտենային իրեն։ Քահանան չէր ձգեր, որ մեծ հայրս իր աջը համբուրէր. մեծ հօրս բաղդատմամբ շատ երիտասարդ էր։ Մեծ հայրս առանձինն կը ստիպէր քէմփի բնակիչները, որ գիւղացի մնային։ Ընդհանրապէս բարի էր, սակայն, երբեմն ալ, բիրտ էր եւ աններող։</p> <p>Կիրակի օր մը, Մովսէս էմին իր ջորին պայտել կու տար։ Մեծ հօրս լուր բերին։ Տեսնելու էիք անոր բարկութիւնը։ Յօնքերը պռստեց, ձեռքերը սկսան դողալ, դժոխքի ամբողջ անէծքը, կարծէք իր գլխուն թափեցաւ։ Անմիջապէս դուրս ելաւ. մենք հետեւեցանք իրեն. գիտէինք իր բարկութիւնը։ Քալած ատեն, ծռած էր դէպի առաջ ու բաներ մը կը մրթմրթար։ Հասանք Մովսէս Էմիին տունը։ Մովսէս էմիի երկու երիտասարդ որդիները բռնած էին ջորիին գլուխը։ Պայտարը հանած էր հին պայտը ու կը պատրաստուէր նորը գամել։ Մովսէս էմին երբ տեսաւ մեծ հայրս՝ ջորիին ետեւը անցաւ։ Մարդիկ հաւաքուած էին։</p> <p>— Մովսէ՛ս, հո՛ս եկուր,— պոռաց մեծ հայրս։</p> <p>Յարգուած մարդ էր Մովսէս էմին, դանդաղօրէն մօտեցաւ ան։</p> <p>— Կիրակի օրով, այսպէ՞ս դուն զաւակ կը կրթես,— ըսաւ մեծ հայրս ու «շրախ», ուժգին ապտակ մը զարկաւ Մովսէս էմիի դէմքին ու հրամայեց,— ջորին ախոռ տա՛ր։</p> <p>Մենք չէինք ապասեր այս պոռթկումին։ Մովսէս էմին քարացած մնաց։ Զաւակները բողոքեցին։ Մովսէս էմին դարձաւ տղոցը եւ վճռական ձայնով ըսաւ.</p> <p>— Ջորին ախոռ տարէ՛ք։</p> <p>Այդքան։</p> <p>Այդ օր մեծ հայրս ոչ ճաշեց եւ ոչ ալ քնացաւ։ Գիշերը կը լսէինք իր ձայնը. «Մովսէսի պէս մէկը, Մովսէսի պէս մէկը… քաղաքացի… թո՜ւհ»։</p> <p>Մովսէս էմիէն աւելի համարձակ գտնուեցաւ կին մը։ Երիտասարդ, գեղեցիկ այրի մըն էր։ Ամուսինը կորսնցուցած էր աքսորի ճամբուն վրայ։ Մինակը կ՚ապրէր քէմփին եզերքը, փոքրիկ խրճիթի մը մէջ։ Կասկածներ կային իր վարուելակերպին շուրջ՝ մեր գիւղին անունը արատաւորող։ Գիշեր մըն ալ, տեսած էին, անծանօթ մարդու մը իր տունը մտնելը։ Մեծ հայրս անտեղեակ էր ամէն բանէ։ Ո՞վ պիտի համարձակէր իմացնել իրեն։ Գիշեր մը քահանան պարզեց եղելութիւնը։</p> <p>— Ի՞նչ, ի՞նչ,— կատղեցաւ մեծ հայրս,— քա՛ծ մը, քա՛ծ մը ունինք մեր մէջ։ Տէրտէ՛ր, տէրտէ՛ր աւելի լաւ կ՚ըլլար, եթէ սպաննէիր զիս, աւելի լաւ կ՚ըլլար… քալէ՛, քալէ՛, դո՛ւրս ելիր։</p> <p>Միասին դուրս ելան։ Դուրսը, տակաւին լոյսերը չէին մարած։ Ձեռքի փայտով սկսաւ ծեծել քէմփի թիթեղները։</p> <p>— Դուրս ելէ՛ք տուներէն, բոլորդ ալ։</p> <p>Մարդիկ տեղեակ էին եւ կը սպասէին փոթորիկի պայթելուն։ Հաւաքուեցան։ Մեծ հայրս ձեռքը ուղղեց դէպի այրիին տնակը եւ հրամայեց։</p> <p>— Այդ շան ձկնածին տունը վերցուցէք եւ դուրս նետեցէ՛ք մեր գիւղէն։</p> <p>Մարդիկ լուռ, անակնկալ փոթորիկի բռնուած նախիրի նման, շշմած էին։</p> <p>— Չէ՞ք լսեր,— պոռաց մեծ հայրս,— այդ քածին տունը դուրս նետեցէ՛ք։</p> <p>Անկարելի էր չհնազանդիլ։ Մարդիկ ճարեցին երկու երկայն գերաններ, յառաջացան դէպի այրիին տունը։ Ներսը լոյսը կը վառէր։ Այրին պատուհանը բացաւ, նայեցաւ դուրս, տեսաւ մեծ հայրս, տեսաւ մարդիկը ու նահանջեց։ Գիւղին մէջ, ուրիշ կնկայ մը պատահած պատմութիւնը, կը կրկնուէր հոս, քէմփին մէջ։ Մարդիկ, առանց խօսելու, երկու գերանները գամեցին սենեակին երկու կողմերուն։ Բռնեցին գերաններէն եւ սենեակը բարձրացուցին։ Սենեակին լոյսը մարեցաւ։ Խաւարին մէջ, դանդաղօրէն սկսան յառաջանալ. սենեակը կը սահէր գետնի վրայէն, ու քէմփի ժողովուրդը, յուղարկաւորութեան հետեւելու պէս կը քալէր, ենթակայ՝ մեծ հօրս կամքին։ Շոգեկառքի գծէն անդին՝ ծովեզերքն էր՝ ամայի եւ տխուր։ Սենեակը ձգեցին հոն եւ վերադարձան իրենց տուները։</p> <p>Այդ դէպքէն ետք, մեծ հայրս ջղային վիճակ մը ստացաւ։ Չէ՛, դէպի զառիվար կ՚ընթանային։ Քաղաքին թոյնը շատ արագօրէն իր ազդեցութիւնը կը գործէր գիւղացիներուն վրայ։ Պէտք էր գիւղ վերադառնալ եւ կամ մեռնիլ՝ մաքուր հոգիով։</p> <p>Բայց ինչպէ՞ս, բայց ինչպէ՞ս։</p> <p>Եւ պատահեցաւ մեծ դէպքը։ Սանճագը կ՚ուզեն, Սանճագը կրնայ պարպուիլ, Սանճագը պարպուեցաւ։</p> <p>Մեծ հայրս իննսուն երկու տարեկան էր այն ատեն։ Հազիւ լսելի ձայնով մը կը խօսէր։ «Մենք գիւղ կ՚ուզենք վերադառնալ, իսկ մարդիկ, գիւղացիները քաղաք կը թափեն», կ՚ողբար շարունակ։ Տեսաւ գաղթականները, գնաց Այնճար, գնաց Սուր եւ հիւանդ վերադարձաւ։ «Չէ՛,— ըսաւ,— չէ՛, չ՚ըլլար, հայ գիւղացիները այս հողերուն վրայ չեն կրնար աճիլ»։ Եւ վերջապէս համոզուեցաւ, թէ ինք, գիւղ չվերադարձած՝ կրնար մեռնիլ քաղաքին մէջ, որովհետեւ՝ «այնչա՜փ գազան են մեծ ազգերը, որովհետեւ այնչա՜փ անգութ են մեծ ազգերը»։ Եւ այս վախը գամեց զինք անկողնին։ Բարձր աշտարակի մը նման՝ ինքն իր վրայ փլեցաւ։ Մերժեց դարմանում, մերժեց բժիշկ ընդունիլ։ Տառապեցաւ լուռ, մինչեւ որ ամբողջովին մաշեցաւ, հազիւ կրնար խօսիլ, գլուխը բարձէն չէր կրնար բարձրացնել։</p> <p>Գիշեր մը, մայրս արթնցուց մեզ։ Մեծ հայրս կ՚ուզէր խօսիլ մեզի։ Մօտեցանք իրեն։ Մեղրամոմի գոյն առած էր դէմքը, աչքերը կը փայլէին, շրթները սկսան շարժիլ։ Կը զգայինք, որ վերջին կամքը կ՚ուզէր յայտնել։ Կը չարչարուէր. բերանը չորցած էր եւ լեզուն կամքին չէր ենթարկուեր։ Մենք չէինք հաւատար, որ մեծ հայրիկը կրնար մեռնիլ։ Նստեցուցինք զինք, անթարթ դիտեց մեզ, աչքերը մեր հոգիներէն անդին կը տեսնէին, գլուխը մեղմօրէն կ՚երերար։ Մենք քարացած էինք։ Շնչառութիւնը տակաւ կը տկարանար։ Կուրծքը բաց էր, կ՚ուզէինք թափանցել ներս, կ՚ուզէինք կարդալ հոգին։ Գլուխը ծռեցաւ, արցունքները առատօրէն կը թափէին. մեծ հայրս կու լար։ Տունն ամբողջ դագաղ մըն էր, կը վախնայինք լալու, կը վախնայինք շնչելու։ Որչա՜փ պարպուած էինք այդ րոպէին, որչա՜փ լեցուած էինք այդ րոպէով։ Մեծ հօրս շրթները կրկին սկսան շարժիլ։ Մայրս ականջը մօտեցուց, ուշադիր մտիկ ըրաւ ատեն մը, մեզի դարձաւ ու ըսաւ.</p> <p>— Շո՛ւտ, կուժը բերէք։</p> <p>Կուժը դրինք անկողնին վրայ։ Ոսկրոտ ձեռքերով գրկեց կուժը։ Գլուխը ինկաւ առաջ, ճակատը զարկաւ կուժին։ Շրթները հանգեցան կուժին վրայ ու մնաց այդ դիրքին մէջ։ Ուսերը կը ցնցուէին։ Գլուխը բարձրացուց, դողդոջ ձեռքով խաչակնքեց ու կուժը հրեց մէկդի։ Կրկին շրթները սկսան դողալ։ Ոչ մէկ բառ կարելի էր հասկնալ։ Մայրս ամբողջ ուշադրութեամբը կը հետեւէր մեծ հօրս շրթներուն։ Հասկցաւ։</p> <p>— Կոտրեցէ՛ք կուժը եւ կտորները իրեն բերէք,— ըսաւ։</p> <p>Կատարեցինք հրամանը։ Թափանցիկ մատներով կուժի կտոր մը վերցուց ու դրաւ կուրծքին վրայ, ձեռքը մնաց այդպէս։ Աչքերը մահէն անդին կը դիտէին։ Նայուածքը մեզի դարձուց։ Հասկցանք նպատակը։ Մեծ եղբայրս մօտեցաւ իրեն, կուժի կտոր մը դրաւ ձեռքին մէջ։ Երեք եղբայրներս հետեւեցանք մեծ եղբօրս։ Իւրաքանչիւրիս ձեռքին մէջ կտոր մը իր գիւղի հողէն դրաւ։ Արցունքները կը հոսէին մեր աչքերէն. հեծեծանքնիս այլեւս չէինք կրնար զսպել։ Ծունկի եկանք իր մահիճին շուրջ։ Գլուխս հանգչեցուցի մահիճի եզերքին։ Ակռաներով խածած էի վերմակին եզերքը։ Մարմինս կը դողար։ Կը շօշափէի մահը հոգիովս, կը զգայի, որ կեանքը կը վերջանար երկվայրկեանի մը մէջ։ Յանկարծ զգացի մեծ հօրս ձեռքը գլխուս վրայ եւ լսեցինք մարած մարմինէն մի քանի բառեր։ Թերեւս կարծեցինք լսել, սակայն բոլորիս ալ յիշողութեան մէջ նոյն բառերը մնացին իրմէ. «օր մը գիւղ պիտի վերադառնանք, զաւակներս, այս հողը ինձմէ նուէր տարէք հոն։ Օրհնեալ ըլլաք»։ Զգացի ձեռքին դողալը գլխուս վրայ, եւ ապա, հանգչեցաւ ան իր ամբողջ ծանրութեամբը։</p> <p>Թաղեցինք մեծ հայրս իր գիւղէն բերած յիշատակին կտորովը միասին։</p> <p>… Ու հիմա, կուժին կտորը, ձեռքս արիւնելու աստիճան սեղմած՝ կը գրեմ այս տողերը եւ կու լամ։ Կու լամ, որովհետեւ չեմ գիտեր, թէ որչա՜փ ժամանակ ձեռքս սեղմուած պիտի մնայ՝ կարծես մեծ հօրս սիրտը ըլլար ափիս մէջ։</p> <p>… Ա՜խ, մեծ հայր։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-04/ Mon, 04 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-04/ <p>«… Մայր ունի… մայր ունի… մայր ունի…»։</p> <p>Ու որբանոցի տնօրէնին ձայնը կը բարձրանայ, կ՚երկարի, կը տարածուի ճաշարանի ընդարձակ սրահին մէջ, ուր հարիւրաւոր որբեր, լուռ, ելեկտրականացած, անհամբեր կը սպասեն. արդեօք իրենց անունն ալ պիտի կարդացուի՞, արդեօք իրենք ալ մայր ունի՞ն։ Մա՜յր, մա՜յր, մա՜յր… խորթ բառը կը զարնուի ճաշարանի պատերուն ու կը փշրուի որբերու գլուխներուն վրայ։ Գլուխները դանդաղ կը սկսին երերալ, մայր ունեցող որբերու ակնարկները զիրար կը փնտռեն։ Կը նային լուռ, սեւեռուն, տարօրինակ, կը ժպտին յիմար ժպիտով մը, ուրիշներ՝ բերանաբաց կը դիտեն տնօրէնը, որուն ձայնը դեռ կը հնչէ մեր ականջներուն մէջ։</p> <p>Յանկարծ իմ անունս կը լսեմ. ճնճղուկի մը պէս կը սկսիմ դողդղալ, հազիւ կը յաջողիմ բացագանչութիւն մը խեղդել կոկորդիս մէջ։ Ձեռքերս իրարու միացուցած կը սեղմեմ բոլոր ուժովս, ակռաներս իրարու կը բախին տենդօրէն, կարծես անծանօթ ճանկ մը կը սեղմէ կոկորդս. օ՜հ… ե՞ս, ե՞ս ալ մայրս ունիմ… Աստուած իմ, ի՞մ հարազատ մայրս ողջ ըլլայ։ Կը դիտեմ Լեւոնը, իմ մտերիմ ընկերս, ան ալ մայր ունի, անոր աչքերը լեցուած են ու անկիւն մը սեւեռած՝ արձանացած կը մտածէ։ Ան ալ ինծի հետ որբանոց էր եկած. հինգ-վեց տարի առաջ Տէր Զօրի անապատներէն հաւաքած էին մեզ, չորս-հինգ տարեկան լաճեր… ու ահա՛, հիմա… մայր ունինք եղեր։</p> <p>Տնօրէնը կը լռէ, բոլոր շունչերը կը բռնուին, կը դիտէ մեզ այդ հրէշի աչքերով մարդը ու ծանր, վճռական ձայնով կ՚ըսէ.</p> <p>— Վերոյիշեալ տղաքը, յաջորդ Երկուշաբթի, իրենց մայրերուն քով կը ղրկուին։ Հիմա կրնաք դուրս ելլել։</p> <p>Մեռելային անշարժութիւն կը տիրէ վայրկեան մը, ու ապա, տղոց շարքը կը շարժի, ու քունէն նոր արթնցած, թմրած օձի մը նման, դանդաղ կը հոսի դուրս, դէպի որբանոցին խաղավայրը։ Նախ՝ տղաքը կը դիտեն զիրար անխօս, փոթորկէ նոր ազատած նախիրի նման, ու ապա դանդաղօրէն կը սկսի շարժումը, մի քանիներ կը վազեն, իրար կ՚իյնան ու յանկարծ կը լսուի Արմէնին երկար, զիլ ձայնը.</p> <p>— Է հէ՜յ, ես մայր ունիմ եղեր։</p> <p>Ձայներու ալիքը կ՚ընդարձակուի, կ՚ընդհանրանայ ու Սարգիսն է, որ կը պոռայ.</p> <p>— Արմէ՛ն ես ալ մայր ունիմ։</p> <p>Յուզումէն խեղդուող ձայնով ես ալ կը պոռամ.</p> <p>— Լեւո՛ն, ես ալ մայր ունիմ, գիտե՞ս։</p> <p>— Ե՛ս ալ։</p> <p>— Ե՛ս ալ։</p> <p>— Ե՛ս ալ։</p> <p>Եւ ահա, դանդաղ, ինքնաբերաբար, մայր ունեցող որբերը կը հաւաքուին իրարու քով, եղբայրացած, նոյնացած, ուրախ ու բարձրաղաղակ, միահամուռ, երկնասլաց, որբանոցի յաղթանակի երգը կը թնդայ.