Այրիին Պալատը

Եթէ բազուկիդ մէջ բաւարար ուժ կայ՝ կը փորես չորս փոսեր քառակուսի հողաշերտի մը վրայ, կը զետեղես չորս գերաններ, գերանները իրարու կը միացնես տախտակի կտորներով եւ կը սկսիս, լայնքին ու երկայնքին, անոնց վրայ գամել ձեռքդ անցած բոլոր թիթեղները, եւ կ՚ունենաս մեր քէմփի տուներէն մէկը, քեզի, կնկանդ, զաւակներուդ ու ժառանգ մնացած ազգականներուդ անտէր որբերուն համար։

Շատ պարզ է։

Շատ պարզ չէ՝ եթէ բազուկիդ մէջ բաւարար ուժ չկայ։

Մօրս բազուկին մէջ բաւարար ուժ չկար, ուստի հաւաքեց իր խնամքին յանձնուած եօթը անչափահաս որբերը եւ տարաւ Աստուծոյ ներկայութեան։ Մօրս Աստուածը շատ մեծ, շատ զօրաւոր ու շատ գթառատ էր։ Մայրիկը աղօթած ատեն, մենք կը կարծէինք, թէ Աստուած՝ մայրիկին քով նստած է ու անոնք, իրարու հետ կը խօսակցին։ Հօրեղբօրս աղջիկը, գլուխը խրճիթին չորս կողմը կը դարձնէր, զԱստուած տեսնելու համար։ Մայրիկը, յաճախ, հազիւ լսելի ձայնով կը խօսէր Աստուծոյ հետ, սակայն այս անգամ, շատ աւելի բարձրաձայն էր խօսակցութիւնը, որովհետեւ դուրսը, խրճիթները կը քակէին ու նետուած թիթեղներու աղմուկը խլացուցիչ էր։ «Իմ սիրոյ եւ ողորմութեան անմար աղբիւր Աստուածս,— սկսաւ մայրիկը,— դուրսը քէմփի խրճիթները կը քանդեն, մենք ալ պիտի քանդենք մերինը ու փոխադրուինք սպանդանոցի մօտակայ դաշտին վրայ։ Կառավարութեան հրամանն է, դուն մեզի հետ ես, գիտե՛նք, օգնէ՛ ինծի, որ կարենամ այս որբերուս եւ ինծի համար պատսպարան մը շինել։ Շնորհակալ ենք»։

— Ի՞նչ ըսաւ Աստուած,— հարցուց հօրեղբօրս խարտիշահեր աղջիկը, հազիւ թէ մայրիկը սկսած էր մեզ դիտել։

— «Այսպէս աւելի լաւ է ձեզի համար», ըսաւ Աստուած,— պատասխանեց մայրիկը ժպտերես։

Ու ապա, հրամայեց որ դուրս ելլենք ու սկսինք քակել խրճիթը։ Քեռիիս տղան այդ հրամանին կը սպասէր։ Ցատկեց ոտքի ու դուրս վազեց խրճիթէն՝ դուռն ալ հետը տանելով։ Դուրսը, խրճիթները կէս մը քակուած էին. մարդիկ, կիներ եւ երեխաներ, տան գոյքերն ու թիթեղները շալկած, կը շտապէին Էշրէֆիէի բլուրն ի վար՝ դէպի սպանդանոցի դաշտը։ Տօնական օր մըն էր կարծես, բացառաբար Թուրքը չէր քանդողը այս անգամ։ Հայրը իր խրճիթը կը քակէր՝ աւելի լաւը շինելու համար։

Մենք երկու ժամէն քանդեցինք մեր խրճիթը, զոր մայրիկը գնած էր երեք թղթոսկիի, որպէսզի որբանոցներէն արձակուող զաւակները եւ նահատակուած ազգականներուն անտէր մնացած որբերը ընդունի։ Մայրիկը վերցուց ամենէն ծանր բեռը, ու մենք, իրարու մէջ բաժնեցինք մնացեալ գոյքերն ու թիթեղի եւ տախտակի կտորները ու իրարու ետեւէ ճամբայ ինկանք։ Խաղ էր ճամբան մեզի համար, միայն ծեր կիներն էին, որ ճամբուն մէջ, նստած թիթեղէ տրցակներուն վրայ, կը շատախօսէին։ Կէս ժամ ետք հասած էինք նոր կայանը՝ ցորենի լերկ դաշտ մը. երկու կողմը, ուրիշ դաշտեր կային, ոսկեգոյն ու բարձր հասկերով ծածկուած։ Դէպի սպանդանոցին կողմը, դաշտը լեցուն էր ոչխարներով, այծերով եւ պետեւիի վրաններով։

Մայրիկը դիտեց չորս կողմը եւ ըսաւ.

