Անբաժան Թշնամիս

Հրաչ

Վազգէն

Ժիրայր

Ֆիլիբ

Արա

Պերճ

Վահան

Օտար անուն մը սպրդած է վերի ցանկին մէջ ու անպատկառօրէն բազմած կեդրոնը։ Պիտի բռնեմ անոր ականջէն, դուրս պիտի հանեմ շարքէն ու պիտի կայնեցնեմ անկիւն մը։ Պիտի ամբաստանեմ այդ աճպարարը։ Այդ անուան տէրը ո՛չ յոյն է, ո՛չ Ֆրանսացի, ո՛չ անգլիացի եւ ոչ ալ արաբ մը. այլ՝ հայ մըն է… ես եմ։ Այդ անունը իմ խաչս է, իմ անբաժան թշնամիս։ Այդ անունը զիս ջղայնացուցած, կատղեցուցած, լացուցած է։ Հրապարակաւ պիտի խայտառակեմ այդ օտարականը, մինչեւ որ հովանամ, թեթեւնամ ու հոգիս պայծառանայ։

Երբ գիտակցեցայ գոյութեանս՝ որբանոցի մը մէջ գտայ ինքզինքս։ Առաջին հարցումը եղաւ։

— Ի՞նչ է անունդ։

— Ֆիլիբ։

— Ի՜նչ։

— Ֆիլիբ։

— Այդ ի՞նչ տեսակ անուն է. հայ չե՞ս դուն։

— Եղբօրս անունը Յովհաննէս է,— ըսի լալով։

Յաջորդ օր, մանկապարտէզի օրիորդը ջղայնացաւ։

— Ի՞նչ է անունդ։

— Ֆիլիբ,— պատասխանեցի հազիւ լսելի ձայնով։

— Ի՞նչ է, բարձրաձայն խօսէ՛, չեմ լսեր։

— Ֆիլիբ,— կրկնեցի մեղմ ձայնով։

— Ֆիլի՞,— հարցուց օրիորդը զարմացած,— աղջկա՞յ թէ մանչու անուն է այդ։

— Չեմ գիտեր,— ըսի հեծկլտալով։

— Ծնողքդ ուրիշ անուն չե՞ն գտած,— հարցուց օրիորդը ջղայնացած։

— Չեմ գիտեր,— պատասխանեցի խեղճացած։

Վեց ամիս անունս «Ֆիլի» մնաց, անկէ ետք «Իպօ» վերամկրտուեցաւ։

Ամենագէտ ու շիլ ուսուցիչ մը ունէինք որբանոցին մէջ։ Երեկոները տղաքը կը հաւաքուէին շուրջը.

— Պարո՛ն, իմ անունս ի՞նչ կը նշանակէ,— կը հարցնէր Սուրէն։

— Արշաւիր՝ կը նշանակէ «տղամարդ»,— կը պատասխանէր ուսուցիչը։

— Պարո՛ն, Արշաւիրը չէ հարցնողը. ես եմ, ե՛ս։

— Սուրէն՝ «ուժեղ» կը նշանակէ։

— Իմ անո՞ւնս, իմ անո՞ւնս, իմ անո՞ւնս,— տղաքը զիրար կը հրմշտկէին։

— Կարապետ՝ «առաջնորդ» կը նշանակէ. Գրիգոր՝ «արթուն» ըսել է. Գառնիկը՝ «գառնուկ»ն է. Յակոբ՝ «խաբող» է. Սահակ՝ «ուրախութիւն» կը նշանակէ. Փանոս՝ «փայլուն» ըսել է. Լեւոն՝ «առիւծ» կը նշանակէ …

Ա՜խ, որքան կը փափաքէի որ պարոնը իմ անուանս ալ նշանակութիւն մը տար. բայց չէի համարձակեր անձամբ հարցնել։ Նափոլէոնը պարոնին մօտ կայնած էր։ Մօտեցայ զգուշութեամբ։ Եղբօրս բարեկամն էր Նափոլէոնը։

— Նափոլէոն, Նափոլէոն,— ըսի պաղատագին,— ի՞նչ կ՚ըլլաս, պարոնին հարցուր, թէ «Ֆիլիբ» ի՞նչ կը նշանակէ։

