«… Մայր ունի… մայր ունի… մայր ունի…»։
Ու որբանոցի տնօրէնին ձայնը կը բարձրանայ, կ՚երկարի, կը տարածուի ճաշարանի ընդարձակ սրահին մէջ, ուր հարիւրաւոր որբեր, լուռ, ելեկտրականացած, անհամբեր կը սպասեն. արդեօք իրենց անունն ալ պիտի կարդացուի՞, արդեօք իրենք ալ մայր ունի՞ն։ Մա՜յր, մա՜յր, մա՜յր… խորթ բառը կը զարնուի ճաշարանի պատերուն ու կը փշրուի որբերու գլուխներուն վրայ։ Գլուխները դանդաղ կը սկսին երերալ, մայր ունեցող որբերու ակնարկները զիրար կը փնտռեն։ Կը նային լուռ, սեւեռուն, տարօրինակ, կը ժպտին յիմար ժպիտով մը, ուրիշներ՝ բերանաբաց կը դիտեն տնօրէնը, որուն ձայնը դեռ կը հնչէ մեր ականջներուն մէջ։
Յանկարծ իմ անունս կը լսեմ. ճնճղուկի մը պէս կը սկսիմ դողդղալ, հազիւ կը յաջողիմ բացագանչութիւն մը խեղդել կոկորդիս մէջ։ Ձեռքերս իրարու միացուցած կը սեղմեմ բոլոր ուժովս, ակռաներս իրարու կը բախին տենդօրէն, կարծես անծանօթ ճանկ մը կը սեղմէ կոկորդս. օ՜հ… ե՞ս, ե՞ս ալ մայրս ունիմ… Աստուած իմ, ի՞մ հարազատ մայրս ողջ ըլլայ։ Կը դիտեմ Լեւոնը, իմ մտերիմ ընկերս, ան ալ մայր ունի, անոր աչքերը լեցուած են ու անկիւն մը սեւեռած՝ արձանացած կը մտածէ։ Ան ալ ինծի հետ որբանոց էր եկած. հինգ-վեց տարի առաջ Տէր Զօրի անապատներէն հաւաքած էին մեզ, չորս-հինգ տարեկան լաճեր… ու ահա՛, հիմա… մայր ունինք եղեր։
Տնօրէնը կը լռէ, բոլոր շունչերը կը բռնուին, կը դիտէ մեզ այդ հրէշի աչքերով մարդը ու ծանր, վճռական ձայնով կ՚ըսէ.
— Վերոյիշեալ տղաքը, յաջորդ Երկուշաբթի, իրենց մայրերուն քով կը ղրկուին։ Հիմա կրնաք դուրս ելլել։
Մեռելային անշարժութիւն կը տիրէ վայրկեան մը, ու ապա, տղոց շարքը կը շարժի, ու քունէն նոր արթնցած, թմրած օձի մը նման, դանդաղ կը հոսի դուրս, դէպի որբանոցին խաղավայրը։ Նախ՝ տղաքը կը դիտեն զիրար անխօս, փոթորկէ նոր ազատած նախիրի նման, ու ապա դանդաղօրէն կը սկսի շարժումը, մի քանիներ կը վազեն, իրար կ՚իյնան ու յանկարծ կը լսուի Արմէնին երկար, զիլ ձայնը.
— Է հէ՜յ, ես մայր ունիմ եղեր։
Ձայներու ալիքը կ՚ընդարձակուի, կ՚ընդհանրանայ ու Սարգիսն է, որ կը պոռայ.
— Արմէ՛ն ես ալ մայր ունիմ։
Յուզումէն խեղդուող ձայնով ես ալ կը պոռամ.