</p> <p>«Պօ՛մպալաքի, պօմպալաքի, պօ՛մ, պօ՛մ, պօ՛մ, Մենք մայր ունինք, մենք մայր ունինք, զօ՛մ, զօ՛մ, զօ՛մ, Հիպ հիպ հրէ՜, հիպ հիպ հրէ՜, րէ՛, րէ՛, րէ՛»։</p> <p>Ու մայր ունեցողներու խումբը կը տարածուի խաղադաշտի բոլոր ուղղութիւններով, եւ փորը կուշտ, մատակ ձիերու նման, դունչը հովուն տուած, ցատկռտելով, կից նետելով կը վազեն երջանիկ, զուարթ, բախտաւոր։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>«Ո՛վ Աստուած, ինծի քուն տուր»։ Չորրորդ անգամն է, որ կ՚ընեմ նոյն աղօթքը։ Անօգուտ։ Գլուխս կը պահեմ վերմակիս տակ, ծունկերս կը մօտեցնեմ կուրծքիս, բարձս կը գրկեմ ու կը խածնեմ ամբողջ ուժովս, բռունցքովս կը հարուածեմ անկողինս. ձեռքերս միացուցած կը սեղմեմ ծունկերուս մէջ, խենթօրէն ուրախ եմ. կ՚ուզեմ քնանալ, սակայն շարունակ կը դառնամ անկողինիս մէջ, աչքերս կը գոցեմ ու կը համրեմ, մէկ, երկու, երեք… քառասուն… հարիւր… երեք հարիւր… ո՛չ, ո՛չ, պիտի չըլլայ, պիտի չկարենամ քնանալ։ Կը շտկուիմ անկողնիս մէջ ու կը դիտեմ ընկերներս, որոնք մէկ շարքի վրայ պառկած կը քնանան։ Կը նախանձիմ խռմփացողներուն։ Գլուխս ուժգին կը զարնեմ բարձիս, կը գոցեմ աչքերս ու կը վերսկսիմ… մէկ, երկու, երեք… բայց ինչպէ՞ս կարելի է քնանալ, ինչպէ՞ս, երբ քանի մը օրէն ես ալ մայր պիտի ունենամ… ամբողջովին իմս, միմիայն իմս։ Ի՞նչպէս քնանալ, երբ այլեւս արեւուն տակ պիտի չխաշինք աւազ կրելով, երբ այլեւս արեւը պիտի չայրէ մեր ոսկրացած դէմքերը, երբ այլեւս մեր այտոսկրները դուրս պիտի չցցուին ու մեր աչքերը պիտի չկորսուին դուրս ցցուած ճակատներուն տակ, ինչպէս քնանալ, հա՞, երբ այլեւս խափշիկի ու չինացիի խառնուրդի մը պիտի չնմանինք, երբ այլեւս հաց պիտի չերազենք, ու գիշերները անօթութենէ չնուաղելու համար ձուկ բռնելու պիտի չերթանք, այլ պիտի կշտանանք հացո՜վ… այո՛ հացով… Տէր Աստուած, երազ չէ՞ արդեօք այս բոլորը։ Ինչպէ՞ս, ինչպէ՞ս քնանալ երբ աչքերս աստիճանաբար աւելի կը պայծառանան ու տղաքը աւելի ու աւելի բարձրաձայն կը խռմփան։ Գլուխս կը ծածկեմ վերմակիս տակ ու կը խոստանամ չմտածել այլեւս, բայց ահա մօրս դիմագիծը կը շողայ, կը շողշղայ, չեմ գիտեր ի՞նչ բանի պէս, բայց գիտեմ, որ մայրս է ու կը շողայ։ Ա՜խ, այլեւս… բայց վերջապէս պէտք է քնանալ։ Կը շտկուիմ յանկարծ ու ամբողջ սրտովս կ՚աղօթեմ. «Ո՞վ Աստուած, ինծի քուն տուր»։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Երկուշաբթի։</p> <p>Երկու բեռնատար ինքնաշարժներ կեցած են որբանոցին դարպասին առջեւ։ Ինքնաշարժներուն վրայ զետեղուած են անկողնի տասնեակ կապոցներ ու անոնց վրայ թառած են մայր ունեցող որբերը՝ կիրակնօրեայ զգեստներով։ Երկինքը պայծառ է, իսկ ե՞ս… չեմ գիտեր, չեմ կրնար բացատրել… բան մը զգամ, բայց ի՞նչ… հիւանդ չեմ՝ այդ լաւ գիտեմ, մայր մը ունիմ՝ ա՛յդ ալ լաւ գիտեմ… բայց ներսս բան մը կայ որ կը կարծեմ իւրաքանչիւր վայրկեան պիտի փրթի, իյնայ ու անհետանայ յաւէտ… ի՞նչ է այդ… այդ է, որ կը փնտռեմ ու չեմ կրնար գտնել… ահա,</p> <p>— Ուշադրութիւն ըրէք տղաք, վար չիյնաք։</p> <p>Հօ՜փ, կռնակի վրայ կ՚իյնամ ինձմէ վարը նստողին վրայ։ Ինքնաշարժները իրարու ետեւէ կը շարժին։ Այլեւս որբանոցէն դուրս ենք, ահա տարբեր աշխարհ մը կը պարզուի մեր աչքին առջեւ։ Արեւը որչա՜փ բարի է որբանոցէն դուրս, ու կանաչ ծառերը որչա՜փ կենսատու։ Տղաքը իրարու ձայն կու տան ու երգերու շարքը կը քակուի։ Կ՚երգենք կարծես մեր կոկորդները պատռելու նպատակաւ։ Գիւղացիները վեր կը նային ու կը փորձեն կապկել մեր ձայնը, մենք կը հրճուինք, կը ծիծաղինք, զիրար կը հրենք կապոցներէն վար, նոյնիսկ խելօքին մէկը կը փորձէ <em>թօմպալախ</em> դառնալ։</p> <p>— Զգո՜յշ, խե՞նթ էք, տղաք։</p> <p>Ահա վերջապէս Պէյրութ քաղաքը, ծովէն անդին, հեռուն, շատ հեռուն, կարծես լեռներէն քէնոտած՝ մտած է ծովուն մէջ։ Պէյրո՜ւթ, ո՜հ մեր երազ քաղաքը. նոյնիսկ կ՚ըսեն, թէ Պէյրութի մէջ կարելի է շատ մօտէն շոգենաւեր դիտել։ Պէյրութ աւելի կը մօտենայ մեզի, բոլորս ուշադիր կը դիտենք զայն, կարծես ամիսներով ովկիանի մը մէջ մոլորելէ ետք յանկարծ ցամաք կը տեսնէինք։ Այլեւս պիտի ապրինք Պէյրութի մէջ։ Ետ կը դարձնենք մեր գլուխները ինքնաբերաբար ու կ՚ուզենք վերջին անգամ անգամ դիտել որբանոցը. չկա՜յ, չքացեր է, կորսուեր է անհետ մեր տեսողութենէն. իսկ մեր դիմացը կը տարածուի գեղեցիկ, դրախտ աննման Պէյրութը՝ մեր մայրերուն քաղաքը։ Ահա աւելի կը մօտենայ Պէյրութը, իսկ մեր սրտերը կը լայննան, անհունապէս կը լայննան՝ Պէյրութը պարփակելու չափ։ Օ՜հ, այսչափ երջանկութիւն, այսչափ բախտաւորութիւն վայրկենապէս մոռցնել կու տան մեր կրած բոլոր դառնութիւնները։</p> <p>Պէյրութի մէջէն է, որ կը սուրան ինքնաշարժները ու ահա, կրկին բարձրաղաղակ, միահամուռ ձայնը կը սկսի արձագանգել ինքնաշարժէ, ինքնաշարժ։</p> <p>«Պօմպալաքի, պօմպալաքի, պօ՛մ, պօ՛մ, պօ՛մ…»։</p> <p>— Ծօ՛, յիմարներ ձայներնիդ կտրեցէ՛ք նայիմ,— վարիչին օգնականը՝ գաւազան մը ձեռին կը բարձրանայ մեր քով,— ամբողջ Պէյրութը մեր վրա՞յ պիտի խնդացնէք. ճշմարիտ ձեզ բոլորդ վար կը թափեմ, ի՞նչ պիտի խորհին պէյրութցիները, պիտի կարծեն, թէ մենք ինքնաշարժով խենթ կը փոխադրենք հոս։ Հապա՞ եթէ ձեզ ներս չընդունին…</p> <p>Ձայներնիս կը կտրենք ու խելօք կը նստինք կապոցներուն վրայ. «Հապա՞ եթէ մեզ ներս չընդունին ու որբանոց վերադարձնեն»։ Շլացած կը դիտենք մեր շուրջը. ի՜նչ հոյակապ շէնքեր եւ որքան առատ խանութներ, իրարու փակած, անհամար, անվերջ։ Տէ՜ր Աստուած, սա շէնքին նայեցէ՛ք, այս քանի՜ պատուհան եւ որքա՜ն բարձր են շինուած այս շէնքերը։ Գլուխնիս վրայ սարդը ոստայն է հիւսեր, այսքան թելեր ի՞նչ բանի համար են։ Ահա մեր ինքնաշարժը կը հասնի իրարու կպած երկու սենեակներու, որոնք անտարբեր, ճամբուն ճիշդ մէջտեղէն կը յառաջանան. մեղա՜յ ճամբուն եզերքն ալ չեն քաշուիր։ Կ՚անցնինք այդ սենեակները ու մեր դիմաց կ՚երկարի ուղիղ փողոց մը, ու կրկին բարձր շէնքեր, իրարու միացած խանութներ, ինքնաշարժներ, կառքեր ու անհամար մարդիկ. բոլորն ալ կը դիտեն մեզ. իսկ մենք ալ կը դիտենք բոլորը։ Ահա՛, ուրիշ գեղեցիկ շէնքերու շարք մը կը սկսի, սա գմբէթաւոր տունը ի՜նչ գեղեցիկ է. սա շէնքին զարդերուն նայեցէք, ի՜նչ մաքուր մարմարէ աստիճաններ։ Սրտերնիս կրկին կը լեցուի հրճուանքով, կրկին կ՚ուզենք պոռալ, երգել, սակայն վարիչին օգնականը սատանայի պէս կը դիտէ մեզ։ Բայց ինչպէ՞ս նստիլ սա կապոցներուն վրայ, երբ այլեւս այս շէնքերուն մէջ պիտի բնակինք ու պիտի չափենք Պէյրութի փողոցները, հա՞, ինչպէ՞ս չպոռալ։ Բայց տակաւին որբեր ենք, քանի մեր տակն է որբանոցին ինքնաշարժը ու մեր գլուխներուն վրայ՝ վարիչին գաւազանը։ Օ՜հ, այս ի՜նչ հոյակապ հրապարակ է, հոս սարդի ոստայնը աւելի խիստ հիւսուած է մեր գլուխներուն վրայ, իսկ անոր տակ կը տարածուին պարտէզներ, ու կապոյտ աւազան մը կը գրաւէ մեր բոլորին ուշադրութիւնը։ Բերդի նմանող շէնքի մը քովէն շրջան մը կ՚ընենք, ու ինքնաշարժը կը մտնէ աւելի գեղեցիկ փողոցի մը մէջ։ Այլեւս չեմ դիտեր, կը գոցեմ աչքերս ու կը թողում, որ երեւակայութիւնս ճախրէ անհասանելի բարձունքներու վրայէն։</p> <p>Ինքնաշարժը կանգ կ՚առնէ ու մեզ կը թափեն վար, ծովեզերքը, գեղեցիկ շէնքի մը առջեւ։</p> <p>— Ներս մտէ՛ք։</p> <p>Կը հնազանդինք։ Ներսը ընդարձակ սրահ մըն է, ուր սեղաններու շուրջ նստած՝ պարոններ եւ օրիորդներ կը գրեն, կը գրեն ու կը գրեն։ Ուշադրութիւն չեն դարձներ մեզի, կարծես մենք սովորական այցելուներ եղած ըլլայինք այդ սրահին։ Կը սպասենք քառորդ ժամ, կէս ժամ, անօգուտ. մեզմով հետաքրքրուող չկայ։ Վերջապէս մեզի կը մօտենայ մարդ մը, որ ճիշդ կը նմանի ետեւի ոտքերուն վրայ կայնած փիղի մը, որուն պոչն ու կնճիթը կտրած են։ Կը դիտէ մեզ, ինչպէս խլէզ մը պիտի դիտէր մրջիւնները ու կը հրամայէ.</p> <p>— Հոս կայնեցէ՛ք, այս կողմ եկէ՛ք, ուղիղ կեցէք, մի՛ շարժիք,— կարծես մարզանքի դասի մէջ ըլլայինք։</p> <p>Կրկին կը քննէ մեզ ու կը հեռանայ՝ հինգ վայրկեանէն վերադառնալու խոստումով։ Ժամ մը ետք կը վերադառնայ պարոնը, կը բաժնէ մեզ երկու խումբի ու մեզի դառնալով կ՚ըսէ.</p> <p>— Ձեր մայրերը մեծ քէմփին մէջ կը բնակին, հիմա ձեզ հոն պիտի առաջնորդեն։</p> <p>Երկար շունչ մը կ՚առնենք երբ կրկին կը բարձրանանք կապոցներուն վրայ։ Մե՜ծ քէմփ, օ՛հ, մեծ քէմփ, «մեծ» բառը կը խանդավառէ մեզ, վերջապէս հոն պիտի գտնենք մեր մայրերը, մե՜ծ, մեծ քէմփին մէջ։ Բայց ի՞նչ է արդեօք այս մեծ քէմփը, մեր բոլորին մայրերն ալ նոյն շէնքին մէ՞ջ կը բնակին արդեօք, ի՞նչ տեսակ բան է սա մեծ քէմփը։ Ինքնաշարժը կը յառաջանայ ու մենք կ՚աշխատինք մեր տեսած շէնքերուն մէջ գտնել մեծ քէմփը։ Կ՚ընտրենք գեղեցկագոյնները ու կը սպասենք որ ինքնաշարժը կանգ առնէ անոնցմէ մէկուն առջեւ։ Բայց ո՛չ, ամէն անգամ ալ կը սխալինք, բայց ո՞ւր է սա ՄԵԾ ՔԷՄՓԸ։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Ինքնաշարժը կանք կ՚առնէ։ Բայց ո՞ւր է հոս. ընդարձակ դաշտ մը, ուր կարծես ժանգոտած թիթեղ բեռցած հազարաւոր ուղտեր, շաբաթներ ճամբորդելէ ետք, նստած են հանգչելու։ Ինչե՞ր են ասոնք. թիթեղէ տանիքներ, թիթեղէ պատեր, թիթեղէ պատուհաններ։ Որչա՜փ ցած են ու որչափ խիտ. կարծես ձեռք ձեռքի տուած, չոքած են գետին ու իրարու ականջին բաներ կը փսփսան։ Ինչո՞ւ ծով չեն թափեր այս թիթեղները։ Իրարու կը նայինք ապշած։ Բայց Տէր Աստուա՜ծ, ահա մարդեր, կիներ ու փոքրիկներ կը վազեն դէպի մեր ինքնաշարժը, հա՞յ են արդեօք. ո՛հ, ո՛չ, ուրիշ լեզու կը խօսին։ Ասոնք հո՞ս կ՚ապրին, այս ժանգոտած թիթեղներուն փաթթուա՞ծ կը պառկին գիշերները. իսկապէս կը ճմլուին մեր որբի սրտերը, մեզմէ որչա՜փ աւելի խեղճերը կան եղեր։</p> <p>— Հայտէ՛, ի՞նչ կը կենաք, իջէք,— ինքնաշարժի վարիչն է, որ պարանները քակելով՝ խօսքը կ՚ուղղէ մեզի։</p> <p>— Ո՞ւր,— կը հարցնենք բոլորս միաձայն, ինքնաբերաբար.</p> <p>— Ո՜ւր. հո՛ս, հո՛ս է մեծ քէմփը։</p> <p>Կը սառինք յանկարծ, չենք շարժիր տեղերնէս։ Հո՞ս, հո՞ս պիտի իջնենք. ա՞ս է մեծ քէմփը։</p> <p>— Աճապարեցէ՛ք, շո՛ւտ։</p> <p>Կը դադրինք խորհելէ ու կը սկսինք շարժիլ դանդաղօրէն՝ համակերպած մեր անհամակրելի բախտին ու կ՚իջնենք վար։</p> <p>— Շալկեցէ՛ք ձեր կապոցները եւ ետեւէս եկէք։</p> <p>Այո՛, ինչո՜ւ չէ. կը շալկենք կապոցները ու կը հետեւինք վարիչին, իսկ մեզի կը հետեւին անօթի կատուներու պէս մլաւելով կիներ, մարդիկ ու հարիւրաւոր երեխաներ։ Բոլորն ալ կը խօսին, Տէր Աստուած, բոլորն ալ, հատ մը չկայ լուր հետեւող, ու ի՞նչ լեզու կը խօսին, բառ մ՚իսկ չենք հասկնար։ Վարիչը կը մտնէ նեղ փողոց մը, յետոյ աւելի նեղ փողոց մը ու ճամբան կորսնցուցած կը հրամայէ վերադառնալ։ Յետոյ կը մտնէ ուրիշ նեղ փողոց մը, կրկին նեղ փողոց մը ու ահա կը հրամայէ անկողինները վար առնել խոշոր, տախտակի եւ թիթեղի խառնուրդ խոշոր տան մը առջեւ։ Տան ճակտին գամուած է սեւ, տախտակէ խաչ մը. սարսուռ մը կ՚անցնի վրայէս։ Ահա քահանայ հայրը, մաշած դէմքով ծերունի մը, կը մօտենայ մեզի, կը խօսի վայրկեան մը մը վարիչին հետ ու անոր մեկնելէն ետք, կը դառնայ մեզի ու կ՚ըսէ.