— Այսպէս աւելի լաւ է մեզի համար։

Կարգադիր յանձնախումբը քառակուսի հողաշերտերու բաժնած էր դաշտը ու թուագրած բոլորն ալ։ Իւրաքանչիւր ընտանիքի կը տրուէր հողաշերտ մը, որուն վրայ պիտի կառուցուէր նոր խրճիթը։ Կային այնպիսիներ, որոնք արդէն սկսած էին շինութեան։ Մուրճի հարուածներուն եւ թիթեղներուն ձայնը կը ստիպէր, որ մարդիկ պոռալով խօսէին։ Կռուող չկար, բայց վիճաբանութիւնները կռիւի ձեւ ստացած էին։ Յաւիտենական դժգոհ, Պետրոս էմմին, կը պոռար.

— Ինչո՞ւ Մովսէսին դաշտի եզերքէն տուած էք հողը, իսկ ինծի կեդրոնէն. հա՞։

— Կեդրոն, եզերք չկա՜յ,— կ՚աշխատէր բացատրել յանձնախումբի անդամներէն մէկը,— վաղը, այս բոլոր դաշտերը քէմփերով պիտի ծածկուին։ Իւրաքանչիւր տան չորս կողմէն երկու մեթր ճամբայ պիտի անցնի։

Թիւ տասնըութ հողը մերն է։ Ինչ որ ունէինք հաւաքեցինք հոն։ Մայրիկը, քեռիիս տղան եւ մեծ եղբայրս սկսան թիթեղները այնպիսի դիրքով մը զետեղել, որ պաշտպանուէինք հովէն. քանի մը օր բացօթեայ պիտի գիշերէինք։ Մայրիկը հաւաքեց մեզ ու սկսաւ աղօթել ընթրիքէն առաջ. «Շնորհակալ ենք Քեզմէ ա՛յս հողին համար, ա՛յս հացին համար, ա՛յս կեանքին համար, գիտենք որ Քու աջդ մեր վրայ է»։

— Բորոտները կրկին սկսան կեղծաւորութեան,— ըսաւ Թորոս աղան ու շտապեց հեռանալ, որովհետեւ տեսաւ Մարիամը, որ արագ քայլերով մեզի կը մօտենար։

Մարիամը ամենէն խելացի կինն էր քէմփին, անոր համար «խենթ» կը կոչէինք զինք։ Այնչափ աղքատ էր որ նոյնիսկ «պաճի» բառը մարդիկ կը զլանային տալ իրեն։ Պատերազմի ընթացքին կորսնցուցած էր ամուսինն ու զաւակները, եւ կ՚ապրէր անոնց յիշատակով։ Յաճախ մայրիկին քով կու գար, տեսակ մը անոր պաշտպանն էր չար լեզուներուն դէմ։ Անգրագէտ իմաստասէր մըն էր Մարիամ։ Կ՚առնէր մօրս Աստուածաշունչը, Աւետարաններէն էջ մը կը բանար, մատը, երկիւղածութեամբ, կը սահեցնէր տողերուն վրայէն. այդ պահուն երկնային փայլ մը կը ստանար դէմքը։ Մայրս զարմացած կը դիտէր այդ խորհրդաւոր վերացումը։

— Ի՞նչ կը հասկնաս, Մարիամ,— կ՚ըսէր մայրիկը,— մատդ այդ տողերուն քսելով։

— Այն՝ ինչ որ Յիսուսի հագուստին դպչող հիւանդ կինը հասկցաւ. ուժ կ՚ամբարեմ։

Մայրս, յաճախ, պատասխան չէր գտներ տալիք։ Ամբողջ քէմփը կը պապանձէր՝ եթէ փորձէր վէճի բռնուիլ հետը։ Առանձինն Թուրք խուժանին դիմադրած էր եւ ո՛չ մէկ ուժ կրնար շեղել զինք իր գիտցած ճշմարտութենէն։

Մայրս քէմփին միակ զարգացած կինն էր։ Տարիներով ուսուցչութիւն ըրած էր, ու հիմա ալ, կրթական գործերով կ՚ապահովէր մեր ապրուստը։ Ջնջին բան մըն էր ստացածը, բայց մայրս սորված էր ժպիտով տառապելու արուեստը։