— Լեւո՛ն, ես ալ մայր ունիմ, գիտե՞ս։
— Ե՛ս ալ։
— Ե՛ս ալ։
— Ե՛ս ալ։
Եւ ահա, դանդաղ, ինքնաբերաբար, մայր ունեցող որբերը կը հաւաքուին իրարու քով, եղբայրացած, նոյնացած, ուրախ ու բարձրաղաղակ, միահամուռ, երկնասլաց, որբանոցի յաղթանակի երգը կը թնդայ.
«Պօ՛մպալաքի, պօմպալաքի, պօ՛մ, պօ՛մ, պօ՛մ, Մենք մայր ունինք, մենք մայր ունինք, զօ՛մ, զօ՛մ, զօ՛մ, Հիպ հիպ հրէ՜, հիպ հիպ հրէ՜, րէ՛, րէ՛, րէ՛»։
Ու մայր ունեցողներու խումբը կը տարածուի խաղադաշտի բոլոր ուղղութիւններով, եւ փորը կուշտ, մատակ ձիերու նման, դունչը հովուն տուած, ցատկռտելով, կից նետելով կը վազեն երջանիկ, զուարթ, բախտաւոր։
⁂«Ո՛վ Աստուած, ինծի քուն տուր»։ Չորրորդ անգամն է, որ կ՚ընեմ նոյն աղօթքը։ Անօգուտ։ Գլուխս կը պահեմ վերմակիս տակ, ծունկերս կը մօտեցնեմ կուրծքիս, բարձս կը գրկեմ ու կը խածնեմ ամբողջ ուժովս, բռունցքովս կը հարուածեմ անկողինս. ձեռքերս միացուցած կը սեղմեմ ծունկերուս մէջ, խենթօրէն ուրախ եմ. կ՚ուզեմ քնանալ, սակայն շարունակ կը դառնամ անկողինիս մէջ, աչքերս կը գոցեմ ու կը համրեմ, մէկ, երկու, երեք… քառասուն… հարիւր… երեք հարիւր… ո՛չ, ո՛չ, պիտի չըլլայ, պիտի չկարենամ քնանալ։ Կը շտկուիմ անկողնիս մէջ ու կը դիտեմ ընկերներս, որոնք մէկ շարքի վրայ պառկած կը քնանան։ Կը նախանձիմ խռմփացողներուն։ Գլուխս ուժգին կը զարնեմ բարձիս, կը գոցեմ աչքերս ու կը վերսկսիմ… մէկ, երկու, երեք… բայց ինչպէ՞ս կարելի է քնանալ, ինչպէ՞ս, երբ քանի մը օրէն ես ալ մայր պիտի ունենամ… ամբողջովին իմս, միմիայն իմս։ Ի՞նչպէս քնանալ, երբ այլեւս արեւուն տակ պիտի չխաշինք աւազ կրելով, երբ այլեւս արեւը պիտի չայրէ մեր ոսկրացած դէմքերը, երբ այլեւս մեր այտոսկրները դուրս պիտի չցցուին ու մեր աչքերը պիտի չկորսուին դուրս ցցուած ճակատներուն տակ, ինչպէս քնանալ, հա՞, երբ այլեւս խափշիկի ու չինացիի խառնուրդի մը պիտի չնմանինք, երբ այլեւս հաց պիտի չերազենք, ու գիշերները անօթութենէ չնուաղելու համար ձուկ բռնելու պիտի չերթանք, այլ պիտի կշտանանք հացո՜վ… այո՛ հացով… Տէր Աստուած, երազ չէ՞ արդեօք այս բոլորը։ Ինչպէ՞ս, ինչպէ՞ս քնանալ երբ աչքերս աստիճանաբար աւելի կը պայծառանան ու տղաքը աւելի ու աւելի բարձրաձայն կը խռմփան։ Գլուխս կը ծածկեմ վերմակիս տակ ու կը խոստանամ չմտածել այլեւս, բայց ահա մօրս դիմագիծը կը շողայ, կը շողշղայ, չեմ գիտեր ի՞նչ բանի պէս, բայց գիտեմ, որ մայրս է ու կը շողայ։ Ա՜խ, այլեւս… բայց վերջապէս պէտք է քնանալ։ Կը շտկուիմ յանկարծ ու ամբողջ սրտովս կ՚աղօթեմ. «Ո՞վ Աստուած, ինծի քուն տուր»։