</p> <p>— Հոգ մի՛ ընէք տղաքս, քանի մը օրէ ի վեր ամէն առիթով տեղեկացուցած եմ բոլորին ձեր գալուստը. քիչ վերջ ձեր մայրերը կու գան ու կը տանին ձեզ. խելօք նստեցէք սա նստարաններուն վրայ։</p> <p>Եւ իրաւ ալ կը սկսին գալ մայրերը։ Մայրեր՝ ցնցոտիներու մէջ փաթթուած, բոլորն ալ ծեր են ու տգեղ, Տէր Աստուած, այս որքա՜ն ծեր մայրեր։ Ոմանք կը փաթթուին իրենց զաւակներուն, ուրիշներ դառնօրէն կու լան, կը գրկեն, կը սեղմեն իրենց կուրծքերուն վրայ ու կը փառաբանեն Աստուծոյ անունը. «Հայոց գթասիրտ Աստուածը, հազա՜ր փառք Քեզի»։ Ծեր, շատ ծեր կին մը, զաւակը չգրկած կ՚իյնայ ճամբուն մէջտեղը՝ ձեռքերը երկարած տղուն։ Մենք ալ կը սկսինք լալ. ես կու լամ իւրաքանչիւր լացողին հետ։ Քանի մը կիներ կը փաթթուին ինծի, սակայն երբ անունս կու տամ յուսահատ կը հեռանան։ Կու լանք, կու լանք խենթերու պէս այդ օր ու հետաքրքիր ամբոխը կը յղփանայ որբերու թափած արցունքով։</p> <p>Ժամը երեքին կը մնանք երկու որբեր, իսկ ժամը հինգին՝ միայնակ, տխուր, գլխահակ, կապոցիս վրայ նստած կը սպասեմ մօրս, որ կ՚ուշանայ։ Մարդիկ, կիներ կը մօտենան ինծի ու կը խօսին։ Բառ չեմ հասկնար իրենց ըսածներէն։ Ի՞նչ, ասոնք հայ չե՞ն, ուրեմն ինչո՞ւ չեմ հասկնար զիրենք։ Չեմ պատասխաներ իրենց, գլուխս կը դարձնեմ անդին, կրկին կը ցցուին աչքիս առջեւ ու կը շարունակեն խօսիլ. ինչպէ՞ս հասկցնելու է ասոնց որ բառ չեմ հասկնար իրենց ըսածներէն։ Զիս կը չարչրկեն իրենց լեզուովը ու իրենց խնդուքը կը ջղայնացնէ զիս։ Ահա տէր հայրը կու գայ, չեմ կրնար համբերել այլեւս։</p> <p>— Տէր հայր, ասոնք հայ չե՞ն։</p> <p>— Հայ են զաւակս, ինչո՞ւ է այդ հարցումը։</p> <p>— Կը խօսին շարունակ ու բառ մը չեմ հասկնար իրենց ըսածներէն։</p> <p>— Հայերէն չեն գիտեր, զաւակս, թուրքերէն կը խօսին։</p> <p>— Ինչո՞ւ, հայ չե՞ն, հայերէն թո՛ղ խօսին։</p> <p>— Ա՜խ զաւակս, ջաղացքը ջուրն է տարեր, դուն չախչախը կը փնտռես… երէկ, հարիւրաւոր կիներ կային եկեղեցիին մէջ ու քահանայի պնակին մէջ միայն երեք դահեկան ձգեցին, ես ալ կին ունիմ, զաւակներ ունիմ… ազգը ջուրն է տարեր ու դուն լեզուն կը փնտռես…</p> <p>Շատ բան չեմ հասկնար տէր հօր ըսածներէն, սակայն կրկին կը հարցնեմ։</p> <p>— Բայց տէր հայր, ի՞նչ կ՚ուզեն ինձմէ, շարունակ կը խօսին։</p> <p>— Կ՚ուզեն իմանալ որու տղան ըլլալդ, որդի, հարցնողին ըսէ՛. «Մարիամ պաճընըն օղլը կըմ»։</p> <p>Մինակ կը մնամ ու ահա հարցումները կը տեղան վրաս։ Միակ գիտցած նախադասութիւնս կ՚ըսեմ.</p> <p>— <em>Մայրամ պաճիյին օղլը եմ։</em></p> <p>Անօգուտ, կը շարունակեն խօսիլ, կը քրտնցնեն, կը նեղեն, կը մաշեն զիս իրենց լեզուովը. մէկ չէ, երկուք չէ, հարիւրներով կու գան ու կ՚անցնին։ Միակ ազատարարս, դիմացը աշխատող հնակարկատն է, որ մերթ ընդ մերթ նստած տեղէն կը պոռայ.</p> <p>— <em>Թիւրքճէ պիլմէ՜զ։</em></p> <p>Այդ երկու բառերն են որ կը լռեցնեն երբեմն շատախօս կիներն ու էրիկ մարդիկը, որով այդ բառերն ալ կը միացնեմ տէր հօր տուածներուն ու մեքենաբար կը կրկնեմ բոլորին.</p> <p>— <em>Մայրամ պաճիյին օղլի եմ. թիւրքճէ պիլմէզ։</em></p> <p>Կը խնդան ու աւելի, աւելի կը խօսին։ Քրտինքը կը հոսի դէմքէս, ձեռքերէս ու ոտքերէս, իսկ անոնք տակաւին անտարբեր կը խօսին ու կը խօսին։ Կը ջղայնանամ, ոտքի կը ցատկեմ, ամբողջ ուժովս կը պոռամ լալագին. <em>«Մայրամ պաճիյին օղլի եմ, թիւրքճէ պիլմէ՜զ»,</em> ու կը լռեմ վերջնականապէս։ Չեմ պատասխաներ ոչ մէկուն այլեւս. ակռաներս սեղմած կը դիտեմ զիրենք ու ատելութիւն կը զգամ, այդ զիս խոշտանգող լեզուին հանդէպ, որ, վստահ եմ, եթէ մեռնելէս տարիներ ետք, մարդիկ հողակոյտիս վրայ կայնած թուրքերէն խօսին՝ ոսկորներս պիտի սարսռան ուժգին։</p> <p>Շուրջս կը սկսի մթննալ ու տակաւին կը սպասեմ մօրս, որ պիտի գայ։ Կը դիտեմ մութին մէջ անհետացող խրճիթները ու աչքիս առաջ կը բացուի որբանոցը. «երանի մայր չունենայի» կ՚ըսեմ ու արտօսրը առատօրէն կը հոսի այտերէս վար։ Իրիկնային հովը կը սարսէ զիս ու մարմնոյս մազերը կը փշոտին։ Կը պարպուին փողոցները ու ես տակաւին կը սպասեմ մօրս, որ պիտի գայ։ Կու գայ քահանան, կը դնէ ոսկրացած ձեռքը ուսիս ու մեղմ, շատ մեղմ կ՚ըսէ.</p> <p>— Մի՛ լար, որդի՛, մայրդ անպատճառ կու գայ, այսօր չգայ՝ վաղը կու գայ։</p> <p>Արցունքներս ա՛լ աւելի առատօրէն կը հոսին, կը բռնեմ տէր հօր ձեռքը ու կը սեղմեմ այրող շրթներուս. առաջին համբոյրս էր ատ որ արցունքներուս մէջէն հոսեցաւ։ Կը մնամ այդպէս երկար ատեն, ապա գլուխս կը բարձրացնեմ, մութին մէջ հազիւ տէր հօր <em>սիլուէթը</em> կը նշմարեմ։ Քահանան գլուխը կը ծռէ, մօրուքը կը գգուէ դէմքս։</p> <p>— Տէ՛, զաւակս, առ անկողինդ, այսօր եկեղեցիին մէջ կը պառկիս, անպատճառ կու գայ մայրդ։</p> <p>Անկողինս կը փռեմ եկեղեցիին մէկ անկիւնը ու կը կծկուիմ մէջը։ Աւելի ու աւելի կը թանձրանայ խաւարը։ Մթութեան մէջ կը նշմարեմ խաչերուն ու ճերմակ մոմերուն անհետացումը։ Դրացի լոյսերը հատ-հատ կը մարին ու վինի մը վերջին նոթերը կը ցնդին օդին մէջ։ Մեռելային լռութիւն։ Յանկարծ կը յիշեմ, որ այդ օր բան չեմ դրած բերանս. աչքերս աւելի կը պայծառանան։ Եկեղեցիին ընդարձակ պարապութիւնը կը վախցնէ զիս։ Կը յիշեմ ընկերներուս պատմածները դեւերու, վիշապներու, կենդանացած մեռելներու մասին. անոնց ուրուականները կը գծագրուին մութին մէջ։ Ձայնը կը լսեմ ու մութի կը դողամ… սեւ բան մըն է, որ դանդաղօրէն ինծի կը մօտենար… բի՜ստ… կը պոռամ ամբողջ ուժովս ու կը շտկուիմ անկողինիս մէջ։ Մարմնոյս յոգնութիւնը կը յաղթէ վերջապէս ու քունը կը գոցէ աչքերս։</p> <p>Նոյն տեղն եմ պառկած ահա, եկեղեցիին տանիքը աստիճանաբար կը բարձրանայ, երկու անգամ թափ կու տայ թեւերուն, կարծես վիթխարի թռչուն մը ըլլար. մեծ քէմփի բոլոր թիթեղներն ալ կը միանան անոր, եւ ահա միլիոնաւոր թիթեղները կը կազմեն անչափելի մեծութեամբ չղջիկ մը. չղջիկը թափ կու տայ թեւերուն ու կը բարձրանայ, իւրաքանչիւր զարկին՝ անհամար թիթեղներու աղմուկը կը խլացնէ զիս։ Կը բարձրանայ չղջիկը միշտ աւելի վեր, դէպի արեւը։ Չղջիկին թեւերը կը ծածկեն երկնակամարը, թանձր մթութիւն մը կը պատէ աշխարհ։ Արեւու ջերմութենէն կը սկսին կարմրիլ ժանգոտած թիթեղները, եւ յանկարծ, կրակ թեւերով չղջիկը կը խոյանայ վար, նետի մը նման՝ իր սուր մագիլները բացած։ Ահա կը մօտենայ, կը մօտենայ, կ՚առնէ զիս իր մագիլներուն մէջ ու կը սլանայ վեր։ Մարմինս կ՚այրի, հնոցի մը մէջ ինկածի պէս կը մխայ անիկա։ Յանկարծ կը ցնցուիմ, կ՚ազատիմ մագիլներէն ու կ՚իյնամ վար։ Չղջիկը կը քանդուի եւ թիթեղի միլիոնաւոր կարմիր կտորները, կարկուտի պէս կը թափին վրաս՝ բլուր մը կազմելով։ Մարմինս կը բռնկի թիթեղներուն տակ, շունչս կը բռնուի ու յանկարծ կը նստիմ անկողինիս մէջ։ Սաստիկ քրտնած եմ ու սոսկալիօրէն կը դողամ։ Երկար ատեն կը մնայ քարացած՝ աչքերս յառած խաւարին։ Կ՚որոշեմ չքնանալ մինչեւ առաւօտ, գլուխս կը ծածկեմ վերմակով ու կ՚աշխատիմ չվախնալ։ Նախ մեղմ ձայն մը կը սկսիմ լսել, որ աստիճանաբար կը զօրանայ ու ահա՛, կը սկսիմ լսել ծովու կատղած ալիքներուն գոռալը, հազարաւոր մուրճերու հարուածները, բիւրաւոր սուլոցներ, վար թափող միլիոնաւոր թիթեղներու աղմուկը ու անոնց մէջ տիրապետող, շարունակական, մեռելային փսփսուք մը. « դուրս նայէ՛, դուրս նայէ»։ Կամաց մը կը վերցնեմ վերմակս ու ալ ետ չեմ կրնար գոցել։ Կը տեսնեմ, այո՛, աչքերովս կը տեսնեմ, եկեղեցիին թիթեղներու իւրաքանչիւրին տակէն, դանդաղօրէն դուրս կը սողոսկի սատանայ մը, բարակ ու բարձր, դարձդարձիկ կոտոշներով եւ նետաւոր պոչերով, թեւերը երկայն ու բարակ, իսկ սրունքները սուր փուշերով պատած, ճիշդ գետնառիւծի դէմքերով։ Աստիճանաբար կը բազմանան ու կը խոշորնան, հասակները կը հասնին մինչեւ առաստաղ ու բերանները անյատակ հորերու պէս բաց են, օձի ակռաներ ունին, որոնք կը շարժին բոլոր ուղղութիւններով։ Կամաց-կամաց կը մօտենան ինծի, իրենց ոտքի եղունգներուն վրայ կայնած կը ճօճին ու կը խնդան. կը ծիծաղին չարախինդ քրքիջով, զիս կը փնտռեն. անոնցմէ մէկը աւելի կը խոշորնայ, ամբողջ գլուխը աչքի կը վերածուի, որուն մէջ կը նշմարեմ դժոխքի բոլոր սարսափները. յիմարացնող խնդուք մը կը սկսի։ Կը տեսնեն զիս, ձեռք ձեռքի կու տան եւ կը մօտենան ինծի։ Անոնց պետը մատը կ՚երկարէ դէպի իմ կողմս, որուն եղունքը կը մխրճուի վերմակիս մէջ ու կը պոռայ.</p> <p>— <em>Մայրամ պաճիյին օղլի եմ, թիւրքճէ պիլմէզ</em> հա՛, հա՛, հա՛, հա՜։</p> <p>Բոլոր սատանաները կը մօտենան ինծի՝ պարելով, քրքջալով։ Միաժամանակ հազարաւոր բերաններ Թրքերէն հարցումներ կու տան. ու մագիլներով կը բզկտեն վերմակս. ապա, կը նահանջեն եկեղեցիին մէկ անկիւնը, թափ կ՚առնեն եւ կայծակնային արագութեամբ, մէկ ոստումով, վրաս կը թափին, իրենց եղունգները կ՚անցնեն միսերուս, խելագար քրքիջով կը քաշեն մարմինս ու կը խնդան. <em>«Թիւրքճէ պիլմէ՛զ, թիւրքճէ պիլմէ՛զ… հա՜, հա՜, հա՜»։</em></p> <p>Դուրս կը նետուիմ անկողնէս, կը վազեմ դէպի եկեղեցիին դուռը՝ ճչալով,</p> <p>— Մայրի՛կ, մայրի՛կ…</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Յաջորդ առաւօտ, անկողնիս վրայ նստած, կը սպասեմ մօրս, որ պիտի գայ։ Առաւօտուն, եկեղեցիին մէջ, ժամկոչը գտած է ուշաթափ մարմինս ու տարած տէր հօր տունը։ Իսկ հիմա, կրկին նոյն անվերջ սպասումը։ Նորէն կը հաւաքուին հետաքրքիրներ, որոնց անվերջ հարցումներուն մէկ բառով իսկ չեմ պատասխաներ։ Նայուածքս անծանօթին՝ կ՚երազեմ որբանոցի օրերս ու հազար երանի կու տամ հոն մնացողներուն։</p> <p>Կէսօրուան մօտ կու գայ ծերացած երիտասարդ մը, կ՚երթայ ուղղակի քահանային մօտ, կը խօսի վայրկեան մը ու կը մօտենայ ինծի։</p> <p>— Քալէ՛,— կ՚ըսէ ու կը սկսի հեռանալ։</p> <p>Կը շալկեմ անկողինս ու կը շտապեմ հասնիլ երիտասարդին։ Կը դիտեմ իր նիհար դէմքը, ու կնճիռները զիրար կը խաչաձեւեն ամէն ուղղութեամբ, ու շրթները շարունակ կը շարժին իր ոսկրացած քթին տակ։ Ո՞վ է այս մարդը, ո՞ւր կը տանի զիս, կը մտածեմ, սակայն անխօս կը հետեւիմ իրեն։ Կը բաւէ, որ Հայերէն կը խօսի ու ազատած է զիս հարցուփորձող հետաքրքիր ամբոխէն։ Վերջապէս դուրս կ՚ելլենք մեծ քէմփէն։ Երկար շունչ մը կ՚առնեմ։ Առաջնորդս արագ կը քալէ, ես, մեծ դժուարութեամբ կը հետեւիմ իրեն։ Կրկին կը տեսնեմ այդ երկու սենեակները, որոնք իրարու ետեւէ կապուած կը վազեն։ Այս անգամ կը նշմարեմ անիւները եւ այն երկաթէ գիծը, որուն վրայէն կը յառաջանան։ Կ՚անցնինք այդ ճամբէն, ատեն մը կը քալենք շոգեկառքի գծին վրայէն ու հեռուն, բլրակի մը կողին, կը նշմարեմ մեծ քէմփի տուները, քիչ մը աւելի ցած ու քիչ մը աւելի խեղճուկրակ։ Չեմ ցաւիր երբեք, չեմ ափսոսար բախտիս