— Գիտե՞ս ուրկէ կու գամ,— ըսաւ Մարիամ, տեղաւորուելով մօրս կողքին,— Մինաս ուստային քովէն կու գամ։ Խօսեցայ ձեր մասին, համոզեցի որ ձեր տունը ինք շինէ. քանի մը ոսկի պիտի տաք հիմա, ու յետոյ. ամսէ ամիս ինչ որ կրնաք տալ. աճապարելու պատճառ չկայ։

— Ի՞նչ կ՚ըսես, Մարիամ,— ըսաւ մայրիկը շփոթած,— Մինաս ուստան վարպետ հիւսն է, ինչպէ՞ս կրնամ ես անոր տուն շինել տալ. ահա՛ մեր բոլոր ունեցածները, սա ժանգոտած թիթեղներն են…

— Սա թիթեղները միա՞յն… հապա՞ Աստուածդ։

Մարիամ լաւ կերպը գիտէր լռեցնելու մայրիկը։

Յաջորդ երեկոյ. Մինաս ուստան եկաւ մեր հողը տեսնելու։ Թուղթին վրայ բաներ մը գծեց, ցոյց տուաւ մօրս ու Մարիամին։

— Մինաս ուստա,— ըսաւ Մարիամ,— կը տեսնես սա շինուող խրճիթները, բոլորն ալ հողին փակած են, մեր գիւղին օդը չկայ հոս, խոնաւ է այս քաղաքը ու վատառողջ է այսչափ մօտ ըլլալ ցեխին. կարելի չէ՞ սա տունը սիւներու վրան բարձրացնել, սանկ երկու մեթր բարձրութեան մը վրայ։ Չեմ կարծեր որ ծախսի մեծ տարբերութիւն մը ըլլայ. ի՞նչ կը խորհիս։

Լռութիւն տիրեց, մենք որբերս, այնպիսի ուրախութեան մէջ էինք, որ բոլորս ալ, մեր բարձրաձայն խնդուքները լայն ժպիտներու տակ սանձած էինք։

Մայրիկը Մարիամին կը նայէր շուարած, իսկ Մինաս ուստան ալ մեզ կը դիտէր։ Մինաս ուստան կարճահասակ, ջղուտ ու վառվռուն մարդ մըն էր։ Նախկին կամաւոր մը, որուն սխրագործութիւններուն մասին շատ բաներ լսած էինք։ Մինաս ուստան մօտեցաւ ինծի, ձեռքը դրաւ գլխուս ու հարցուց.

— Դուն ինչպէ՞ս կ՚ուզես, մանչո՛ւկ։

Ժպիտը այլեւս չկրցաւ ծածկել խնդուքս ու ազատօրէն սկսայ խնդալ։ Բոլոր ժպիտներու տակ պահուած խնդուքները դուրս յորդեցան։ Որբերս, զիրար դիտելով, մեր թոքերուն մէջ կուտակուած խինդը դուրս կու տայինք։ Չհասկցայ, թէ ինչու մեր խնդուքը Մինաս ուստայի աչքերը խոնաւցուց. ափովը մի քանի արցունք սրբեց այտերուն վրայէն եւ ըսաւ դողդոջ ձայնով.

— Ձեր տունը սիւներու վրայ պիտի շինուի։

Գլուխը ծռեց եւ մեկնեցաւ արագ քայլերով՝ առանց ետ նայելու։

Շաբաթ մը ետք, մեր թիթեղաշէն տունը կանգնած էր չորս սիւներու վրայ, շատ բարձր միւս խրճիթներէն. արեւը կ՚ողողէր տունը իր ճառագայթներովը ու փոքր պատշգամին վրայ կայնած՝ կը դիտէինք հողին փակած խրճիթներուն մէջի եռուզեռը։

Մայրիկը երբեք պատշգամ չէր ելլեր, յանցաւորի պէս կը բարձրանար աստիճաններէն ու առանց չորս կողմը նայելու կը մտնէր ներս։ Մօրս դէմքի ժպիտը անյայտացած էր ամբողջութեամբ։ Մարիամն էր մեր պատշգամի ընկերը։ Մարդիկ կ՚անցնէին մեր տան առջեւէն ծուռ ակնարկներ կը նետէին մեր վրան։ Մայրս նամակագիրն էր ամբողջ քէմփին, կը կարդար եկող բոլոր նամակները ու պէտք եղած բացատրութիւնները կու տար նամակի տէրերուն։ Մեր նոր տունը շինուելէն ի վեր, ոչ ոք եկաւ մեզի, ոչ ոք խօսեցաւ մեզի հետ. անապատի մէջ կ՚ապրէինք կարծես. բան մը կը դառնար մեր շուրջը ու մենք անտեղեակ էինք։ Մայրիկը շատ տխուր էր։