⁂Երկուշաբթի։
Երկու բեռնատար ինքնաշարժներ կեցած են որբանոցին դարպասին առջեւ։ Ինքնաշարժներուն վրայ զետեղուած են անկողնի տասնեակ կապոցներ ու անոնց վրայ թառած են մայր ունեցող որբերը՝ կիրակնօրեայ զգեստներով։ Երկինքը պայծառ է, իսկ ե՞ս… չեմ գիտեր, չեմ կրնար բացատրել… բան մը զգամ, բայց ի՞նչ… հիւանդ չեմ՝ այդ լաւ գիտեմ, մայր մը ունիմ՝ ա՛յդ ալ լաւ գիտեմ… բայց ներսս բան մը կայ որ կը կարծեմ իւրաքանչիւր վայրկեան պիտի փրթի, իյնայ ու անհետանայ յաւէտ… ի՞նչ է այդ… այդ է, որ կը փնտռեմ ու չեմ կրնար գտնել… ահա,
— Ուշադրութիւն ըրէք տղաք, վար չիյնաք։
Հօ՜փ, կռնակի վրայ կ՚իյնամ ինձմէ վարը նստողին վրայ։ Ինքնաշարժները իրարու ետեւէ կը շարժին։ Այլեւս որբանոցէն դուրս ենք, ահա տարբեր աշխարհ մը կը պարզուի մեր աչքին առջեւ։ Արեւը որչա՜փ բարի է որբանոցէն դուրս, ու կանաչ ծառերը որչա՜փ կենսատու։ Տղաքը իրարու ձայն կու տան ու երգերու շարքը կը քակուի։ Կ՚երգենք կարծես մեր կոկորդները պատռելու նպատակաւ։ Գիւղացիները վեր կը նային ու կը փորձեն կապկել մեր ձայնը, մենք կը հրճուինք, կը ծիծաղինք, զիրար կը հրենք կապոցներէն վար, նոյնիսկ խելօքին մէկը կը փորձէ թօմպալախ դառնալ։
— Զգո՜յշ, խե՞նթ էք, տղաք։
Ահա վերջապէս Պէյրութ քաղաքը, ծովէն անդին, հեռուն, շատ հեռուն, կարծես լեռներէն քէնոտած՝ մտած է ծովուն մէջ։ Պէյրո՜ւթ, ո՜հ մեր երազ քաղաքը. նոյնիսկ կ՚ըսեն, թէ Պէյրութի մէջ կարելի է շատ մօտէն շոգենաւեր դիտել։ Պէյրութ աւելի կը մօտենայ մեզի, բոլորս ուշադիր կը դիտենք զայն, կարծես ամիսներով ովկիանի մը մէջ մոլորելէ ետք յանկարծ ցամաք կը տեսնէինք։ Այլեւս պիտի ապրինք Պէյրութի մէջ։ Ետ կը դարձնենք մեր գլուխները ինքնաբերաբար ու կ՚ուզենք վերջին անգամ անգամ դիտել որբանոցը. չկա՜յ, չքացեր է, կորսուեր է անհետ մեր տեսողութենէն. իսկ մեր դիմացը կը տարածուի գեղեցիկ, դրախտ աննման Պէյրութը՝ մեր մայրերուն քաղաքը։ Ահա աւելի կը մօտենայ Պէյրութը, իսկ մեր սրտերը կը լայննան, անհունապէս կը լայննան՝ Պէյրութը պարփակելու չափ։ Օ՜հ, այսչափ երջանկութիւն, այսչափ բախտաւորութիւն վայրկենապէս մոռցնել կու տան մեր կրած բոլոր դառնութիւնները։
Պէյրութի մէջէն է, որ կը սուրան ինքնաշարժները ու ահա, կրկին բարձրաղաղակ, միահամուռ ձայնը կը սկսի արձագանգել ինքնաշարժէ, ինքնաշարժ։