համար, անտարբեր կը հետեւիմ առաջնորդիս։ Ահա տուներու շարքին հասած ենք։ Առաջնորդս կ՚առնէ բեռը կռնակէս, ձեռքէս կը բռնէ ու երեխայի մը նման, կը տանի զիս զիկ-զակ փողոցներէ ու կը կայնի դրան մը առջեւ։</p> <p>— Մտի՛ր։</p> <p>Ձեռքովս մէկ կողմ կը հրեմ դուռը՝ ծակուծուկ չուալ մը ու կը մտնեմ ներս։ Առաստաղը հասակէս քիչ մը բարձր է, եթէ թեւս բարձրացնեմ կրնամ հասնիլ թիթեղներուն։ Սենեակի ետեւի պատը <em>բաթանեայով</em> մը ծածկուած է, որուն վրայ փակցուած է Քրիստոսի խաչելութեան մէկ պատկերը։ Ձախ պատը ժանգոտած թիթեղէ է շինուած, որուն ծակերէն ներս կը թափանցեն արեւու ճառագայթները։ Իսկ աջ կողմը մամուռով է ծածկուած։ Գետինը փսիաթ մը կայ փռուած, իսկ անոր մէկ անկիւնը, չորս հինգ կտոր ծածկոցներու վրայ պառկած է կին մը։ Տէր Աստուա՜ծ, կին մը, որուն միայն մազերը կրնան պատկանիլ կնկայ մը։ Անոր գլխուն քով նստած են երկու զառամած պառաւներ։ Ներս մտնելուս պէս՝ բոլորին ակնարկները կ՚ուղղուին վրաս։ Ծերացած երիտասարդը ներս կը մտնէ, կը ծռի հիւանդ կնկան վրայ ու յստակ, բարձրաձայն Թուրքերէն բաներ մը կ՚ըսէ։ Յետոյ ինծի դառնալով՝</p> <p>— Մայրդ հիւանդ է, շուտով կ՚առողջանայ,— կ՚ըսէ։</p> <p>Հիւանդ կնկան գլուխը իմ կողմս կը դառնայ, թեթեւ, շատ թեթեւ ժպիտ մը կ՚անցնի դէմքին վրայէն։ Ձեռքը դուրս կը հանէ սաւանին տակէն ու կ՚ուզէ խօսիլ։</p> <p>— Մօտեցի՛ր,— կ՚ըսէ առաջնորդս։</p> <p>Կը մօտենամ ու կը դիտեմ անոր մարած դէմքը։ Կը բանայ շրթները ու բաներ մը կը փսփսայ թուրքերէն։ Կը դառնամ առաջնորդիս՝ աղաչական նայուածքով։</p> <p>— Կ՚ուզէ համբուրել, աւելի՛ մօտեցիր։</p> <p>Ետ-ետ կ՚երթամ. ո՞վ է այդ կինը, ինչո՞ւ կ՚ուզէ համբուրել զիս։ «Ո՛չ, չեմ ուզեր, ես մայր չունի՜մ, ես որբ եմ», կը պոռամ ու քարացած կը կայնիմ անկիւն մը, աչքերս սարսափով լեցուն։ Առաջնորդիս բոլոր ջանքերը ի դերեւ կ՚ելլեն։ Բերանս չեմ բանար երբեք ու տեղէս չեմ շարժիր։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Երկու շաբաթ կը հսկեմ մահամերձ մօրս անկողնին քով։ Երկու շաբաթ ետք կը մեռնի ան, առանց անգամ մը իսկ համբուրելու իր միակ զաւակը։ Կը հաւաքուին դրացի կիներ ու քանի մը մարդիկ։ Լացող չկայ, կարծես սովորական դէպք մըն է պատահածը։ Ես քարացած կը դիտեմ մօրս դէմքը ու երեւակայութիւնս կը թռչի, կ՚երթայ որբանոց. ա՜խ, որչափ պիտի փափաքէի կրկին հոն ըլլալ, կրկին աւազ կրել այրող արեւուն տակ։ Արցունքը կը պղտորէ տեսողութիւնս։ Մայրս լոյսերու մէջ պառկած կը քնանայ։ Յանկարծ ձեռքերովս կը գոցեմ դէմքս… աչքիս առաջ կու գան եկեղեցիին մէջ տեսած սատանաները, լոյսը կ՚անհետի ու ահա, խաւարին մէջ, անոնց աչքերուն փայլը կը սարսափեցնէ զիս։ Անոնք կը մօտենան մօրս մարմինին, խենթօրէն երերալով շրջան կ՚ընեն անոր շուրջ ու կ՚երգեն.</p> <p>Պօ՛մպալաքի, պօ՛մպալաքի, պօ՛մ, պօ՛մ, պօ՛մ,</p> <p>Մայրը մեռաւ, մայրը մեռաւ, զօ՛մ, զօ՛մ, զօ՛մ,</p> <p>Հիպ հիպ հրէ, հիպ հիպ հրէշ հա՜, հա՜, հա՜։</p> <p>— Տղա՛յ, վերջին անգամ մայրդ համբուրէ,— կ՚ըսէ առաջնորդս ու ուժգնօրէն կը հրէ զիս դէպի մայրս։</p> <p>Քանի մը քայլ առաջ կ՚երթամ, կ՚անշարժանամ ու կատղած կը դիտեմ զինք։</p> <p>Քովի մարդը, արմուկով կը մխթէ ծերացած երիտասարդի կողը ու կ՚ըսէ.</p> <p>— Ձգէ՛, ի՞նչ պիտի ըլլայ, որբանոցի լակոտ է։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-03/ Sun, 03 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-03/ <p>Եթէ բազուկիդ մէջ բաւարար ուժ կայ՝ կը փորես չորս փոսեր քառակուսի հողաշերտի մը վրայ, կը զետեղես չորս գերաններ, գերանները իրարու կը միացնես տախտակի կտորներով եւ կը սկսիս, լայնքին ու երկայնքին, անոնց վրայ գամել ձեռքդ անցած բոլոր թիթեղները, եւ կ՚ունենաս մեր քէմփի տուներէն մէկը, քեզի, կնկանդ, զաւակներուդ ու ժառանգ մնացած ազգականներուդ անտէր որբերուն համար։</p> <p>Շատ պարզ է։</p> <p>Շատ պարզ չէ՝ եթէ բազուկիդ մէջ բաւարար ուժ չկայ։</p> <p>Մօրս բազուկին մէջ բաւարար ուժ չկար, ուստի հաւաքեց իր խնամքին յանձնուած եօթը անչափահաս որբերը եւ տարաւ Աստուծոյ ներկայութեան։ Մօրս Աստուածը շատ մեծ, շատ զօրաւոր ու շատ գթառատ էր։ Մայրիկը աղօթած ատեն, մենք կը կարծէինք, թէ Աստուած՝ մայրիկին քով նստած է ու անոնք, իրարու հետ կը խօսակցին։ Հօրեղբօրս աղջիկը, գլուխը խրճիթին չորս կողմը կը դարձնէր, զԱստուած տեսնելու համար։ Մայրիկը, յաճախ, հազիւ լսելի ձայնով կը խօսէր Աստուծոյ հետ, սակայն այս անգամ, շատ աւելի բարձրաձայն էր խօսակցութիւնը, որովհետեւ դուրսը, խրճիթները կը քակէին ու նետուած թիթեղներու աղմուկը խլացուցիչ էր։ «Իմ սիրոյ եւ ողորմութեան անմար աղբիւր Աստուածս,— սկսաւ մայրիկը,— դուրսը քէմփի խրճիթները կը քանդեն, մենք ալ պիտի քանդենք մերինը ու փոխադրուինք սպանդանոցի մօտակայ դաշտին վրայ։ Կառավարութեան հրամանն է, դուն մեզի հետ ես, գիտե՛նք, օգնէ՛ ինծի, որ կարենամ այս որբերուս եւ ինծի համար պատսպարան մը շինել։ Շնորհակալ ենք»։</p> <p>— Ի՞նչ ըսաւ Աստուած,— հարցուց հօրեղբօրս խարտիշահեր աղջիկը, հազիւ թէ մայրիկը սկսած էր մեզ դիտել։</p> <p>— «Այսպէս աւելի լաւ է ձեզի համար», ըսաւ Աստուած,— պատասխանեց մայրիկը ժպտերես։</p> <p>Ու ապա, հրամայեց որ դուրս ելլենք ու սկսինք քակել խրճիթը։ Քեռիիս տղան այդ հրամանին կը սպասէր։ Ցատկեց ոտքի ու դուրս վազեց խրճիթէն՝ դուռն ալ հետը տանելով։ Դուրսը, խրճիթները կէս մը քակուած էին. մարդիկ, կիներ եւ երեխաներ, տան գոյքերն ու թիթեղները շալկած, կը շտապէին Էշրէֆիէի բլուրն ի վար՝ դէպի սպանդանոցի դաշտը։ Տօնական օր մըն էր կարծես, բացառաբար Թուրքը չէր քանդողը այս անգամ։ Հայրը իր խրճիթը կը քակէր՝ աւելի լաւը շինելու համար։</p> <p>Մենք երկու ժամէն քանդեցինք մեր խրճիթը, զոր մայրիկը գնած էր երեք թղթոսկիի, որպէսզի որբանոցներէն արձակուող զաւակները եւ նահատակուած ազգականներուն անտէր մնացած որբերը ընդունի։ Մայրիկը վերցուց ամենէն ծանր բեռը, ու մենք, իրարու մէջ բաժնեցինք մնացեալ գոյքերն ու թիթեղի եւ տախտակի կտորները ու իրարու ետեւէ ճամբայ ինկանք։ Խաղ էր ճամբան մեզի համար, միայն ծեր կիներն էին, որ ճամբուն մէջ, նստած թիթեղէ տրցակներուն վրայ, կը շատախօսէին։ Կէս ժամ ետք հասած էինք նոր կայանը՝ ցորենի լերկ դաշտ մը. երկու կողմը, ուրիշ դաշտեր կային, ոսկեգոյն ու բարձր հասկերով ծածկուած։ Դէպի սպանդանոցին կողմը, դաշտը լեցուն էր ոչխարներով, այծերով եւ պետեւիի վրաններով։</p> <p>Մայրիկը դիտեց չորս կողմը եւ ըսաւ.</p> <p>— Այսպէս աւելի լաւ է մեզի համար։</p> <p>Կարգադիր յանձնախումբը քառակուսի հողաշերտերու բաժնած էր դաշտը ու թուագրած բոլորն ալ։ Իւրաքանչիւր ընտանիքի կը տրուէր հողաշերտ մը, որուն վրայ պիտի կառուցուէր նոր խրճիթը։ Կային այնպիսիներ, որոնք արդէն սկսած էին շինութեան։ Մուրճի հարուածներուն եւ թիթեղներուն ձայնը կը ստիպէր, որ մարդիկ պոռալով խօսէին։ Կռուող չկար, բայց վիճաբանութիւնները կռիւի ձեւ ստացած էին։ Յաւիտենական դժգոհ, Պետրոս էմմին, կը պոռար.</p> <p>— Ինչո՞ւ Մովսէսին դաշտի եզերքէն տուած էք հողը, իսկ ինծի կեդրոնէն. հա՞։</p> <p>— Կեդրոն, եզերք չկա՜յ,— կ՚աշխատէր բացատրել յանձնախումբի անդամներէն մէկը,— վաղը, այս բոլոր դաշտերը քէմփերով պիտի ծածկուին։ Իւրաքանչիւր տան չորս կողմէն երկու մեթր ճամբայ պիտի անցնի։</p> <p>Թիւ տասնըութ հողը մերն է։ Ինչ որ ունէինք հաւաքեցինք հոն։ Մայրիկը, քեռիիս տղան եւ մեծ եղբայրս սկսան թիթեղները այնպիսի դիրքով մը զետեղել, որ պաշտպանուէինք հովէն. քանի մը օր բացօթեայ պիտի գիշերէինք։ Մայրիկը հաւաքեց մեզ ու սկսաւ աղօթել ընթրիքէն առաջ. «Շնորհակալ ենք Քեզմէ ա՛յս հողին համար, ա՛յս հացին համար, ա՛յս կեանքին համար, գիտենք որ Քու աջդ մեր վրայ է»։</p> <p>— Բորոտները կրկին սկսան կեղծաւորութեան,— ըսաւ Թորոս աղան ու շտապեց հեռանալ, որովհետեւ տեսաւ Մարիամը, որ արագ քայլերով մեզի կը մօտենար։</p> <p>Մարիամը ամենէն խելացի կինն էր քէմփին, անոր համար «խենթ» կը կոչէինք զինք։ Այնչափ աղքատ էր որ նոյնիսկ «պաճի» բառը մարդիկ կը զլանային տալ իրեն։ Պատերազմի ընթացքին կորսնցուցած էր ամուսինն ու զաւակները, եւ կ՚ապրէր անոնց յիշատակով։ Յաճախ մայրիկին քով կու գար, տեսակ մը անոր պաշտպանն էր չար լեզուներուն դէմ։ Անգրագէտ իմաստասէր մըն էր Մարիամ։ Կ՚առնէր մօրս Աստուածաշունչը, Աւետարաններէն էջ մը կը բանար, մատը, երկիւղածութեամբ, կը սահեցնէր տողերուն վրայէն. այդ պահուն երկնային փայլ մը կը ստանար դէմքը։ Մայրս զարմացած կը դիտէր այդ խորհրդաւոր վերացումը։</p> <p>— Ի՞նչ կը հասկնաս, Մարիամ,— կ՚ըսէր մայրիկը,— մատդ այդ տողերուն քսելով։</p> <p>— Այն՝ ինչ որ Յիսուսի հագուստին դպչող հիւանդ կինը հասկցաւ. ուժ կ՚ամբարեմ։</p> <p>Մայրս, յաճախ, պատասխան չէր գտներ տալիք։ Ամբողջ քէմփը կը պապանձէր՝ եթէ փորձէր վէճի բռնուիլ հետը։ Առանձինն Թուրք խուժանին դիմադրած էր եւ ո՛չ մէկ ուժ կրնար շեղել զինք իր գիտցած ճշմարտութենէն։</p> <p>Մայրս քէմփին միակ զարգացած կինն էր։ Տարիներով ուսուցչութիւն ըրած էր, ու հիմա ալ, կրթական գործերով կ՚ապահովէր մեր ապրուստը։ Ջնջին բան մըն էր ստացածը, բայց մայրս սորված էր ժպիտով տառապելու արուեստը։</p> <p>— Գիտե՞ս ուրկէ կու գամ,— ըսաւ Մարիամ, տեղաւորուելով մօրս կողքին,— Մինաս ուստային քովէն կու գամ։ Խօսեցայ ձեր մասին, համոզեցի որ ձեր տունը ինք շինէ. քանի մը ոսկի պիտի տաք հիմա, ու յետոյ. ամսէ ամիս ինչ որ կրնաք տալ. աճապարելու պատճառ չկայ։</p> <p>— Ի՞նչ կ՚ըսես, Մարիամ,— ըսաւ մայրիկը շփոթած,— Մինաս ուստան վարպետ հիւսն է, ինչպէ՞ս կրնամ ես անոր տուն շինել տալ. ահա՛ մեր բոլոր ունեցածները, սա ժանգոտած թիթեղներն են…</p> <p>— Սա թիթեղները միա՞յն… հապա՞ Աստուածդ։</p> <p>Մարիամ լաւ կերպը գիտէր լռեցնելու մայրիկը։</p> <p>Յաջորդ երեկոյ. Մինաս ուստան եկաւ մեր հողը տեսնելու։ Թուղթին վրայ բաներ մը գծեց, ցոյց տուաւ մօրս ու Մարիամին։</p> <p>— Մինաս ուստա,— ըսաւ Մարիամ,— կը տեսնես սա շինուող խրճիթները, բոլորն ալ հողին փակած են, մեր գիւղին օդը չկայ հոս, խոնաւ է այս քաղաքը ու վատառողջ է այսչափ մօտ ըլլալ ցեխին. կարելի չէ՞ սա տունը սիւներու վրան բարձրացնել, սանկ երկու մեթր բարձրութեան մը վրայ։ Չեմ կարծեր որ ծախսի մեծ տարբերութիւն մը ըլլայ. ի՞նչ կը խորհիս։</p> <p>Լռութիւն տիրեց, մենք որբերս, այնպիսի ուրախութեան մէջ էինք, որ բոլորս ալ, մեր բարձրաձայն խնդուքները լայն ժպիտներու տակ սանձած էինք։</p> <p>Մայրիկը Մարիամին կը նայէր շուարած, իսկ Մինաս ուստան ալ մեզ կը դիտէր։ Մինաս ուստան կարճահասակ, ջղուտ ու վառվռուն մարդ մըն էր։ Նախկին կամաւոր մը, որուն սխրագործութիւններուն մասին շատ բաներ լսած էինք։ Մինաս ուստան մօտեցաւ ինծի, ձեռքը դրաւ գլխուս ու հարցուց.