Օր մը, մայրիկը հաւաքած էր մեզ իր շուրջը եւ իրիկուան աղօթքը կ՚ընէր, երբ յանկարծ, զօրաւոր ցնցում մը զգացինք եւ լսեցինք քանի մը քարերու ձայնը թիթեղներուն վրայ։ «Հէ՜յ, այրի կնիկ, որո՞ւն դրամով շինեցիր այս պալատը». Թորոս աղային ձայնն էր։ Թորոս աղան առանձին չէր, լսեցինք ուրիշ ձայներ ատելութեամբ յորդուն։ «Բորոտները հայ չեն, օղո՛ւլ, ամերիկացի են», «Աղքատներուն բաժնուելիք ալիւրին դրամը ո՞ւր կ՚երթայ», «Ութսուն պարկ ալիւր գողցուեր է», «Այս հագուստները որ իրենց կը տրուին, մեզի բաժնուելու համար՝ շուկայի մէջ ծախու հանուած են», «Ծովը աւազ՝ ասոնց քով դրամ», «Աչք կը գոցեն ու աւանդան անպակաս է իրենց քով»։ Տունը սկսաւ շարժիլ, որոշ էր որ կ՚աշխատէին սիւները տեղահան ընել։ Քարերը կրկին սկսան տեղալ մեր տան վրայ։ Մայրիկէն զատ բոլորս ալ կու լայինք, «Առանց ամչնալու պալատ կը բարձրացնես մեր աչքին առջեւ», «Ինչո՞ւ Մինաս ուստան մեզի ալ պալատներ չի շիներ», «Անամօթ կին, թո՜ւ քեզի…»։

— Թո՜ւ ձեզի, հազար թո՜ւ,— լսուեցաւ Մարիամին ձայնը,— ցեխի՝ երկրպագուներ, Թուրքի՝ աշկերտներ, ե՞րբ եւ ո՞ւր տեսնուած է, որ Հայեր յարձակին անպաշտպան այրիի մը վրայ. կա՞յ ձեզմէ մէկը, որուն ծառայութիւն մը չէ մատուցած սա կինը։ Դուք ձեր զաւակները չէ՛ք սիրեր, ինչպէ՞ս պիտի սիրէք ձեր դրացին։ Ո՞ւր է պալատը, կոյրե՛ր, նոյն քէմփի տունն է՝ միայն ցեխէն բարձրացած. այս խրճիթին մէջ եօթը որբեր կը բնակին՝ չոր հաց կրծելով, ամէն օր տաք ջուր կը խմեն ստամոքսնին հանդարտեցնելու համար։ Փոխանակ հայհոյելու՝ բարձրացուցէք ձեր հոգին, որպէսզի բարձրանան նաեւ ձեր խրճիթները ցեխին մէջէն…

— Տէ՛, լռէ՛, խենթ շատախօս,— պոռաց Թորոս աղան,— Հիմա այդ լեզուդ կը փրցնեմ. կեղծաւորնե՛ր, շունը շան տէր կ՚ելլէ։ Դուք Հայ չէք, դուք անիծեալ էք, դուք խաչապաշտ իսկ չէք։

— Այո՛, ճիշդ է, ձեր եւ մեր տարբերութիւնը հո՛ն է, դուք խաչը կը պաշտէք, մենք՝ Խաչեալը, եթէ դուք ալ փոխանակ խաչը պաշտելու՝ Խաչեալը պաշտէիք, շատ լաւ պիտի գիտնայիք, որ քար չեն նետեր որբերու եւ այրիներու վրայ։ Ահա՛, ես հոս կայնած եմ, մինչեւ որ զիս չմեռցնէք, չէք կրնար փլցնել այս խրճիթը։ Ես…

— Լռէ՛, շատախօս կին,— պոռաց Թորոս աղան,— քեզ ալ կը մեռցնենք, այդ տունն ալ կը փլցնենք, ա՛ռ քեզի, անամօ՛թ կին։

Լսեցինք հարուածի մը ձայնը։

Դուրսը երկա՜ր լռութիւն տիրեց։ Քեռիիս տղան պատշգամ ելաւ ու լսեցինք աստիճաններէն իջնալը։ Քիչ ետք, վերադարձաւ Մարիամին հետ։ Մարիամին քիթը կ՚արիւնէր։

— Բան չկայ, բան չկայ,— ըսաւ Մարիամ քիթը լուալով,— այս մարդիկը լոյսի պակասէն կը տառապին։