«Պօմպալաքի, պօմպալաքի, պօ՛մ, պօ՛մ, պօ՛մ…»։
— Ծօ՛, յիմարներ ձայներնիդ կտրեցէ՛ք նայիմ,— վարիչին օգնականը՝ գաւազան մը ձեռին կը բարձրանայ մեր քով,— ամբողջ Պէյրութը մեր վրա՞յ պիտի խնդացնէք. ճշմարիտ ձեզ բոլորդ վար կը թափեմ, ի՞նչ պիտի խորհին պէյրութցիները, պիտի կարծեն, թէ մենք ինքնաշարժով խենթ կը փոխադրենք հոս։ Հապա՞ եթէ ձեզ ներս չընդունին…
Ձայներնիս կը կտրենք ու խելօք կը նստինք կապոցներուն վրայ. «Հապա՞ եթէ մեզ ներս չընդունին ու որբանոց վերադարձնեն»։ Շլացած կը դիտենք մեր շուրջը. ի՜նչ հոյակապ շէնքեր եւ որքան առատ խանութներ, իրարու փակած, անհամար, անվերջ։ Տէ՜ր Աստուած, սա շէնքին նայեցէ՛ք, այս քանի՜ պատուհան եւ որքա՜ն բարձր են շինուած այս շէնքերը։ Գլուխնիս վրայ սարդը ոստայն է հիւսեր, այսքան թելեր ի՞նչ բանի համար են։ Ահա մեր ինքնաշարժը կը հասնի իրարու կպած երկու սենեակներու, որոնք անտարբեր, ճամբուն ճիշդ մէջտեղէն կը յառաջանան. մեղա՜յ ճամբուն եզերքն ալ չեն քաշուիր։ Կ՚անցնինք այդ սենեակները ու մեր դիմաց կ՚երկարի ուղիղ փողոց մը, ու կրկին բարձր շէնքեր, իրարու միացած խանութներ, ինքնաշարժներ, կառքեր ու անհամար մարդիկ. բոլորն ալ կը դիտեն մեզ. իսկ մենք ալ կը դիտենք բոլորը։ Ահա՛, ուրիշ գեղեցիկ շէնքերու շարք մը կը սկսի, սա գմբէթաւոր տունը ի՜նչ գեղեցիկ է. սա շէնքին զարդերուն նայեցէք, ի՜նչ մաքուր մարմարէ աստիճաններ։ Սրտերնիս կրկին կը լեցուի հրճուանքով, կրկին կ՚ուզենք պոռալ, երգել, սակայն վարիչին օգնականը սատանայի պէս կը դիտէ մեզ։ Բայց ինչպէ՞ս նստիլ սա կապոցներուն վրայ, երբ այլեւս այս շէնքերուն մէջ պիտի բնակինք ու պիտի չափենք Պէյրութի փողոցները, հա՞, ինչպէ՞ս չպոռալ։ Բայց տակաւին որբեր ենք, քանի մեր տակն է որբանոցին ինքնաշարժը ու մեր գլուխներուն վրայ՝ վարիչին գաւազանը։ Օ՜հ, այս ի՜նչ հոյակապ հրապարակ է, հոս սարդի ոստայնը աւելի խիստ հիւսուած է մեր գլուխներուն վրայ, իսկ անոր տակ կը տարածուին պարտէզներ, ու կապոյտ աւազան մը կը գրաւէ մեր բոլորին ուշադրութիւնը։ Բերդի նմանող շէնքի մը քովէն շրջան մը կ՚ընենք, ու ինքնաշարժը կը մտնէ աւելի գեղեցիկ փողոցի մը մէջ։ Այլեւս չեմ դիտեր, կը գոցեմ աչքերս ու կը թողում, որ երեւակայութիւնս ճախրէ անհասանելի բարձունքներու վրայէն։
Ինքնաշարժը կանգ կ՚առնէ ու մեզ կը թափեն վար, ծովեզերքը, գեղեցիկ շէնքի մը առջեւ։
— Ներս մտէ՛ք։