</p> <p>— Դուն ինչպէ՞ս կ՚ուզես, մանչո՛ւկ։</p> <p>Ժպիտը այլեւս չկրցաւ ծածկել խնդուքս ու ազատօրէն սկսայ խնդալ։ Բոլոր ժպիտներու տակ պահուած խնդուքները դուրս յորդեցան։ Որբերս, զիրար դիտելով, մեր թոքերուն մէջ կուտակուած խինդը դուրս կու տայինք։ Չհասկցայ, թէ ինչու մեր խնդուքը Մինաս ուստայի աչքերը խոնաւցուց. ափովը մի քանի արցունք սրբեց այտերուն վրայէն եւ ըսաւ դողդոջ ձայնով.</p> <p>— Ձեր տունը սիւներու վրայ պիտի շինուի։</p> <p>Գլուխը ծռեց եւ մեկնեցաւ արագ քայլերով՝ առանց ետ նայելու։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Շաբաթ մը ետք, մեր թիթեղաշէն տունը կանգնած էր չորս սիւներու վրայ, շատ բարձր միւս խրճիթներէն. արեւը կ՚ողողէր տունը իր ճառագայթներովը ու փոքր պատշգամին վրայ կայնած՝ կը դիտէինք հողին փակած խրճիթներուն մէջի եռուզեռը։</p> <p>Մայրիկը երբեք պատշգամ չէր ելլեր, յանցաւորի պէս կը բարձրանար աստիճաններէն ու առանց չորս կողմը նայելու կը մտնէր ներս։ Մօրս դէմքի ժպիտը անյայտացած էր ամբողջութեամբ։ Մարիամն էր մեր պատշգամի ընկերը։ Մարդիկ կ՚անցնէին մեր տան առջեւէն ծուռ ակնարկներ կը նետէին մեր վրան։ Մայրս նամակագիրն էր ամբողջ քէմփին, կը կարդար եկող բոլոր նամակները ու պէտք եղած բացատրութիւնները կու տար նամակի տէրերուն։ Մեր նոր տունը շինուելէն ի վեր, ոչ ոք եկաւ մեզի, ոչ ոք խօսեցաւ մեզի հետ. անապատի մէջ կ՚ապրէինք կարծես. բան մը կը դառնար մեր շուրջը ու մենք անտեղեակ էինք։ Մայրիկը շատ տխուր էր։</p> <p>Օր մը, մայրիկը հաւաքած էր մեզ իր շուրջը եւ իրիկուան աղօթքը կ՚ընէր, երբ յանկարծ, զօրաւոր ցնցում մը զգացինք եւ լսեցինք քանի մը քարերու ձայնը թիթեղներուն վրայ։ «Հէ՜յ, այրի կնիկ, որո՞ւն դրամով շինեցիր այս պալատը». Թորոս աղային ձայնն էր։ Թորոս աղան առանձին չէր, լսեցինք ուրիշ ձայներ ատելութեամբ յորդուն։ «Բորոտները հայ չեն, օղո՛ւլ, ամերիկացի են», «Աղքատներուն բաժնուելիք ալիւրին դրամը ո՞ւր կ՚երթայ», «Ութսուն պարկ ալիւր գողցուեր է», «Այս հագուստները որ իրենց կը տրուին, մեզի բաժնուելու համար՝ շուկայի մէջ ծախու հանուած են», «Ծովը աւազ՝ ասոնց քով դրամ», «Աչք կը գոցեն ու <em>աւանդան</em> անպակաս է իրենց քով»։ Տունը սկսաւ շարժիլ, որոշ էր որ կ՚աշխատէին սիւները տեղահան ընել։ Քարերը կրկին սկսան տեղալ մեր տան վրայ։ Մայրիկէն զատ բոլորս ալ կու լայինք, «Առանց ամչնալու պալատ կը բարձրացնես մեր աչքին առջեւ», «Ինչո՞ւ Մինաս ուստան մեզի ալ պալատներ չի շիներ», «Անամօթ կին, թո՜ւ քեզի…»։</p> <p>— Թո՜ւ ձեզի, հազար թո՜ւ,— լսուեցաւ Մարիամին ձայնը,— ցեխի՝ երկրպագուներ, Թուրքի՝ աշկերտներ, ե՞րբ եւ ո՞ւր տեսնուած է, որ Հայեր յարձակին անպաշտպան այրիի մը վրայ. կա՞յ ձեզմէ մէկը, որուն ծառայութիւն մը չէ մատուցած սա կինը։ Դուք ձեր զաւակները չէ՛ք սիրեր, ինչպէ՞ս պիտի սիրէք ձեր դրացին։ Ո՞ւր է պալատը, կոյրե՛ր, նոյն քէմփի տունն է՝ միայն ցեխէն բարձրացած. այս խրճիթին մէջ եօթը որբեր կը բնակին՝ չոր հաց կրծելով, ամէն օր տաք ջուր կը խմեն ստամոքսնին հանդարտեցնելու համար։ Փոխանակ հայհոյելու՝ բարձրացուցէք ձեր հոգին, որպէսզի բարձրանան նաեւ ձեր խրճիթները ցեխին մէջէն…</p> <p>— Տէ՛, լռէ՛, խենթ շատախօս,— պոռաց Թորոս աղան,— Հիմա այդ լեզուդ կը փրցնեմ. կեղծաւորնե՛ր, շունը շան տէր կ՚ելլէ։ Դուք Հայ չէք, դուք անիծեալ էք, դուք խաչապաշտ իսկ չէք։</p> <p>— Այո՛, ճիշդ է, ձեր եւ մեր տարբերութիւնը հո՛ն է, դուք խաչը կը պաշտէք, մենք՝ Խաչեալը, եթէ դուք ալ փոխանակ խաչը պաշտելու՝ Խաչեալը պաշտէիք, շատ լաւ պիտի գիտնայիք, որ քար չեն նետեր որբերու եւ այրիներու վրայ։ Ահա՛, ես հոս կայնած եմ, մինչեւ որ զիս չմեռցնէք, չէք կրնար փլցնել այս խրճիթը։ Ես…</p> <p>— Լռէ՛, շատախօս կին,— պոռաց Թորոս աղան,— քեզ ալ կը մեռցնենք, այդ տունն ալ կը փլցնենք, ա՛ռ քեզի, անամօ՛թ կին։</p> <p>Լսեցինք հարուածի մը ձայնը։</p> <p>Դուրսը երկա՜ր լռութիւն տիրեց։ Քեռիիս տղան պատշգամ ելաւ ու լսեցինք աստիճաններէն իջնալը։ Քիչ ետք, վերադարձաւ Մարիամին հետ։ Մարիամին քիթը կ՚արիւնէր։</p> <p>— Բան չկայ, բան չկայ,— ըսաւ Մարիամ քիթը լուալով,— այս մարդիկը լոյսի պակասէն կը տառապին։</p> <p>Յաջորդող օրերուն, անպակաս եղան ակնարկութիւնները մեր պալատին մասին։ Ըսուեցաւ, թէ մենք հազար կերպեր ունինք դրամ դիզելու. ամերիկացի միսիոնարները ողջ թող մնան, թէ մենք շատ հարստացած ենք ու աղքատներուն վիճակէն չենք հասկնար, թէ հագուստ ու ալիւր կը ծախենք ու թագաւորական կեանք կը վարենք։ «Սա պզտիկներուդ երեսին նայէ՛,— կը ճչային կիները մօրս երեսին,— կարմի՛ր, կարմիր կը վառին, իսկ մեր փոքրիկները՝ մեղրամոմի պէս են, մեղրամո՜մ»։</p> <p>Մայրիկը երեկոյեան շտապեց Մինաս ուստային քով, լացաւ, աղաչեց եւ վերջապէս համոզեց Մինաս ուստան, որ գար անմիջապէս, մեր տան սիւները կտրէր ու գետնին վրայ հանգչեցնէր՝ միւս տուներուն նման։ Նոյն գիշերն իսկ, եկաւ Մինաս ուստան, չորս բանուորներով։ Պարպեցինք տան գոյքերը եւ ժամ մը ետք, մեր տունն ալ կը հանգչէր հողին վրայ։ Մօրս ժպիտը վերադարձաւ դէմքին։</p> <p>Յաջորդ օր, Մարիամն էր տխուրը։</p> <p>—Դո՛ւն,— ըսաւ մայրիկին,— փարոսին լոյսը մարեցիր։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Շաբաթներ անցան ու օր մըն ալ տեսանք, որ մեր դրացին աշխատանքի վրայ էր. քէմփի մարդիկը կ՚օգնէին իրեն ու կ՚աշխատէին չորս սիւներու վրայ բարձրացնել խրճիթը։ Երեկոյեան արդէն վերջացած էր աշխատանքը։ Յաջորդող օրերուն, ուրիշ խրճիթներ բարձրացան սիւներու վրայ։ Շատեր, թիթեղները կը քակէին ու տախտակ կը գամէին փոխարէնը։ Քէմփը կը գեղեցկանար։ Տարին չբոլորած, միայն մեր խրճիթը մնացած էր գետնին վրայ։ Ընկերներս՝ զիս «Թզուկ խրճիթի բնակիչ» կը կոչէին։ Խոնաւ էր մեր տունը ու հիւանդութիւնը անպակաս։</p> <p>Ցուրտ ու մռայլ ձմեռ մըն էր այդ տարին։ Տանիքը կը կաթկթէր ու հովը կը սուլէր թիթեղներուն մէջէն։ Թաց էր ամէն կողմ, հակառակ անոր, որ տասնեակ մը պնակներ դրած էին հոս-հոն՝ կաթող ջուրը հաւաքելու համար։ Ծնունդը կը մօտենար եւ երեք հիւանդներ ունէինք տան մէջ։ Ջերմը մէկ առ մէկ անկողին կը գամէր ոտքի մնացողները։ Մայրիկը, Մարիամի օգնութեամբ, հիւանդներու խնամքով զբաղած էր. դադրած էր գործի երթալէ։ Կարելի չէր բժիշկ բերելու մասին մտածել։ Տխուր էին մեր օրերը։</p> <p>Երեկոյ մը, երբ մայրիկը սովորականին պէս կ՚աղօթէր՝ դուռը զարնուեցաւ եւ ներս մտաւ Թորոս աղան հինգ երիտասարդներով։ Ոտքի վրայ սպասեցին մինչեւ որ մայրիկը գլուխը բարձրացնէ։ Նստելու տեղ չկար սենեակին մէջ։ Գետինը, երեք հիւանդներ, թրջուած վերմակի մը տակ, պառկած էին քովէ քով։</p> <p>— Ինչպէ՞ս եղան փոքրիկները,— հարցուց Թորոս աղան մեղմ ձայնով,— ամբողջ քէմփը կը հետաքրքրուի ձեզմով, բոլորն ալ պատրաստ են օգնելու։ Տղաս ղրկեցի, որ բժիշկ բերէ. առէք սա տուփը, մէջը <em>քինին</em> կայ փոքրիկներուն համար։ Քեզի բան մը պիտի ըսեմ, բայց չեմ ուզեր որ հակառակիս, վաղը, եթէ օդը պայծառ ըլլայ, պիտի գանք եւ ձեր տունը սիւներու վրայ պիտի բարձրացնենք եւ թիթեղները պիտի փոխանակենք տախտակով։ Ի՚նչ կ՚ըսես։</p> <p>Մայրիկը, ժպտուն, նայեցաւ Թորոս աղային, նայեցաւ Մարիամին եւ ըսաւ.</p> <p>— Ուրեմն, փարոսին լոյսը չէ՛ մարած։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-02/ Sat, 02 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-02/ <p>Հակառակ անոր, որ սրբազանը շատ յստակ կերպով կրկնեց, թէ իր գլուխը <em>ղազան</em> չէր, գլուխ էր, տակաւին, Պէյրութ թափուած մեր գիւղացիները կ՚աշխատէին սրբազանը համոզել։</p> <p>— Մենք ալիւր չե՛նք ուզեր, սրբազան Հայր, ալիւրը կարելի չէ ցանել, մենք հացահատիկ կ՚ուզենք, հող կ՚ուզենք, բահ-բրիչ կ՚ուզենք, ջուր կ՚ուզենք, ջո՜ւր։ Մեր կիները կաթ չեն ուզեր, բուրդ կ՚ուզեն, բամպակ կ՚ուզեն աշխատելու համար։ Այս անորոշ վիճակը մեզ կը սպաննէ։ Վրաններուն տակ կարելի չէ ապրիլ, երեխաները կը մեռնի՜ն, բոլորն ալ մալարիա եղած են, կը հասկնա՞ք ինչ կ՚ըսենք, սրբազան։</p> <p>Սրբազանը կը հասկնար, մեր գիւղացիներն էին խօսք չհասկցողները։</p> <p>— Դուք չէի՞ք այն գիւղացիները, որ ամիս մը առաջ, ձեռքերնիդ կուրծքերնուդ վրայ ծալլած՝ հազիւ թէ կը համարձակէիք հետս խօսիլ. այս ի՞նչ աներեսութիւն է հիմա։ Դուք չէ՞իք ըսողը, թէ քարէն կրնայիք հաց հանել։ Մի՛ կարծէք թէ ըսուած խօսքերը կը մոռցուին։</p> <p>— Այո՛, սրբազան Հայր, տուէ՛ք մեզի մեր գիւղին քարը, մեր գիւղին հողը. մեր գիւղին հողը եթէ ուտէիր՝ կրնայիր կշտանալ։ Այս երկրին հողը ցեխ է, ցե՜խ, կոկորդնիս կը փակչի։ Ինչպէ՞ս հաց պիտի ճարենք հոս. մեր երեխաները հաց կ՚ուզեն, հա՜ց։</p> <p>Սրբազանը ըսաւ, թէ լեռնէն եկած էին այս գիւղացիները, այո՛, ուղղակի լեռնէն։</p> <p>— Հիմա լեռը չէք, չէ՞ք հասկնար, խելքերնիդ գլուխնիդ հաւաքեցէ՛ք։</p> <p>— Լեռը չենք, գիտե՛նք, երանի թէ լեռն ըլլայինք, դաշտն ալ չենք. ա՛յդ ալ գիտենք, բայց ո՛ւր ենք, սրբազա՛ն։</p> <p>— Քանի անգամ պէտք է բացատրեմ ձեզի որ հոս քաղաք է, քաղա՜ք։ Չէ՞ք կրնար քիչ մը հանգիստ թողուլ սա գլուխ ըսուածը։ Ինձմէ հող կ՚ուզէք, ջուր կ՚ուզէք, ի՞նչ է, այս երկիրը ի՞մս կը կարծէք։ Բոլորս ալ գաղթականներ ենք, գիտէ՞ք ինչ ըսել է «գաղթական»։ Հոս բանուորութիւն պիտի ընէք ուրիշին համար, կը հասկնա՞ք, հոս տուներ պիտի շինէք, որպէսզի ուրիշներ բնակին, հոս ուրիշներուն գործարաններուն մէջ պիտի աշխատիք, որպէսզի ձեր երեխաները հա՛ց ունենան։ Պիտի տառապիք, գիտե՛մ, սակայն անոր ալ կարելի է վարժուիլ։ Դեռ ի՞նչ կ՚ուզէք, կառավարութիւնը ձեզի հող պիտի տրամադրէ որ տուն շինէք, դիւրութիւններ պիտի տայ որ գործ ճարէք, քաղաքացիի իրաւունք պիտի ստանաք. ի՞նչ է, հոս ձեր պապուն տո՞ւնը կը կարծէք։</p> <p>Անշուշտ թէ գիւղացիները իրենց պապուն տունը չէին կարծեր։</p> <p>— Բայց, սրբազան Հայր…</p> <p>Սրբազան Հայրը շատ բարկացաւ, ձգեց Առաջնորդարանը ու իր սենեակը քաշուեցաւ, մրմրթալով՝</p> <p>— Օ՜ֆ, նոյն պատմութիւնը, ամէ՛ն օր նոյն պատմութիւնը, սա գլուխ ըսուածը չպայթած՝ ազատելու է։</p> <p>Մեր գիւղացիները դուրս ելան Առաջնորդարանէն եւ մնացին դրան առջեւ։</p> <p>Ի՜նչ…</p> <p>Այո՛, պէտք էր տառապելու վարժուէին։ Իրենց տեսածները շա՜տ քիչ էին։ Հապա՜, ի՞նչ էր որ… գիւղի տուները ձգած էին, աքսորի ճամբուն վրայ՝ իրենց հարազատներու դիակներուն վրայէն քալած էին, անստուգութենէ չմեռնելու համար անասուններու աղբերուն մէջէն գարի փնտռած էին, շան, կատուի միս կերած էին, ծարաւը ստիպած էր զիրենք, նեխած ջուրի համար, սիրելիներ խոշտանգել… բայց հոս, քաղաքին մէջ, տառապելու պէտք էր վարժուէին։</p> <p>Հսկայ վրաններուն տակ, ուր ապաստանած էին