Յաջորդող օրերուն, անպակաս եղան ակնարկութիւնները մեր պալատին մասին։ Ըսուեցաւ, թէ մենք հազար կերպեր ունինք դրամ դիզելու. ամերիկացի միսիոնարները ողջ թող մնան, թէ մենք շատ հարստացած ենք ու աղքատներուն վիճակէն չենք հասկնար, թէ հագուստ ու ալիւր կը ծախենք ու թագաւորական կեանք կը վարենք։ «Սա պզտիկներուդ երեսին նայէ՛,— կը ճչային կիները մօրս երեսին,— կարմի՛ր, կարմիր կը վառին, իսկ մեր փոքրիկները՝ մեղրամոմի պէս են, մեղրամո՜մ»։

Մայրիկը երեկոյեան շտապեց Մինաս ուստային քով, լացաւ, աղաչեց եւ վերջապէս համոզեց Մինաս ուստան, որ գար անմիջապէս, մեր տան սիւները կտրէր ու գետնին վրայ հանգչեցնէր՝ միւս տուներուն նման։ Նոյն գիշերն իսկ, եկաւ Մինաս ուստան, չորս բանուորներով։ Պարպեցինք տան գոյքերը եւ ժամ մը ետք, մեր տունն ալ կը հանգչէր հողին վրայ։ Մօրս ժպիտը վերադարձաւ դէմքին։

Յաջորդ օր, Մարիամն էր տխուրը։

—Դո՛ւն,— ըսաւ մայրիկին,— փարոսին լոյսը մարեցիր։

Շաբաթներ անցան ու օր մըն ալ տեսանք, որ մեր դրացին աշխատանքի վրայ էր. քէմփի մարդիկը կ՚օգնէին իրեն ու կ՚աշխատէին չորս սիւներու վրայ բարձրացնել խրճիթը։ Երեկոյեան արդէն վերջացած էր աշխատանքը։ Յաջորդող օրերուն, ուրիշ խրճիթներ բարձրացան սիւներու վրայ։ Շատեր, թիթեղները կը քակէին ու տախտակ կը գամէին փոխարէնը։ Քէմփը կը գեղեցկանար։ Տարին չբոլորած, միայն մեր խրճիթը մնացած էր գետնին վրայ։ Ընկերներս՝ զիս «Թզուկ խրճիթի բնակիչ» կը կոչէին։ Խոնաւ էր մեր տունը ու հիւանդութիւնը անպակաս։

Ցուրտ ու մռայլ ձմեռ մըն էր այդ տարին։ Տանիքը կը կաթկթէր ու հովը կը սուլէր թիթեղներուն մէջէն։ Թաց էր ամէն կողմ, հակառակ անոր, որ տասնեակ մը պնակներ դրած էին հոս-հոն՝ կաթող ջուրը հաւաքելու համար։ Ծնունդը կը մօտենար եւ երեք հիւանդներ ունէինք տան մէջ։ Ջերմը մէկ առ մէկ անկողին կը գամէր ոտքի մնացողները։ Մայրիկը, Մարիամի օգնութեամբ, հիւանդներու խնամքով զբաղած էր. դադրած էր գործի երթալէ։ Կարելի չէր բժիշկ բերելու մասին մտածել։ Տխուր էին մեր օրերը։

Երեկոյ մը, երբ մայրիկը սովորականին պէս կ՚աղօթէր՝ դուռը զարնուեցաւ եւ ներս մտաւ Թորոս աղան հինգ երիտասարդներով։ Ոտքի վրայ սպասեցին մինչեւ որ մայրիկը գլուխը բարձրացնէ։ Նստելու տեղ չկար սենեակին մէջ։ Գետինը, երեք հիւանդներ, թրջուած վերմակի մը տակ, պառկած էին քովէ քով։

— Ինչպէ՞ս եղան փոքրիկները,— հարցուց Թորոս աղան մեղմ ձայնով,— ամբողջ քէմփը կը հետաքրքրուի ձեզմով, բոլորն ալ պատրաստ են օգնելու։ Տղաս ղրկեցի, որ բժիշկ բերէ. առէք սա տուփը, մէջը քինին կայ փոքրիկներուն համար։ Քեզի բան մը պիտի ըսեմ, բայց չեմ ուզեր որ հակառակիս, վաղը, եթէ օդը պայծառ ըլլայ, պիտի գանք եւ ձեր տունը սիւներու վրայ պիտի բարձրացնենք եւ թիթեղները պիտի փոխանակենք տախտակով։ Ի՚նչ կ՚ըսես։

Մայրիկը, ժպտուն, նայեցաւ Թորոս աղային, նայեցաւ Մարիամին եւ ըսաւ.

— Ուրեմն, փարոսին լոյսը չէ՛ մարած։