Կը հնազանդինք։ Ներսը ընդարձակ սրահ մըն է, ուր սեղաններու շուրջ նստած՝ պարոններ եւ օրիորդներ կը գրեն, կը գրեն ու կը գրեն։ Ուշադրութիւն չեն դարձներ մեզի, կարծես մենք սովորական այցելուներ եղած ըլլայինք այդ սրահին։ Կը սպասենք քառորդ ժամ, կէս ժամ, անօգուտ. մեզմով հետաքրքրուող չկայ։ Վերջապէս մեզի կը մօտենայ մարդ մը, որ ճիշդ կը նմանի ետեւի ոտքերուն վրայ կայնած փիղի մը, որուն պոչն ու կնճիթը կտրած են։ Կը դիտէ մեզ, ինչպէս խլէզ մը պիտի դիտէր մրջիւնները ու կը հրամայէ.
— Հոս կայնեցէ՛ք, այս կողմ եկէ՛ք, ուղիղ կեցէք, մի՛ շարժիք,— կարծես մարզանքի դասի մէջ ըլլայինք։
Կրկին կը քննէ մեզ ու կը հեռանայ՝ հինգ վայրկեանէն վերադառնալու խոստումով։ Ժամ մը ետք կը վերադառնայ պարոնը, կը բաժնէ մեզ երկու խումբի ու մեզի դառնալով կ՚ըսէ.
— Ձեր մայրերը մեծ քէմփին մէջ կը բնակին, հիմա ձեզ հոն պիտի առաջնորդեն։
Երկար շունչ մը կ՚առնենք երբ կրկին կը բարձրանանք կապոցներուն վրայ։ Մե՜ծ քէմփ, օ՛հ, մեծ քէմփ, «մեծ» բառը կը խանդավառէ մեզ, վերջապէս հոն պիտի գտնենք մեր մայրերը, մե՜ծ, մեծ քէմփին մէջ։ Բայց ի՞նչ է արդեօք այս մեծ քէմփը, մեր բոլորին մայրերն ալ նոյն շէնքին մէ՞ջ կը բնակին արդեօք, ի՞նչ տեսակ բան է սա մեծ քէմփը։ Ինքնաշարժը կը յառաջանայ ու մենք կ՚աշխատինք մեր տեսած շէնքերուն մէջ գտնել մեծ քէմփը։ Կ՚ընտրենք գեղեցկագոյնները ու կը սպասենք որ ինքնաշարժը կանգ առնէ անոնցմէ մէկուն առջեւ։ Բայց ո՛չ, ամէն անգամ ալ կը սխալինք, բայց ո՞ւր է սա ՄԵԾ ՔԷՄՓԸ։
⁂Ինքնաշարժը կանք կ՚առնէ։ Բայց ո՞ւր է հոս. ընդարձակ դաշտ մը, ուր կարծես ժանգոտած թիթեղ բեռցած հազարաւոր ուղտեր, շաբաթներ ճամբորդելէ ետք, նստած են հանգչելու։ Ինչե՞ր են ասոնք. թիթեղէ տանիքներ, թիթեղէ պատեր, թիթեղէ պատուհաններ։ Որչա՜փ ցած են ու որչափ խիտ. կարծես ձեռք ձեռքի տուած, չոքած են գետին ու իրարու ականջին բաներ կը փսփսան։ Ինչո՞ւ ծով չեն թափեր այս թիթեղները։ Իրարու կը նայինք ապշած։ Բայց Տէր Աստուա՜ծ, ահա մարդեր, կիներ ու փոքրիկներ կը վազեն դէպի մեր ինքնաշարժը, հա՞յ են արդեօք. ո՛հ, ո՛չ, ուրիշ լեզու կը խօսին։ Ասոնք հո՞ս կ՚ապրին, այս ժանգոտած թիթեղներուն փաթթուա՞ծ կը պառկին գիշերները. իսկապէս կը ճմլուին մեր որբի սրտերը, մեզմէ որչա՜փ աւելի խեղճերը կան եղեր։
— Հայտէ՛, ի՞նչ կը կենաք, իջէք,— ինքնաշարժի վարիչն է, որ պարանները քակելով՝ խօսքը կ՚ուղղէ մեզի։
— Ո՞ւր,— կը հարցնենք բոլորս միաձայն, ինքնաբերաբար.