մեր գիւղացիները, իրենց ընտանիքներով, վայնասուն մը փրթաւ. երբ Առաջնորդարանէն վերադարձողները ըսին, թէ պէտք էր իրենց գլխուն ճարին նայէին, պէտք էր քարէն հաց հանէին, պէտք էր տառապելու վարժուէին…</p> <p>— Ինչո՞ւ բերիք մեզ հոս, ինչո՞ւ ստեցիք,— սկսան ողբալ կիները,— ինչո՞ւ չթողուցիք որ մեր փլատակներուն տակ թաղուէինք։ Պիտի մեռնի՜նք, բոլորս ալ պիտի մեռնինք։ Երեխաները իրենց արցունքները խմելով կը ճաթին։ Սա աղջիկներուն նայեցէ՛ք, կմա՜խք, կմա՜խք։ Ա՜խ… ա՜խ… Աստուած…</p> <p>Այդ գիշեր, Սերոբի երկու տարեկան մանչը մեռաւ։ Սերոբ դանդաղօրէն ոտքի ելաւ, լապտերին լոյսը բարձրացուց, երկարօրէն դիտեց զաւկին դէմքը. բան մը չկրցաւ կարդալ հոն, մաշած անմեղ մանուկի մը դէմքն էր՝ գիւղին մէջ ծնած, աքսորի ճամբուն վրայ աչքերը բացած, ու հոս, քաղաքին մէջ, տառապանքէն կը փախչէր։ Ծռեցաւ, ափովը մեղմօրէն շոյեց տղուն մազերը։ Բրտօրէն արգիլեց մի քանի կիներու լացը՝ որ, ամէն ատեն, առիթ կը փնտռէին, յիշելու իրենց կորսնցուցած սիրելիները եւ նոր ողբ մը սկսելու։ Քնքշութեամբ փաթթեց երեխային անկենդան մարմինը սաւանի մը մէջ, գրկեց, դանդաղօրէն ոտքի ելաւ, ճրագը մարեց եւ դուրս եկաւ վրանէն։ Դուրսը խոնաւ, պաղ մթութիւն մը կար։ Դիտեց երկինքը. թեթեւ ամպեր աստղերու փայլը քողարկած էին։ Շրթները շարժեցան. թերեւս աղօթեց, թերեւս հայհոյեց։ Երեխային դէմքը բացաւ, խաւարին մէջ կարծեց կեանք կար հոն, դէմքը խոնարհեց, հանգչեցուց երեխային դէմքին վրայ. մահն էր հոն, գրկին մէջ, այնչափ մօտ իր սրտին։ Համբուրեց մանուկին ճակատը, ուզեց սիրտը տալ անոր։ Սկսաւ քալել, գիշերուան ցօղը արցունքի կաթիլներ զետեղեց այտերուն վրայ։ Բլուրէն վար՝ քայլերը ինքնաբերաբար արագացան։ Կանգ առաւ երկաթուղիին մէջտեղը։ Մանուկը բարձր բռնած, երկարօրէն սպասեց շոգեկառքը։ Կարելի էր վերջ մը տալ սա հոգիի պարապութեան։ Լուռ էր ամէն կողմ։ Դիտեց երկաթէ գիծերը, որոնք օձի լեզուներու նման երկարած էին ու կը փայլէին խաւարին մէջ։ Շարունակեց քալել։ Վարը, քանի մը քայլ անդին, արաբի մը բանջարանոցն էր, ուրկէ ջուր կը կրէին խմելու համար։ Սկսաւ իջնել, զգուշութեամբ ծռեցաւ, անցաւ ադամաթուզի տունկերուն քովէն եւ նստեցաւ հողին վրայ։ Զաւակը դրաւ մօտը, դիտեց շուրջը, շարժում չկար։ Շուներու հաջոցին եւ գորտերու կռկռոցին միախառնուած ձայնը կու գար։ Ձեռքը մխրճեց հողին մէջ, թաց էր ու կակուղ։ Սկսաւ փորել։ Նախ դանդաղօրէն, ափովը, հողը կը նետէր հեռուն, աստիճանաբար արագացուց շարժումները, ու երբ, փորին վրայ պառկած՝ հողը կը ճանկռտէր, խելագար մոլուցքի մը վերածուած էր աշխատանքը. կուրծքը կը հեւար ու քրտինքի կաթիլները կ՚իյնային փոսին մէջ։ Վերջացուց աշխատանքը, զգուշութեամբ գրկեց զաւակը, դրաւ փոսին եզերքը դիզուած հողին վրայ եւ դիտեց երկարօրէ՜ն։</p> <p>Հոս՝ կեանք մը չսկսած, կը վերջանար։</p> <p>Հոն՝ ուրիշ կեանք մը, իր գիւղը։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Հօրը հետ տուն կը վերադառնային դաշտէն՝ նայուածքը թարմացնող կանաչութեամբ մը շրջապատուած։ Գիւղի փողոցներէն անցած ատեն, Սերոբ, գաղտագողի կը դիտէր Վարդանոյշենց տունը։ Վստահ էր, որ այդ ժամուն, նշանածը կը զգար իր անցքը։ Որչա՜փ հրապուրիչ էին այդ պատերը։ Սերոբի հայրը, ժպտուն, կը դիտէր տղուն յուզումը եւ տուն հասնելուն՝ կ՚ըսէր.</p> <p>— Կնի՛կ, Սերոբը…</p> <p>— Գիտե՛մ, գիտեմ,— կը պատասխանէր մայրը,— շատը գնաց, քիչը մնաց, այդ օրն ալ կու գայ։</p> <p>Եկաւ այդ օրն ալ։</p> <p>Սերոբ, երբ առանձին մնաց Վարդանոյշին հետ՝ տեսաւ թէ չէր սխալած. ան աւելի թարմ էր, քան գարնան ծլած առաջին խոտը, եւ աւելի մաքուր, քան թուփերուն տակ ապաստանած մանիշակը։ Յաջորդող օրերուն, Սերոբ, եզները հօրը խնամքին յանձնած, կը շտապէր տուն, իր սեփական օճախը։ Սիրտը կը խայտար։</p> <p>«Օ՜հ, Աստուած իմ,— կ՚աղօթէր,— այս որքա՜ն առատ բարիք, դուն անսասան պահէ մեր տունը»։</p> <p>Տարին չբոլորած ծնաւ առաջին մանչը։ Այդ գիշեր, Սերոբի մայրը վախցաւ որ տղան կրնար խելագարիլ։</p> <p>— Տղա՛յ, այդ ի՞նչ վիճակ է, ամէն ամուսնացող զաւակ կ՚ունենայ. աշխարհ քո՞ւկդ եղաւ, ի՞նչ է։</p> <p>Այո՛, աշխարհ Սերոբին էր եղած։ Ինչո՞ւ օրերը աւելի երկար կը թուէին հիմա։ Իրիկունները, զաւակը կ՚առնէր կնկանը կամ մօրը գրկէն, կը պառկեցնէր ծունկերուն վրայ ու կը խաղար հետը։</p> <p>— Տէ՛, ըսէ՛ք նայիմ, ո՞վ ասանկ աղուորիկ մանչուկ մը ունի։ Նայեցէ՛ք, նայեցէ՛ք, հասակը որչա՜փ պիտի բարձրանայ. այսչա՜փ, այսչա՜փ։</p> <p>Ձեռքերովը գլխէն վեր կը բարձրացնէր տղան, ոտքի կ՚ելլէր, կը դառնար սենեակին մէջ, կը ցատկռտէր։ Վարդանոյշ կը նեղանար։</p> <p>— Երեխան ինծի տո՛ւր, կը վախնայ, վար կրնաս ձգել,— կ՚ըսէր։</p> <p>Սերոբ կը շարունակէր խաղալ, մօրը գրկին մէջ, մատներովը աչքերը ճմռթկող զաւկին հետ։</p> <p>— Քունը եկած է խեղճին,— կ՚ըսէր Սերոբ խանդաղատանքով,— սանկ, աղուո՜ր պաչիկ մըն ալ. ապրի՛ս։</p> <p>Երկար ժամանակ, երեխային օրօրոցին քով նստած, կը դիտէր անոր սիրուն դէմքը։</p> <p>Աստուած ուզեց աւելի երջանկացնել Սերոբը։ Երկրորդ մանչ մըն ալ տուաւ անոր։</p> <p>Իրիկունները, անկողին մտնելէ առաջ, Սերոբի հայրը կ՚աղօթէր։</p> <p>«Փա՜ռք Քեզ, Տէր, փառք Քեզ, Դուն պահպանէ թոռնիկներս, Դուն մխիթարութիւն տուր այն տուներուն, ուր հրեշտակներդ չես ղրկեր։ Դուն կանաչ պահէ՛ մեր գիւղը, մի՛ թողուր որ չարը յաղթէ բարիին։ Սերոբի սիրտը թող պայծառ մնայ արեւուդ պէս, եւ արեւդ միշտ թող ծագի մեր կանաչ դաշտերուն վրայ։ Օրհնէ՛ մեր աշխատանքը, թող արիւնը չխառնուի մեր քրտինքին, թող մի՛շտ մեր քրտինքով պարարտանան մեր պապերուն հողերը։ Թող մեր զաւակները ապրին իրենց պապերուն չափ մաքուր, օտարի բարքերը թող չշլացնեն անոնց աչքերը։ Թող ապրին հո՛ս, թող աճին հո՛ս. մեր մարմինները՝ մեր գիւղին հողովը կերտուած, թող վերադառնա՛ն մեր հողին… թող վերադառնա՛ն մեր հողին… թող վերադառնա՛ն մեր հողին…»</p> <p>Դարձաւ, դարձաւ նախադասութիւնը, ձայնագրի նոյն գծին վրայէն կրկին ու կրկին սահող ասեղի նման։ Սերոբի ձեռքը անգիտակցաբար հանգչեցաւ զաւկին վրայ։ Սերոբի ձեռքը սարսռաց եւ ինքնաբերաբար ետ քաշեց։ Գիւղը անհետացած էր։ Շլմորուն աչքերով դիտեց սաւանին մէջ հանգչող զաւկին մարմինը եւ խելագար ցասումով նետուեցաւ անոր վրայ, գրկեց կատաղութեամբ, ամբողջ ուժովը սեղմեց կրծքին։ Կուրծքը պատռտող, կուտակուած հառաչներն ու արցունքները յորդեցան։ Դէմքը զաւկին դիակին փարած, լացաւ ցնցուելով, լացաւ խորտակուելով։ Գլխուն մէջ անվերջանալի արշաւ մը սկսաւ, աւելի կատաղի, քան անզուսպ, հազարաւոր վայրագ ձիերու քառատրոփ վազքը։ Փոշիի ամպեր եւ փոթորիկ։ Գանկեր կը գլորէին սմբակներու տակ։ Տեսաւ հօրը, մօրը, Վարդանոյշին եւ անդրանիկ զաւկին գանկերուն խելացնոր եւ դարձդարձիկ ոստիւնները։ Հրացանազարկ երիտասարդներու դիակները ծածկած էին անապատը։ Աւազ ու կրակ ամէն կողմ, արիւն կար դէմքերու վրայ, արիւն՝ աչքերու մէջ, արիւն՝ ճամբաներու երկայնքին։ Մահը, իր անսահման մագիլները տարածած՝ ծածկած էր Հայոց աշխարհը։ Մահը, արագ-արագ, աւելի արագ, քան զիրար յաջորդող քստմնելի ոճիրները, շրջեցաւ Սերոբի գանկին մէջ ու յանկարծ փլչեցաւ բան մը ներսիդին։</p> <p>Սերոբ գլուխը բարձրացուց։ Կարմրած աչքերուն առջեւ բացուեցան ամերիկացիներուն տուած վրանները եւ արցունք, Առաջնորդարանը եւ արցունք, հայրեր հիւանդ, մայրեր հիւանդ եւ արցունք։ Ինք՝ առանձին, երկայն ճամբու մը վերջաւորութեան, մեռած զաւակ մը կողքին ու կուրծք պատռտող արցունքներ։ Մինչեւ ե՞րբ։ Պիտի չչորնա՞ն այս արցունքները։ Նոր ծնած մանուկներ պիտի չշարունակե՞ն իրենց ծնողներուն թափած արցունքները ամբողջացնել։ Ու յետո՞յ։ Հօրը աղօթքի բառերը կրկին ղօղանջեցին գանկին մէջ. «Թող վերադառնան մեր հողին, գիւղին հողովը կերտուածները, թող վերադառնա՛ն մեր հողին…»։ Մեր հողէն արմատախիլ՝ ինչպէ՞ս կարելի էր ապրիլ առանց արցունքի։ Հոս՝ լալով ապրիլ, հոն՝ թերեւս, առանց արցունքի մեռնիլ…</p> <p>Գանկին մէջ ամէն բան անշարժացաւ։ Արշաւող ձիերը անհետացան, փոշիի ամպը վար իջաւ, խաղաղութի՜ւն։ Դանդաղօրէն ոտքի ելաւ, կրկին համբուրեց տղան եւ զգո՜յշ, շա՜տ զգոյշ, անոր մարմինը իջեցուց փոսին մէջ։ Ծունկի եկաւ, խաչակնքեց ու գլուխը ծռած՝ մնաց այդ գիրքին մէջ։ Զգաց, որ հայրն ալ, իր կողքին, ծունկի եկած էր թոռնիկին գերեզմանին առջեւ։ Հօրը շրթներովն էր որ սկսաւ աղօթել.</p> <p>«Հայր մեր որ յերկինս ես…»</p> <p>Լռեց, արցունքները սկսան իյնալ զաւկին դիակին վրայ։</p> <p>«Եղիցի կամք քո», կրկնեց քանի մը անգամ։ Նայեցաւ շուրջը, ոչ ոք չկար։ Դէմքը երկնքին ուղղած՝ շարունակեց աղօթել։</p> <p>Սրբեց արցունքները. «Հող էիր, հող դառնաս» ըսաւ ու դանդաղօրէն սկսաւ լեցնել փոսը։ Համբուրեց հողը, ափ մը հող դրաւ գրպանը։ Խորունկ խաչ մը գծեց հողին վրայ, երկիւղածութեամբ համբուրեց խաչը եւ ոտքի ելաւ։</p> <p>Աչքերը զաւկին շիրիմին յառած՝ հեռացաւ։ Անցաւ ադամաթուզերուն քովէն, կայնեցաւ երկաթուղիին մէջտեղը, երկարօրէն դիտեց իրենց վրանը, ապա, գլուխը դարձուց եւ իրենց վրանէն հակառակ ուղղութեամբ քալեց՝ որպէսզի չորնան թաց աչքերը։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Յաջորդ օր եւ յաջորդող օրերուն ո՛չ մէկ լուր ստացան Սերոբի մասին, եւ երբ, օր մըն ալ, Առաջնորդարանէն վերադարձողներ ըսին, թէ թիթեղներ պիտի բաժնուէին, հիւղակներ շինելու համար՝ ամբողջութեամբ մոռցուեցաւ մեր հողերուն վերադարձող Սերոբը։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-01/ Fri, 01 Jan 2021 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-01/ <p>Հրաչ</p> <p>Վազգէն</p> <p>Ժիրայր</p> <p>Ֆիլիբ</p> <p>Արա</p> <p>Պերճ</p> <p>Վահան</p> <p>Օտար անուն մը սպրդած է վերի ցանկին մէջ ու անպատկառօրէն բազմած կեդրոնը։ Պիտի բռնեմ անոր ականջէն, դուրս պիտի հանեմ շարքէն ու պիտի կայնեցնեմ անկիւն մը։ Պիտի ամբաստանեմ այդ աճպարարը։ Այդ անուան տէրը ո՛չ յոյն է, ո՛չ Ֆրանսացի, ո՛չ անգլիացի եւ ոչ ալ արաբ մը. այլ՝ հայ մըն է… ես եմ։ Այդ անունը իմ խաչս է, իմ անբաժան թշնամիս։ Այդ անունը զիս ջղայնացուցած, կատղեցուցած, լացուցած է։ Հրապարակաւ պիտի խայտառակեմ այդ օտարականը, մինչեւ որ հովանամ, թեթեւնամ ու հոգիս պայծառանայ։</p> <p>Երբ գիտակցեցայ գոյութեանս՝ որբանոցի մը մէջ գտայ ինքզինքս։ Առաջին հարցումը եղաւ։</p> <p>— Ի՞նչ է անունդ։</p> <p>— Ֆիլիբ։</p> <p>— Ի՜նչ։</p> <p>— Ֆիլիբ։</p> <p>— Այդ ի՞նչ տեսակ անուն է. հայ չե՞ս դուն։</p> <p>— Եղբօրս անունը Յովհաննէս է,— ըսի լալով։</p> <p>Յաջորդ օր, մանկապարտէզի օրիորդը ջղայնացաւ։</p> <p>— Ի՞նչ է անունդ։</p> <p>— Ֆիլիբ,— պատասխանեցի հազիւ լսելի ձայնով։</p> <p>— Ի՞նչ է, բարձրաձայն խօսէ՛, չեմ լսեր։</p> <p>— Ֆիլիբ,— կրկնեցի մեղմ ձայնով։</p> <p>— Ֆիլի՞,— հարցուց օրիորդը զարմացած,— աղջկա՞յ թէ մանչու անուն է այդ։</p> <p>— Չեմ գիտեր,— ըսի հեծկլտալով։</p> <p>— Ծնողքդ ուրիշ անուն չե՞ն գտած,— հարցուց օրիորդը ջղայնացած։</p> <p>— Չեմ գիտեր,— պատասխանեցի խեղճացած։</p> <p>Վեց ամիս անունս «Ֆիլի» մնաց, անկէ ետք «Իպօ» վերամկրտուեցաւ։</p> <p>Ամենագէտ ու շիլ ուսուցիչ մը ունէինք որբանոցին մէջ։ Երեկոները տղաքը կը հաւաքուէին շուրջը.