— Ծօ՛, մեր անունները խորթ են, խո՜րթ, իմաստ չունին, այս իմ անուանս երեսէն քաշածներս Նափոլէոն Ռուսիոյ ձիւներուն մէջ չէ քաշած, բայց քանի կ՚ուզես՝ հարցնեմ։ Պարո՛ն, ի՞նչ կը նշանակէ «Ֆիլիբ» անունը։

— «Ֆիլիբ» անունը «Փիլիպպոս»ին կրճատուած ձեւն է,— ըսաւ պարոնը.— «Ֆիլ»՝ յունարէն կը նշանակէ «սիրել», իսկ «իպպոս»՝ կը նշանակէ «ձի», ուստի «Ֆիլիբ», կը նշանակէ «ձի սիրող»։

Ծաղկող ժպիտը ցամքեցաւ դէմքիս վրայ, երբ Կարապետը պոռաց.

— Իպպո՜ս, Իպպո՜ս, իմ անուշիկ Իպպոսս,— ու հեծաւ վրաս, «տի՛, տի՛», կրկնելով։

Քանի մը օր ետք կրճատուեցաւ անունս ու կոչուեցաւ «Իպօ»։

— Իպօ, Իպօ, հո՛ս եկուր, Իպօ, հոն գնա՛։

Դուն կատղէ՛, ոտքդ գետին զա՛րկ, լա՛ց, անօգուտ, անունդ «Իպօ» է այսուհետեւ։ Վարդանը՝ Վարդան է, Ժիրայրը՝ Ժիրայր, Սուրէնը՝ Սուրէն, նոյնիսկ Ղազարոսը՝ Ղազար է, բայց դուն «Իպօ» ես։

Որբանոցի հագուստիս հետ զուգընթաց, «Իպօ» անունը վերցուցի վրայէս, երբ հաստատուեցայ Պէյրութի քէմփերէն մէկուն մէջ։ Քէմփի տղաքը բոլորն ալ թրքախօս էին, կռուազան եւ աղտոտ բերան։ «Ֆիլ» սկսան կոչել զիս։ «Ֆիլ» Թրքերէն «փիղ» ըսել է եղեր։ «Փիլիկ» կանչողները մեծամասնութիւն էին։ «Իլիկ, սիլիկ, տիլիկ, իփլիկ» բառերով աղտոտ «բանաստեղծութիւններ» կը յօրինէին ու կը ծաղրէին զիս։ Որո՞ւն բողոքել. ո՞վ կրցած է խօսք հասկցնել Թրքախօսներուն։ Ծեծ ալ կերած եմ քանի մը առիթներով։

Դանիացի Միսիոնարները կը կարդացնէին զիս։ Շաբաթ օրերը, ծովեզերքէն խճաքարեր կը կրէինք, իրենց ժողովարանին ցեխոտ գետինը սալայատակի վերածելու համար։ Կոկիկ ու հրապուրիչ միսիոնարուհի մը կար, միս Սորէնսըն անունով, քաղցր ձայն մը ունէր ու փաղաքշանքով կը կանչէր անունս. «Ֆիլօ, Ֆիլօ, հո՛ս եկուր»։ Դրացիները շնիկ մը ունէին, սիրունիկ բան մըն էր։

Ամէն անգամ որ միս Սորէնսըն «Ֆիլօ՜, Ֆիլօ՜» կանչէր՝ շնիկը ինձմէ առաջ կը հասնէր օրիորդին քով՝ բրդոտ պոչը ուժգնօրէն ճօճելով։ Եկո՛ւր եւ զսպէ քրքիջները։ Թշուառական շան լակոտին անունը «Ֆիլօ» չէր, «Ժօլի» էր, բայց զիս նահատակելու համար կ՚ընէր այդ խեղկատակութիւնը։

Օր մը զայրոյթս թափեցի մօրս գլխուն.