— Ո՜ւր. հո՛ս, հո՛ս է մեծ քէմփը։
Կը սառինք յանկարծ, չենք շարժիր տեղերնէս։ Հո՞ս, հո՞ս պիտի իջնենք. ա՞ս է մեծ քէմփը։
— Աճապարեցէ՛ք, շո՛ւտ։
Կը դադրինք խորհելէ ու կը սկսինք շարժիլ դանդաղօրէն՝ համակերպած մեր անհամակրելի բախտին ու կ՚իջնենք վար։
— Շալկեցէ՛ք ձեր կապոցները եւ ետեւէս եկէք։
Այո՛, ինչո՜ւ չէ. կը շալկենք կապոցները ու կը հետեւինք վարիչին, իսկ մեզի կը հետեւին անօթի կատուներու պէս մլաւելով կիներ, մարդիկ ու հարիւրաւոր երեխաներ։ Բոլորն ալ կը խօսին, Տէր Աստուած, բոլորն ալ, հատ մը չկայ լուր հետեւող, ու ի՞նչ լեզու կը խօսին, բառ մ՚իսկ չենք հասկնար։ Վարիչը կը մտնէ նեղ փողոց մը, յետոյ աւելի նեղ փողոց մը ու ճամբան կորսնցուցած կը հրամայէ վերադառնալ։ Յետոյ կը մտնէ ուրիշ նեղ փողոց մը, կրկին նեղ փողոց մը ու ահա կը հրամայէ անկողինները վար առնել խոշոր, տախտակի եւ թիթեղի խառնուրդ խոշոր տան մը առջեւ։ Տան ճակտին գամուած է սեւ, տախտակէ խաչ մը. սարսուռ մը կ՚անցնի վրայէս։ Ահա քահանայ հայրը, մաշած դէմքով ծերունի մը, կը մօտենայ մեզի, կը խօսի վայրկեան մը մը վարիչին հետ ու անոր մեկնելէն ետք, կը դառնայ մեզի ու կ՚ըսէ.