</p> <p>— Պարո՛ն, իմ անունս ի՞նչ կը նշանակէ,— կը հարցնէր Սուրէն։</p> <p>— Արշաւիր՝ կը նշանակէ «տղամարդ»,— կը պատասխանէր ուսուցիչը։</p> <p>— Պարո՛ն, Արշաւիրը չէ հարցնողը. ես եմ, ե՛ս։</p> <p>— Սուրէն՝ «ուժեղ» կը նշանակէ։</p> <p>— Իմ անո՞ւնս, իմ անո՞ւնս, իմ անո՞ւնս,— տղաքը զիրար կը հրմշտկէին։</p> <p>— Կարապետ՝ «առաջնորդ» կը նշանակէ. Գրիգոր՝ «արթուն» ըսել է. Գառնիկը՝ «գառնուկ»ն է. Յակոբ՝ «խաբող» է. Սահակ՝ «ուրախութիւն» կը նշանակէ. Փանոս՝ «փայլուն» ըսել է. Լեւոն՝ «առիւծ» կը նշանակէ …</p> <p>Ա՜խ, որքան կը փափաքէի որ պարոնը իմ անուանս ալ նշանակութիւն մը տար. բայց չէի համարձակեր անձամբ հարցնել։ Նափոլէոնը պարոնին մօտ կայնած էր։ Մօտեցայ զգուշութեամբ։ Եղբօրս բարեկամն էր Նափոլէոնը։</p> <p>— Նափոլէոն, Նափոլէոն,— ըսի պաղատագին,— ի՞նչ կ՚ըլլաս, պարոնին հարցուր, թէ «Ֆիլիբ» ի՞նչ կը նշանակէ։</p> <p>— Ծօ՛, մեր անունները խորթ են, խո՜րթ, իմաստ չունին, այս իմ անուանս երեսէն քաշածներս Նափոլէոն Ռուսիոյ ձիւներուն մէջ չէ քաշած, բայց քանի կ՚ուզես՝ հարցնեմ։ Պարո՛ն, ի՞նչ կը նշանակէ «Ֆիլիբ» անունը։</p> <p>— «Ֆիլիբ» անունը «Փիլիպպոս»ին կրճատուած ձեւն է,— ըսաւ պարոնը.— «Ֆիլ»՝ յունարէն կը նշանակէ «սիրել», իսկ «իպպոս»՝ կը նշանակէ «ձի», ուստի «Ֆիլիբ», կը նշանակէ «ձի սիրող»։</p> <p>Ծաղկող ժպիտը ցամքեցաւ դէմքիս վրայ, երբ Կարապետը պոռաց.</p> <p>— Իպպո՜ս, Իպպո՜ս, իմ անուշիկ Իպպոսս,— ու հեծաւ վրաս, «տի՛, տի՛», կրկնելով։</p> <p>Քանի մը օր ետք կրճատուեցաւ անունս ու կոչուեցաւ «Իպօ»։</p> <p>— Իպօ, Իպօ, հո՛ս եկուր, Իպօ, հոն գնա՛։</p> <p>Դուն կատղէ՛, ոտքդ գետին զա՛րկ, լա՛ց, անօգուտ, անունդ «Իպօ» է այսուհետեւ։ Վարդանը՝ Վարդան է, Ժիրայրը՝ Ժիրայր, Սուրէնը՝ Սուրէն, նոյնիսկ Ղազարոսը՝ Ղազար է, բայց դուն «Իպօ» ես։</p> <p>Որբանոցի հագուստիս հետ զուգընթաց, «Իպօ» անունը վերցուցի վրայէս, երբ հաստատուեցայ Պէյրութի քէմփերէն մէկուն մէջ։ Քէմփի տղաքը բոլորն ալ թրքախօս էին, կռուազան եւ աղտոտ բերան։ «Ֆիլ» սկսան կոչել զիս։ «Ֆիլ» Թրքերէն «փիղ» ըսել է եղեր։ «Փիլիկ» կանչողները մեծամասնութիւն էին։ «Իլիկ, սիլիկ, տիլիկ, իփլիկ» բառերով աղտոտ «բանաստեղծութիւններ» կը յօրինէին ու կը ծաղրէին զիս։ Որո՞ւն բողոքել. ո՞վ կրցած է խօսք հասկցնել Թրքախօսներուն։ Ծեծ ալ կերած եմ քանի մը առիթներով։</p> <p>Դանիացի Միսիոնարները կը կարդացնէին զիս։ Շաբաթ օրերը, ծովեզերքէն խճաքարեր կը կրէինք, իրենց ժողովարանին ցեխոտ գետինը սալայատակի վերածելու համար։ Կոկիկ ու հրապուրիչ միսիոնարուհի մը կար, միս Սորէնսըն անունով, քաղցր ձայն մը ունէր ու փաղաքշանքով կը կանչէր անունս. «Ֆիլօ, Ֆիլօ, հո՛ս եկուր»։ Դրացիները շնիկ մը ունէին, սիրունիկ բան մըն էր։</p> <p>Ամէն անգամ որ միս Սորէնսըն «Ֆիլօ՜, Ֆիլօ՜» կանչէր՝ շնիկը ինձմէ առաջ կը հասնէր օրիորդին քով՝ բրդոտ պոչը ուժգնօրէն ճօճելով։ Եկո՛ւր եւ զսպէ քրքիջները։ Թշուառական շան լակոտին անունը «Ֆիլօ» չէր, «Ժօլի» էր, բայց զիս նահատակելու համար կ՚ընէր այդ խեղկատակութիւնը։</p> <p>Օր մը զայրոյթս թափեցի մօրս գլխուն.</p> <p>— Մայրի՛կ,— պոռացի բարկաճայթ,— մէ՛կ հատ, սանկ մէկ հա՜տ Հայկական անուն չէի՞ք գիտեր՝ որ այս փորձանքը փակցուցիք ճակտիս։ Ի՞նչ եմ ես. մա՞նչ եմ, աղջի՞կ եմ, Ֆրանսացի՞ եմ, յո՞յն եմ, ձի՞ եմ, փի՞ղ եմ, շո՞ւն եմ, ի՞նչ եմ։ Հայոց պատմութիւն երբէք չէ՞ք կարդացած։ Հայկով, Արամով, Արայով, Պարոյրով կը սկսի մեր պատմութիւնը։ Ազգասէր հայ մը ինչպէ՞ս կրնայ օտար անուն տալ զաւկին։ Օտար անուն տալը առաջին քայլը չէ՞ այլասերման։ Ինչո՞ւ ցկեանս ծիծաղելի կը դարձնէք ձեր զաւակները։ Ամբողջ կեանքերնիս այդ անունով պիտի ապրինք։ Օտար մը գիտե՞ս, որ Վարդգէս, Խաչիկ կամ Նորայր կը կոչուի։ Մենք ինչո՞ւ օտարներէն անուն պիտի մուրանք. «Ֆիլի՜բ», «Փիլիպպո՜ս», չե՛մ ուզեր այս անունը. շո՛ւտ, հայկական անուն մը տուր ինծի, ա՛յս վայրկեանիս, անմիջապէ՛ս։ Մեր իրաւունքն է որոշել մեր անունները։ Կը մերժենք ձեր տուածները։ Ես առանձին չեմ. ինծի պէս շատեր կան։ Տիկին Սեպփորան իր տղուն անունը «Փաղասուր» դրեր է, ուրիշ շնորհալի մը՝ իր զաւակը «Յովսափատ» կոչեր է, ուրիշ խելօք մը՝ «Սուրիսադա» դրեր է։ Կատարեալ լաբիւրինթոս։ Հայոց Աստուածն իսկ կը շուարի մեր ազգին անուանացանկը կարդալով։ Շո՛ւտ, ինծի նոր անուն մը տուր նայիմ։</p> <p>— Ինչե՞ր կ՚ըսես, տղաս,— շուարեցաւ մայրս,— քու անունդ ամերիկացի անբասիր միսիոնարի մը կը պատկանէր, ինչո՞ւ այդպիսի…</p> <p>— Այո՛, անշո՜ւշտ,— մօրս խօսքը կոպտօրէն ընդմիջեցի,— ձեզի համար միա՛յն ամերիկացիները կրնան անբասիր ըլլալ։ Դուք ինչո՞ւ դէմ էք Հայկին, Արամին, Մեսրոպին, Վարդանին, Մուշեղին. ձեր այդ ամերիկացի միսիոնարներէն աւելի անբասիր չե՞ն ասոնք, թէ ոչ, Յիսուս տեղ մը ըսած է. «Ատէ՛ քու ազգդ եւ սիրէ՛ ամերիկացին», հա՞։ Շո՛ւտ, փոխէ՛ անունս, Հայկական անուն մը տո՛ւր։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Տարիները թաւալեցան։ Հայ գաղթականները յառաջդիմեցին ժամանակէն աւելի արագօրէն։ Եուսուֆը, Յովսէփ չեղած՝ Ժոզեֆ եղաւ. Եաղուպը, Յակոբ չեղած՝ Ժագ եղաւ, Ժորժերը խեղդեցին Գէորգները, Մայքերը, Ալեքսները, Ժաները, Փօլերը ողողեցին հրապարակը, հայոց պահակները քնացան, օտար անուններու թագաւորութիւնը տիրեց, սակայն իմ անունս, օտար անուններու մէջն իսկ, մնաց օտարական։ Ես ալ մեծցայ, ուսում ստացայ, դարձայ ուսուցիչ. մարդիկ սկսան յոգնակիով խօսիլ հետս։</p> <p>— Ի՞նչ է ձեր անունը, պարո՛ն։</p> <p>— Ֆիլիբ։</p> <p>— Կաթոլի՞կ էք, բողոքակա՞ն էք։</p> <p>— Եղբա՛յր, անունս կը հարցնէք ու կենսագրականս կը պահանջէք։ Ձեր ինչո՞ւն պէտք իմ ի՛նչ ըլլալս,— կը բողոքէի։</p> <p>— Ինչո՞ւ կը բարկանաք, մե՞ղք գործեցինք։ Ձեր այդ անունը…</p> <p>Իմ այդ անունս, մանկապարտէզի փոքրիկներուն իսկ, վիճաբանութեան նիւթ հայթայթած է։ Օր մը, պատին կռթնած կը դիտէի երեխաներուն խաղը։ Նշմարեցի Փօլը, կաթնաթոյր թարմութեամբ, խինդով կայտռող մանչուկ մը, որ հաստատ քայլերով կը մօտենար ինծի։ Որոշ էր որ գանգատելու կու գար։ Մօտեցաւ ինծի, փոքր մատը բարձրացուց հրաման առնելու ձեւով ու մնաց այդպէս։ Բռնեցի մատիկը ու աչքերով խօսելու արտօնութիւն տուի։</p> <p>— Պալո՛ն,— ըսաւ,— Պետլոսը ձեզի պալոն Ֆլիդ կ՚ըսէ կոլ։</p> <p>— Վա՜յ, չար Պետրոս, վա՜յ,— ըսի,— ինչո՞ւ ճիշդ անունս չես սորվեցներ իրեն։ Դուն գիտե՞ս անունս։</p> <p>— Անշուշտ գիտեմ,— ըսաւ ինքնավստահ,— ձեր անունը պալոն Ֆիլիմ է։</p> <p>— Քու հայրդ ի՞նչ գործ կ՚ընէ,— հարցուցի։</p> <p>— Իմ Հայլս Ֆոթօ Ալագածն է,— պատասխանեց հպարտութեամբ։</p> <p>Փախաւ Փօլը՝ զիս ձգելով Ֆոթօ Արագածին հետ։</p> <p>Կեանքիս մէջ, մէկ անգամ, «Ֆիլիբ» անունը օգտակար եղած է ինծի։ Անաչառ ըլլալու համար ստիպուած եմ յիշատակել այդ պարագան ալ։</p> <p>Ֆոթօ Արագածը, քիչ շատ լուսանկարչութենէ հասկցող, պատանի օգնական մը կը փնտռէր. ընկերներէս մի քանիներ մերժուած էին։ Ես ալ փորձեցի բախտս։ Երբ լուսանկարչատուն մտայ՝ պարոն նկարիչը սակարկութեան մէջ էր յաճախորդի մը հետ։ Ֆոթօ Արագածը յաճախորդին կէս բարձրութիւնը հազիւ ունէր, հակառակ ատոր, փոխանակ վեր նայելու՝ իր վարդագոյն ճաղատը ծռած էր դէպի աջ, ձեռքերը օճառելու ձեւով միացուցած էր ու ափերը, արագ, արագ, իրարու վրայէն կը սահեցնէր եւ համեստութիւնը մարմնաւորող մանրուք ձայնով մը կ՚ըսէր.</p> <p>— Չէ՛, չէ՛, չ՚ըլլար, չեմ կրնար, չե՛մ կրնար, <em>իտարէ</em> չ՚ըներ, <em>իտարէ</em> չ՚ըներ։</p> <p>Յաճախորդին մեկնելէն ետք, մօտեցայ ու մեղմ ձայնով մը ըսի.</p> <p>— Ձեր քով կը հաճէի՞ք աշխատցնել զիս։</p> <p>Գլուխը երկվայրկեան մը բարձրացուց, դիտեց զիս, ու ետքը, ճաղատը ծռած, սկսաւ ձեռքերը օճառել։ Շատ փայլուն, առողջ ճաղատ մը ունէր, դիւրութեամբ կրնայի փողկապս շտկել ճաղատին նայելով։</p> <p>— Ի՞նչ է անունդ։</p> <p>— Ֆիլիբ։</p> <p>— Ֆիլի՜բ, մեղմ անուն է. կ՚երեւի բողոքական ես. յուսամ յեղափոխական չես դուն. ի՞նչ կ՚ըսես։</p> <p>— Ի՜նչ յեղափոխական,— ըսի,— ես ո՞վ եմ որ…</p> <p>Ընդունուեցայ գործի։ Վարպետս, Թուրքը այնքան չէր ատեր, որքան յեղափոխականները։ Կը սոսկար անոնցմէ։ «Յեղափոխութիւն» բառը աւելի կը մանրացնէր զինքը. ձեռքերը աւելի արագօրէն կ՚օճառէր ու ճաղատին վարդագոյնը՝ կարմիրի կը վերածուէր։ Ազգային փոքր վէճ մը, կռիւ մը ահ ու սարսափ կը ստեղծէր հոգիին մէջ. «Այս Հայերը խենթ են, խե՛նթ, խե՜նթ», կը կրկնէր շարունակ։ Երբ դրան զանգը տային, զգուշութեամբ կը նայէր ծակէն. եթէ յեղափոխականի նմանցնէր եկողները, դուռը չէր բանար։</p> <p>Վեց ամիս, խաղաղութեամբ ապրեցայ հետը։ «Ֆիլիբ» անունը հանդարտեցուցիչ դեղահատի մը ազդեցութիւնը ունէր վրան։ Իմ գործս, ընդհանրապէս մութ սենեակին մէջ կ՚ըլլար։ Լուսանկարչատունէն դուրս, տանիքին ծայրը, տախտակաշէն, ընդարձակ մութ սենեակ մը ունէինք, որուն կէսէն աւելին լեցուած էր, տարիներու ընթացքին հաւաքուած, հին ապակիներ պարունակող տուփերով։ Բնական լոյսով կը տպէի նկարները։ Ամպամած օրերուն մինչեւ տասը-տասնըհինգ համրելու էի նկար մը տպելու համար։ Անտանելի էր ինծի համար, ժամերով, այդ նոյն թուանշանները կրկնելը։ Գիւտ մը ըրած էի, ազգային երգերէ տողեր կը կրկնէի թուանշաններու փոխարէն։ Կ՚արագացնէի, կը դանդաղեցնէի ձայնս մինչեւ որ յարմարագոյն ժամանակը գտնէի։ Ճոխ էր ցանկս. «Ծագեց արեւ ազատութեան», «Վէրքերով լի ջան ֆիտա եմ», «Ով որ քաջ է ի՞նչ կը սպասէ», «Ես եմ ազատ հայ պատանի» ու տասնեակներով ուրիշներ։ Այս երգերով սնած էր հոգիս. մարմնիս ամէն մէկ հիւլէն թրծուած էր անոնցմով։ Մեր ճամբուն վրայ «ծաղիկներ» չէին բուսներ այն ատեն։ Ազգային երգերը, մութ սենեակին տաղտկալի աշխատանքը կը քաղցրացնէին, կը լուսազարդէին շուրջ բոլորս։</p> <p>Օր մը, քսանըչորս <em>քարթ փոստալ</em> պիտի տպէի։ Յարմարցուցի ժամանակը՝ «Մեր մէկ հաւը գողացողին ամբողջ տունը թալանել», տողին վրայ։ Քսաներեք <em>քարթերը</em> տպեցի, մեղմօրէն, կրկնելով նախադասութիւնը։ Քսանըչորրորդ <em>քարթը</em> տպելու ատեն, թոքերս լեցուցի օդով ու բոլոր ուժովս գոռացի. «Մեր մէկ հաւը գողացողին ամբո՜ղջ տունը թալանե՜լ, աւարե՜լ, աւերե՜լ», եւ ուժգնօրէն ափս զարկի սեղանին վրայ։</p> <p>— Ծօ՛, դուն