— Մայրի՛կ,— պոռացի բարկաճայթ,— մէ՛կ հատ, սանկ մէկ հա՜տ Հայկական անուն չէի՞ք գիտեր՝ որ այս փորձանքը փակցուցիք ճակտիս։ Ի՞նչ եմ ես. մա՞նչ եմ, աղջի՞կ եմ, Ֆրանսացի՞ եմ, յո՞յն եմ, ձի՞ եմ, փի՞ղ եմ, շո՞ւն եմ, ի՞նչ եմ։ Հայոց պատմութիւն երբէք չէ՞ք կարդացած։ Հայկով, Արամով, Արայով, Պարոյրով կը սկսի մեր պատմութիւնը։ Ազգասէր հայ մը ինչպէ՞ս կրնայ օտար անուն տալ զաւկին։ Օտար անուն տալը առաջին քայլը չէ՞ այլասերման։ Ինչո՞ւ ցկեանս ծիծաղելի կը դարձնէք ձեր զաւակները։ Ամբողջ կեանքերնիս այդ անունով պիտի ապրինք։ Օտար մը գիտե՞ս, որ Վարդգէս, Խաչիկ կամ Նորայր կը կոչուի։ Մենք ինչո՞ւ օտարներէն անուն պիտի մուրանք. «Ֆիլի՜բ», «Փիլիպպո՜ս», չե՛մ ուզեր այս անունը. շո՛ւտ, հայկական անուն մը տուր ինծի, ա՛յս վայրկեանիս, անմիջապէ՛ս։ Մեր իրաւունքն է որոշել մեր անունները։ Կը մերժենք ձեր տուածները։ Ես առանձին չեմ. ինծի պէս շատեր կան։ Տիկին Սեպփորան իր տղուն անունը «Փաղասուր» դրեր է, ուրիշ շնորհալի մը՝ իր զաւակը «Յովսափատ» կոչեր է, ուրիշ խելօք մը՝ «Սուրիսադա» դրեր է։ Կատարեալ լաբիւրինթոս։ Հայոց Աստուածն իսկ կը շուարի մեր ազգին անուանացանկը կարդալով։ Շո՛ւտ, ինծի նոր անուն մը տուր նայիմ։

— Ինչե՞ր կ՚ըսես, տղաս,— շուարեցաւ մայրս,— քու անունդ ամերիկացի անբասիր միսիոնարի մը կը պատկանէր, ինչո՞ւ այդպիսի…

— Այո՛, անշո՜ւշտ,— մօրս խօսքը կոպտօրէն ընդմիջեցի,— ձեզի համար միա՛յն ամերիկացիները կրնան անբասիր ըլլալ։ Դուք ինչո՞ւ դէմ էք Հայկին, Արամին, Մեսրոպին, Վարդանին, Մուշեղին. ձեր այդ ամերիկացի միսիոնարներէն աւելի անբասիր չե՞ն ասոնք, թէ ոչ, Յիսուս տեղ մը ըսած է. «Ատէ՛ քու ազգդ եւ սիրէ՛ ամերիկացին», հա՞։ Շո՛ւտ, փոխէ՛ անունս, Հայկական անուն մը տո՛ւր։

Տարիները թաւալեցան։ Հայ գաղթականները յառաջդիմեցին ժամանակէն աւելի արագօրէն։ Եուսուֆը, Յովսէփ չեղած՝ Ժոզեֆ եղաւ. Եաղուպը, Յակոբ չեղած՝ Ժագ եղաւ, Ժորժերը խեղդեցին Գէորգները, Մայքերը, Ալեքսները, Ժաները, Փօլերը ողողեցին հրապարակը, հայոց պահակները քնացան, օտար անուններու թագաւորութիւնը տիրեց, սակայն իմ անունս, օտար անուններու մէջն իսկ, մնաց օտարական։ Ես ալ մեծցայ, ուսում ստացայ, դարձայ ուսուցիչ. մարդիկ սկսան յոգնակիով խօսիլ հետս։

— Ի՞նչ է ձեր անունը, պարո՛ն։

— Ֆիլիբ։

— Կաթոլի՞կ էք, բողոքակա՞ն էք։

— Եղբա՛յր, անունս կը հարցնէք ու կենսագրականս կը պահանջէք։ Ձեր ինչո՞ւն պէտք իմ ի՛նչ ըլլալս,— կը բողոքէի։