— Հոգ մի՛ ընէք տղաքս, քանի մը օրէ ի վեր ամէն առիթով տեղեկացուցած եմ բոլորին ձեր գալուստը. քիչ վերջ ձեր մայրերը կու գան ու կը տանին ձեզ. խելօք նստեցէք սա նստարաններուն վրայ։
Եւ իրաւ ալ կը սկսին գալ մայրերը։ Մայրեր՝ ցնցոտիներու մէջ փաթթուած, բոլորն ալ ծեր են ու տգեղ, Տէր Աստուած, այս որքա՜ն ծեր մայրեր։ Ոմանք կը փաթթուին իրենց զաւակներուն, ուրիշներ դառնօրէն կու լան, կը գրկեն, կը սեղմեն իրենց կուրծքերուն վրայ ու կը փառաբանեն Աստուծոյ անունը. «Հայոց գթասիրտ Աստուածը, հազա՜ր փառք Քեզի»։ Ծեր, շատ ծեր կին մը, զաւակը չգրկած կ՚իյնայ ճամբուն մէջտեղը՝ ձեռքերը երկարած տղուն։ Մենք ալ կը սկսինք լալ. ես կու լամ իւրաքանչիւր լացողին հետ։ Քանի մը կիներ կը փաթթուին ինծի, սակայն երբ անունս կու տամ յուսահատ կը հեռանան։ Կու լանք, կու լանք խենթերու պէս այդ օր ու հետաքրքիր ամբոխը կը յղփանայ որբերու թափած արցունքով։
Ժամը երեքին կը մնանք երկու որբեր, իսկ ժամը հինգին՝ միայնակ, տխուր, գլխահակ, կապոցիս վրայ նստած կը սպասեմ մօրս, որ կ՚ուշանայ։ Մարդիկ, կիներ կը մօտենան ինծի ու կը խօսին։ Բառ չեմ հասկնար իրենց ըսածներէն։ Ի՞նչ, ասոնք հայ չե՞ն, ուրեմն ինչո՞ւ չեմ հասկնար զիրենք։ Չեմ պատասխաներ իրենց, գլուխս կը դարձնեմ անդին, կրկին կը ցցուին աչքիս առջեւ ու կը շարունակեն խօսիլ. ինչպէ՞ս հասկցնելու է ասոնց որ բառ չեմ հասկնար իրենց ըսածներէն։ Զիս կը չարչրկեն իրենց լեզուովը ու իրենց խնդուքը կը ջղայնացնէ զիս։ Ահա տէր հայրը կու գայ, չեմ կրնար համբերել այլեւս։
— Տէր հայր, ասոնք հայ չե՞ն։
— Հայ են զաւակս, ինչո՞ւ է այդ հարցումը։
— Կը խօսին շարունակ ու բառ մը չեմ հասկնար իրենց ըսածներէն։
— Հայերէն չեն գիտեր, զաւակս, թուրքերէն կը խօսին։
— Ինչո՞ւ, հայ չե՞ն, հայերէն թո՛ղ խօսին։
— Ա՜խ զաւակս, ջաղացքը ջուրն է տարեր, դուն չախչախը կը փնտռես… երէկ, հարիւրաւոր կիներ կային եկեղեցիին մէջ ու քահանայի պնակին մէջ միայն երեք դահեկան ձգեցին, ես ալ կին ունիմ, զաւակներ ունիմ… ազգը ջուրն է տարեր ու դուն լեզուն կը փնտռես…
Շատ բան չեմ հասկնար տէր հօր ըսածներէն, սակայն կրկին կը հարցնեմ։
— Բայց տէր հայր, ի՞նչ կ՚ուզեն ինձմէ, շարունակ կը խօսին։
— Կ՚ուզեն իմանալ որու տղան ըլլալդ, որդի, հարցնողին ըսէ՛. «Մարիամ պաճընըն օղլը կըմ»։
Մինակ կը մնամ ու ահա հարցումները կը տեղան վրաս։ Միակ գիտցած նախադասութիւնս կ՚ըսեմ.
— Մայրամ պաճիյին օղլը եմ։
Անօգուտ, կը շարունակեն խօսիլ, կը քրտնցնեն, կը նեղեն, կը մաշեն զիս իրենց լեզուովը. մէկ չէ, երկուք չէ, հարիւրներով կու գան ու կ՚անցնին։ Միակ ազատարարս, դիմացը աշխատող հնակարկատն է, որ մերթ ընդ մերթ նստած տեղէն կը պոռայ.
— Թիւրքճէ պիլմէ՜զ։
Այդ երկու բառերն են որ կը լռեցնեն երբեմն շատախօս կիներն ու էրիկ մարդիկը, որով այդ բառերն ալ կը միացնեմ տէր հօր տուածներուն ու մեքենաբար կը կրկնեմ բոլորին.