յեղափոխական ես եղեր,— լսեցի վարպետիս զարհուրած ձայնը մութ սենեակին մէջէն։ Շուարած ետ դարձայ. վարպետս կայնած էր հին ապակիներու հսկայ դէզին ետին։</p> <p>— Շո՛ւտ, շո՛ւտ, դո՛ւրս, դո՛ւրս, դուն զիս խաբեր ես. գառնուկի անունին տակ պահուած՝ գայլ ես եղեր։ Ես ալ «Ֆիլիբ» անունով յեղափոխական չ՚ըլլար կը խորհէի։ Չէ՛, չէ՛, մի՛ խօսիր, չե՛մ ուզեր, ես տանս մէջ կը նախընտրեմ օձ պահել, քան թէ յեղափոխական մը։ Դո՛ւրս, դո՛ւրս։</p> <p>Արգահատելի վիճակ մը ունէր վարպետս, ամբողջ մարմնով կը սարսռար։ Վախ մը պատեց զիս. չըլլայ սա ողորմելի, մութ սենեակին մէջ, կաթուածահար ըլլայ։ Հապճեպով քակեցի գոգնոցս ու շունչս առի փողոցին մէջ։ Չափսոսացի գործս կորսնցնելուս համար, այլ ցաւեցայ, որ չկրցայ «Արագած» անունը հետս փախցնել։ Այդ գաճաճը՝ պիտի շարունակէ «Արագած» կոչուիլ, իսկ ես՝ պարզապէս «Ֆիլիբ»։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Դժբախտաբար չկրցայ պէտք եղածին չափ խայտառակել անբաժան թշնամիս, բայց ձեռքէս ազատելիք չունի, քանի որոշած ենք, մինչեւ մահ, անբաժան մնալ։</p> https://philipzakarian.com/post/hador1-harachapan/ Wed, 02 Dec 2020 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/hador1-harachapan/ <p>Ահա տասնամեակ մը անցաւ այն օրէն երբ յետ-եղեռնեան շրջանին, սփիւռքահայ կեանքի առաջին տասնամեակներուն, ապրած — տառապած — հայ մը, ինքնաշխատութեան կերտիչ կրթանքի եւ կազմաւորման կենսընթացին լիովին մասնակից անձ մը, իր գրիչով վրձինեց տարագրութեան պայմաններուն մէջ ինքզինք վերագտնող հայութեան տագնապը։</p> <p><em>Ֆիլիբ Զաքարեան</em></p> <p>Սիրելի անուն մը, գրաւիչ անձ մը, տառապանքին քուրայէն <em>հիւմըր</em>-ի ոգի մը դուրս բերած համով-հոտով մարդ մը, որ տարիներ շարունակ կտոր-կտոր, գիծ-գիծ, պատկեր առ պատկեր հայ գրականութեան մէջ դրոշմեց _քէմբ_երու համատարած այն իրականութիւնը, որ հայուն կեանքին մէջ տեղահանութենէն եւ հայրենազրկութենէն ետք դարձած էր տիրական ապրելավիճակ։</p> <p>Տարիներու ընթացքին հայ մամուլին, յատկապէս «Ազդակ»ի եւ «Ջանասէր»ի մէջ տասնեակներով պատմուածքներ հրատարակելէն ետք, 1972-ին ան ի լոյս ընծայեց պատմուածքներու իր առաջին հատորը «ՈՐԲԸ ՏՈՒՆ ՇԻՆԵՑ» պարզ բայց թելադրական վերնագրին տակ։ Երկու տարիներ ետք, «Համազգային»ը Պէյրութի մէջ հրատարակեց իր երկրորդ հատորը «ՎԵՐՋԻՆ ՈՐԲԵՐՈՒՆ ՀՍԿՈՒՄԸ» խորագրին տակ։</p> <p>Վարդապետութեան իմ օրերուն Ֆիլիբը մօտէն ճանչցած ըլլալու ուրախութիւնը ունեցած էի, առաջին հերթին, իր պատմուածքներուն մէջէն եւ ապա անձնապէս որպէս բարեկամ, միտքի եւ հոգիի հաղորդակից անձ։</p> <p>Ապրիլեան Եղեռնի Եօթանասունամեակին առիթով, յետ-եղեռնեան շրջանի մասին ընթերցումներուս շարքին մէջ երբ վերստին ձեռք առի «ՈՐԲԸ ՏՈՒՆ ՇԻՆԵՑ» ծաւալուն հատորը, անդրադարձայ որ այնտեղ պատկերացուած աշխարհը հարկ է որ վերստին բացուի մեր նոր սերունդի, պատանի ու երիտասարդ տարիքի անձերուն մտահայեցողութեան դիմաց, որպէսզի գիտակցական նոր անդրադարձումով անոնք կարենան ըմբռնել այն մթնոլորտը, միջավայրը եւ մարդիկն ու իրենց ապրումները, որոնք յատուկ նշանակութիւն եւ մասնաւոր արժէք մը ունին այն սերունդին համար, որ բարեբախտաբար այդ շրջանը ապրելու դժբախտութիւնը չունեցաւ։ Համեմատաբար դիւրակեաց պայմաններու տակ աճած մեր նոր սերունդը, երբ այսօր առողջ մօտեցումով, նոր գիտակցական սեւեռումի տակ կը դնէ Հայկական Ցեղասպանութիւնը, հարկ է որ հաղորդ դառնայ Հայութեան դէմ փորձուած համայնական մահէն ազատած բայց մահուան ստուերէն հալածական, աքսորի մղձաւանջի դառնութիւնը ցմրուր ըմպած հայութեան կեանքին՝ որբութեան եւ _քէմբ_երու, զրկուածութեան եւ չարքաշութեան, ինքնակերտութեան կամքի պայմաններու եւ ոյժերու տակ ապրած իր եղբայրներուն եւ քոյրերուն տաժանագին բայց պատուաբեր ապրումներուն։</p> <p>Ֆրանց Վերֆէլի «<em>Մուսա Տաղի քառասուն Օրերը</em>»ու եռահատոր շարքի, Թէոդիկի «<em>Բանտի եւ Աքսորի Տարիներ</em>»ու եւ Մատթէոս էպլիղաթեանի «<em>Ազգային Խնամատարութեան Տեղեկագիր</em>»ի հրատարակութիւններէն ետք, մղուեցանք Կաթողիկոսարանի կողմէ Եօթանասունամեակին գիրի ճամբով ընծայուած որպէս տուրք, «<em>Որբը Տուն Շինեց</em>» հատորն ալ վերահրատարակել ի սէր մեր նոր սերունդին եւ ի յարգանս Ֆիլիբ Զաքարեանի վաստակին։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Հեղինակը՝ ինք արդէն մէկէ աւելի անգամներ անդրադարձած է որ իր «<em>Որբը Տուն Շինեց</em>» հատորը խորքին մէջ երկու հատորներու համատեղումն է։ Երկու յստակ, անջատ բաժիններէ կը բաղկանայ ան իր առաջին, սկզբնատիպ, եւ ցարդ միակ, հրատարակութեան մէջ.—</p> <p>Առաջին մաս — «<em>Այս Սքանչելի Ժողովուրդը</em>»։</p> <p>Երկրորդ մաս — «<em>Անխորտակելին</em>»։</p> <p>«<em>Վերջին Որբերու Հսկումը</em>» հատորի յառաջաբանին մէջ ինքն է, Ֆիլիբը, որ կարծես որոշ ցաւով մը կը յայտնէ թէ հարկադրաբար մէկ հատորի կողքին տակ համատեղած է զանոնք.</p> <p>«<em>Անշուշտ աւելի պատշաճ պիտի ըլլար, եթէ այս գրքին երկու մասերը, աւելի ճոխացած, անջատ հատորներով տրուէին. սակայն, նկատի առնելով մեր ժողովուրդի ոչ- բաղձալի նիւթական վիճակը, եւ երկու անգամ չենթարկու֊ելու համար գիրք սպառելու մարտիրոսութեան՝ Որբը ստիպուեցաւ իր տունը երկյարկանի շինել</em>»։</p> <p>Չգիտեմ, եթէ ինք այսօր ապրէր, ինչպէս պիտի ուզէր «ճոխացնել» այդ երկու հատորները։ Ես ուրախութիւնը ունեցայ իմանալու իր զաւակներէն՚ Տիկին Շողիկ Չէքիճեանէն եւ Օր. Աստղիկ Զաքարեանէն, որ յօդուածներու, օրաթերթի մէջ տպուած եւ մասամբ ձեռագիր ու անտիպ գրութիւններու ծրար մը ունին որպէս իրենց հօրմէն մնացած ժառանգ։ Զայն տեսնելէ ետք, փափաքեցայ ու մտածեցի որպէս <em>երրորդ</em> հատոր այս նոյն շարքին, հրատարակել զայն այս անգամ անոր որպէս վերնագիր տալով անոր բովանդակութեան մաս կազմող պատմուածքներէն մէկուն, վերջինին, վերնագիրը՝ «<em>Ծեր Մարտիկին Հսկումը</em>», <em>հետեւելով</em> Ֆիլիբ Զաքարեանի աւանդութեան, որ կիրարկուած էր առաջին երկու մասերուն համար։</p> <p>Ահա այսպէս «<em>Որբը Տուն Շինեց</em>»ը <em>եռահատոր</em> շարք մը եղաւ եւ Որբը իբրեւ գրական վաստակ իր ազգին այժմ կը թողու <em>երեք-յարկանի</em> շէնք մը…, փոխան «<em>երկյարկանի</em>»ին, գիրի՝ Հայ տառերու քարերովը ամրօրէն կառուցուած։</p> <span class="asterism">⁂</span> <p>Ֆիլիբ Զաքարեանի գրական գեղարուեստական արժէքին անդրադառնալու կարիքը չեմ զգար։ Իմ նպատակիս ծիրին մէջ չի ներփակուիր այդ մէկը։ Ուրիշներ գրախօսականներու եւ վերլուծական փորձերու մէջէն կատարած են, եւ հաւանաբար դեռ շարունակեն կատարել, այդ աշխատանքը։ Իր լեզուի սահունութիւնը, պարզութեան մէջ բնականութեան հեշտ ընթացքը, արագ վրձինումով պատկերներ ուրուագծելու իր տաղանդը, մարդկայնութեան ջերմութիւնը, հայութեան բորբ ապրումը, <em>հիւմըր</em>-ի այնքան նուրբ եւ տիրապետող առկայութիւնը եւ այլ յատկանիշներ ժողովրդական գրողի մը համբաւը կ՚ապահովեն իրեն համար անպայման։</p> <p>Դարձեալ ինքն է, որ հայ գրողին չկարդացուելու ընդհանրացեալ մտահոգութենէն տագնապող՝ զարմանքի եւ խոր գոհունակութեան շեշտով մը կը գրէր «ՈՐԲԸ ՏՈՒՆ ՇԻՆԵՑ»ի հրատարակութենէն ետք.</p> <p>«<em>Լոյս տեսաւ, ծանուցումը թերթին մէջ՝ լոյսով ողողեց հոգիս։ Գիտէի թէ երազ չէր պատահածը, սակայն երազի մը մէջ կ՚ապրէի։ Տասնըհինգ օրուան մէջ ութ հարիւր հատոր սպառեցաւ։ Այս մեր նահատակուած, ոչ-ընթերցասէր հայը, առանց խթանուելու, առանց հրաւէրի, ինքնաբերաբար կը խուժէր գրատուները մէկ, երկու նոյնիսկ հինգ օրինակ ապահովելու համար։ Բարեկամներ, յօժարակամ, իրենց խանութները գրատուներու վերածեցին։ Ամիս մը ետք, երկրորդ տպագրութեան թելադրանքներ կը տրուէին։</em></p> <p>«<em>Հաւանաբար ինքնագովութիւն նշմարուի այս տողերուն մէջ — կրնայ ըլլալ — սակայն չեմ կրնար աննկատ թողուլ այդ անակնկալ ընդունելութիւնը, զոր ժողովուրդը ցոյց տուաւ այս համեստ հատորին հանդէպ՝ երախտագիտական զգացումով ջերմացնելով սիրտս</em>»։</p> <p>Իմ յոյսն է եւ համոզումը միանգամայն՝ որ նոյն ջերմութեամբ եւ ընդառաջելով պիտի դիմաւորուին, այս եռահատոր շարքին մէջ առաջին երկուքին վերահրատարակութիւնը, աւելի մատչելի եւ ընտիր տպագրութեամբ, եւ երրորդին առաջին անգամ ի լոյս ընծայումը հատորի մը կողքին տակ նոր ենթա-վերնագրով մը։</p> <p>Հայկական Եղեռնի Եօթանասունամեակը քանի մը ամիսէն կը փակուի։ Բայց անկէ ճառագայթող ոգին, գօտեպնդող կամքը, վերարթնցած գիտակցութիւնը եւ Հայ ժողովուրդի իրաւունքները յարատեւօրէն հետապնդելու պիրկ ձգտումը պիտի երկար սնանին այսպիսի գիրքերով մեր նոր ու դեռ գալիք սերունդներուն մէջ…։</p> <p><em>28 Սեպտեմբեր, 1985</em></p> <p><em>Անթիլիաս - Լիբանան.</em></p> https://philipzakarian.com/post/moudk/ Tue, 01 Dec 2020 00:00:00 +0000 https://philipzakarian.com/post/moudk/ <p>Այս գիրքը բաժնուած է երկու մասի։</p> <p>Առաջին մասը իմ պատանեկութեան աշխարհն է՝ մաքուր, անխառն, հայկական քէմփը։</p> <p>Կը մերժեմ ընդունիլ, ներկայիս գոյութիւն ունեցող կեղտոտ եւ խառնիճաղանճ քէմփերու հարազատութիւնը։</p> <p>Տարբեր էին մեր քէմփերը։</p> <p>Այս հատորին մէջ քէմփը դիտուած է պատանիներու աչքով։ Ընդհանրապէս առաջին դէմքով ներկայացուցած եմ դէպքերը, սակայն յաճախ, հերոսները՝ իմ ընկերներս եղած են։</p> <p>Պատանեկութեան փոշին ամբողջութեամբ դեռ չթօթուած կօշիկներէս ու տակաւին քէմփի հոտը վրաս թուղթին յանձնած եմ յուշերս։ Առաջին փորձերս, երեսուն եւ աւելի տարիներ առաջ կատարած եմ «Պատանեկան Արձագանգ»ի մէջ, ուր երեւցած են տասնեակ մը գրութիւններ, «Հ. Ք.» գրչանունին տակ։ Ապա, «Յուսաբեր Գրական Ամսագիր»ի եւ «Հայ Դիտակ» շաբաթաթերթի մէջ շարունակած եմ քէմփերու կեանքը տալ՝ «Զ. Քարեան» ստորագրութեամբ։ Վերջին տասը տարիներուն, «Ջանասէր»ի եւ «Ազդակ»ի մէջ, բուն անունովս, քանի մը պատկերներ տուած եմ։</p> <p>Հոս, անտիպ գոյութիւններու շարքին, մէկտեղած եմ վերոյիշեալ գրութիւններէն կարեւոր մաս մը։</p> <p>Սիրած եմ քէմփի ժողովուրդը եւ աշխատած եմ հայութեան ներկայացնել մեր նորագոյն պատմութեան տխուր եւ աննկատ թողուած մէկ էջը։</p> <p>Երկրորդ մասը իմ ներկայ աշխարհն է՝ որբերու, գաղթականներու, տառապող մարդերու, հայրենաբաղձ երիտասարդներու կեանքը։</p> <p>Տխուր գիրք մը չէ՛ աս։ Բնաջնջումի դատապարտուած երէկուան որբը իր տունը շինած է արդէն։ Թէ՛ առաջին եւ թէ երկրորդ մասերուն մէջ ժպիտը անպակաս է։</p> <p>Գրութիւններուն մէկ մասը վերամշակած եմ։</p> <p><em>Որբը Տուն Շինեց. Պատմուածքներ եւ Պատկերներ. Տպարան Շիրակ, Պէյրութ, 1972</em></p>