— Ինչո՞ւ կը բարկանաք, մե՞ղք գործեցինք։ Ձեր այդ անունը…

Իմ այդ անունս, մանկապարտէզի փոքրիկներուն իսկ, վիճաբանութեան նիւթ հայթայթած է։ Օր մը, պատին կռթնած կը դիտէի երեխաներուն խաղը։ Նշմարեցի Փօլը, կաթնաթոյր թարմութեամբ, խինդով կայտռող մանչուկ մը, որ հաստատ քայլերով կը մօտենար ինծի։ Որոշ էր որ գանգատելու կու գար։ Մօտեցաւ ինծի, փոքր մատը բարձրացուց հրաման առնելու ձեւով ու մնաց այդպէս։ Բռնեցի մատիկը ու աչքերով խօսելու արտօնութիւն տուի։

— Պալո՛ն,— ըսաւ,— Պետլոսը ձեզի պալոն Ֆլիդ կ՚ըսէ կոլ։

— Վա՜յ, չար Պետրոս, վա՜յ,— ըսի,— ինչո՞ւ ճիշդ անունս չես սորվեցներ իրեն։ Դուն գիտե՞ս անունս։

— Անշուշտ գիտեմ,— ըսաւ ինքնավստահ,— ձեր անունը պալոն Ֆիլիմ է։

— Քու հայրդ ի՞նչ գործ կ՚ընէ,— հարցուցի։

— Իմ Հայլս Ֆոթօ Ալագածն է,— պատասխանեց հպարտութեամբ։

Փախաւ Փօլը՝ զիս ձգելով Ֆոթօ Արագածին հետ։

Կեանքիս մէջ, մէկ անգամ, «Ֆիլիբ» անունը օգտակար եղած է ինծի։ Անաչառ ըլլալու համար ստիպուած եմ յիշատակել այդ պարագան ալ։

Ֆոթօ Արագածը, քիչ շատ լուսանկարչութենէ հասկցող, պատանի օգնական մը կը փնտռէր. ընկերներէս մի քանիներ մերժուած էին։ Ես ալ փորձեցի բախտս։ Երբ լուսանկարչատուն մտայ՝ պարոն նկարիչը սակարկութեան մէջ էր յաճախորդի մը հետ։ Ֆոթօ Արագածը յաճախորդին կէս բարձրութիւնը հազիւ ունէր, հակառակ ատոր, փոխանակ վեր նայելու՝ իր վարդագոյն ճաղատը ծռած էր դէպի աջ, ձեռքերը օճառելու ձեւով միացուցած էր ու ափերը, արագ, արագ, իրարու վրայէն կը սահեցնէր եւ համեստութիւնը մարմնաւորող մանրուք ձայնով մը կ՚ըսէր.

— Չէ՛, չէ՛, չ՚ըլլար, չեմ կրնար, չե՛մ կրնար, իտարէ չ՚ըներ, իտարէ չ՚ըներ։

Յաճախորդին մեկնելէն ետք, մօտեցայ ու մեղմ ձայնով մը ըսի.

— Ձեր քով կը հաճէի՞ք աշխատցնել զիս։

Գլուխը երկվայրկեան մը բարձրացուց, դիտեց զիս, ու ետքը, ճաղատը ծռած, սկսաւ ձեռքերը օճառել։ Շատ փայլուն, առողջ ճաղատ մը ունէր, դիւրութեամբ կրնայի փողկապս շտկել ճաղատին նայելով։

— Ի՞նչ է անունդ։

— Ֆիլիբ։

— Ֆիլի՜բ, մեղմ անուն է. կ՚երեւի բողոքական ես. յուսամ յեղափոխական չես դուն. ի՞նչ կ՚ըսես։

— Ի՜նչ յեղափոխական,— ըսի,— ես ո՞վ եմ որ…

Ընդունուեցայ գործի։ Վարպետս, Թուրքը այնքան չէր ատեր, որքան յեղափոխականները։ Կը սոսկար անոնցմէ։ «Յեղափոխութիւն» բառը աւելի կը մանրացնէր զինքը. ձեռքերը աւելի արագօրէն կ՚օճառէր ու ճաղատին վարդագոյնը՝ կարմիրի կը վերածուէր։ Ազգային փոքր վէճ մը, կռիւ մը ահ ու սարսափ կը ստեղծէր հոգիին մէջ. «Այս Հայերը խենթ են, խե՛նթ, խե՜նթ», կը կրկնէր շարունակ։ Երբ դրան զանգը տային, զգուշութեամբ կը նայէր ծակէն. եթէ յեղափոխականի նմանցնէր եկողները, դուռը չէր բանար։

Վեց ամիս, խաղաղութեամբ ապրեցայ հետը։ «Ֆիլիբ» անունը հանդարտեցուցիչ դեղահատի մը ազդեցութիւնը ունէր վրան։ Իմ գործս, ընդհանրապէս մութ սենեակին մէջ կ՚ըլլար։ Լուսանկարչատունէն դուրս, տանիքին ծայրը, տախտակաշէն, ընդարձակ մութ սենեակ մը ունէինք, որուն կէսէն աւելին լեցուած էր, տարիներու ընթացքին հաւաքուած, հին ապակիներ պարունակող տուփերով։ Բնական լոյսով կը տպէի նկարները։ Ամպամած օրերուն մինչեւ տասը-տասնըհինգ համրելու էի նկար մը տպելու համար։ Անտանելի էր ինծի համար, ժամերով, այդ նոյն թուանշանները կրկնելը։ Գիւտ մը ըրած էի, ազգային երգերէ տողեր կը կրկնէի թուանշաններու փոխարէն։ Կ՚արագացնէի, կը դանդաղեցնէի ձայնս մինչեւ որ յարմարագոյն ժամանակը գտնէի։ Ճոխ էր ցանկս. «Ծագեց արեւ ազատութեան», «Վէրքերով լի ջան ֆիտա եմ», «Ով որ քաջ է ի՞նչ կը սպասէ», «Ես եմ ազատ հայ պատանի» ու տասնեակներով ուրիշներ։ Այս երգերով սնած էր հոգիս. մարմնիս ամէն մէկ հիւլէն թրծուած էր անոնցմով։ Մեր ճամբուն վրայ «ծաղիկներ» չէին բուսներ այն ատեն։ Ազգային երգերը, մութ սենեակին տաղտկալի աշխատանքը կը քաղցրացնէին, կը լուսազարդէին շուրջ բոլորս։

Օր մը, քսանըչորս քարթ փոստալ պիտի տպէի։ Յարմարցուցի ժամանակը՝ «Մեր մէկ հաւը գողացողին ամբողջ տունը թալանել», տողին վրայ։ Քսաներեք քարթերը տպեցի, մեղմօրէն, կրկնելով նախադասութիւնը։ Քսանըչորրորդ քարթը տպելու ատեն, թոքերս լեցուցի օդով ու բոլոր ուժովս գոռացի. «Մեր մէկ հաւը գողացողին ամբո՜ղջ տունը թալանե՜լ, աւարե՜լ, աւերե՜լ», եւ ուժգնօրէն ափս զարկի սեղանին վրայ։

— Ծօ՛, դուն յեղափոխական ես եղեր,— լսեցի վարպետիս զարհուրած ձայնը մութ սենեակին մէջէն։ Շուարած ետ դարձայ. վարպետս կայնած էր հին ապակիներու հսկայ դէզին ետին։

— Շո՛ւտ, շո՛ւտ, դո՛ւրս, դո՛ւրս, դուն զիս խաբեր ես. գառնուկի անունին տակ պահուած՝ գայլ ես եղեր։ Ես ալ «Ֆիլիբ» անունով յեղափոխական չ՚ըլլար կը խորհէի։ Չէ՛, չէ՛, մի՛ խօսիր, չե՛մ ուզեր, ես տանս մէջ կը նախընտրեմ օձ պահել, քան թէ յեղափոխական մը։ Դո՛ւրս, դո՛ւրս։

Արգահատելի վիճակ մը ունէր վարպետս, ամբողջ մարմնով կը սարսռար։ Վախ մը պատեց զիս. չըլլայ սա ողորմելի, մութ սենեակին մէջ, կաթուածահար ըլլայ։ Հապճեպով քակեցի գոգնոցս ու շունչս առի փողոցին մէջ։ Չափսոսացի գործս կորսնցնելուս համար, այլ ցաւեցայ, որ չկրցայ «Արագած» անունը հետս փախցնել։ Այդ գաճաճը՝ պիտի շարունակէ «Արագած» կոչուիլ, իսկ ես՝ պարզապէս «Ֆիլիբ»։

Դժբախտաբար չկրցայ պէտք եղածին չափ խայտառակել անբաժան թշնամիս, բայց ձեռքէս ազատելիք չունի, քանի որոշած ենք, մինչեւ մահ, անբաժան մնալ։