— Մայրամ պաճիյին օղլի եմ. թիւրքճէ պիլմէզ։
Կը խնդան ու աւելի, աւելի կը խօսին։ Քրտինքը կը հոսի դէմքէս, ձեռքերէս ու ոտքերէս, իսկ անոնք տակաւին անտարբեր կը խօսին ու կը խօսին։ Կը ջղայնանամ, ոտքի կը ցատկեմ, ամբողջ ուժովս կը պոռամ լալագին. «Մայրամ պաճիյին օղլի եմ, թիւրքճէ պիլմէ՜զ», ու կը լռեմ վերջնականապէս։ Չեմ պատասխաներ ոչ մէկուն այլեւս. ակռաներս սեղմած կը դիտեմ զիրենք ու ատելութիւն կը զգամ, այդ զիս խոշտանգող լեզուին հանդէպ, որ, վստահ եմ, եթէ մեռնելէս տարիներ ետք, մարդիկ հողակոյտիս վրայ կայնած թուրքերէն խօսին՝ ոսկորներս պիտի սարսռան ուժգին։
Շուրջս կը սկսի մթննալ ու տակաւին կը սպասեմ մօրս, որ պիտի գայ։ Կը դիտեմ մութին մէջ անհետացող խրճիթները ու աչքիս առաջ կը բացուի որբանոցը. «երանի մայր չունենայի» կ՚ըսեմ ու արտօսրը առատօրէն կը հոսի այտերէս վար։ Իրիկնային հովը կը սարսէ զիս ու մարմնոյս մազերը կը փշոտին։ Կը պարպուին փողոցները ու ես տակաւին կը սպասեմ մօրս, որ պիտի գայ։ Կու գայ քահանան, կը դնէ ոսկրացած ձեռքը ուսիս ու մեղմ, շատ մեղմ կ՚ըսէ.
— Մի՛ լար, որդի՛, մայրդ անպատճառ կու գայ, այսօր չգայ՝ վաղը կու գայ։
Արցունքներս ա՛լ աւելի առատօրէն կը հոսին, կը բռնեմ տէր հօր ձեռքը ու կը սեղմեմ այրող շրթներուս. առաջին համբոյրս էր ատ որ արցունքներուս մէջէն հոսեցաւ։ Կը մնամ այդպէս երկար ատեն, ապա գլուխս կը բարձրացնեմ, մութին մէջ հազիւ տէր հօր սիլուէթը կը նշմարեմ։ Քահանան գլուխը կը ծռէ, մօրուքը կը գգուէ դէմքս։
— Տէ՛, զաւակս, առ անկողինդ, այսօր եկեղեցիին մէջ կը պառկիս, անպատճառ կու գայ մայրդ։
Անկողինս կը փռեմ եկեղեցիին մէկ անկիւնը ու կը կծկուիմ մէջը։ Աւելի ու աւելի կը թանձրանայ խաւարը։ Մթութեան մէջ կը նշմարեմ խաչերուն ու ճերմակ մոմերուն անհետացումը։ Դրացի լոյսերը հատ-հատ կը մարին ու վինի մը վերջին նոթերը կը ցնդին օդին մէջ։ Մեռելային լռութիւն։ Յանկարծ կը յիշեմ, որ այդ օր բան չեմ դրած բերանս. աչքերս աւելի կը պայծառանան։ Եկեղեցիին ընդարձակ պարապութիւնը կը վախցնէ զիս։ Կը յիշեմ ընկերներուս պատմածները դեւերու, վիշապներու, կենդանացած մեռելներու մասին. անոնց ուրուականները կը գծագրուին մութին մէջ։ Ձայնը կը լսեմ ու մութի կը դողամ… սեւ բան մըն է, որ դանդաղօրէն ինծի կը մօտենար… բի՜ստ… կը պոռամ ամբողջ ուժովս ու կը շտկուիմ անկողինիս մէջ։ Մարմնոյս յոգնութիւնը կը յաղթէ վերջապէս ու քունը կը գոցէ աչքերս։
Նոյն տեղն եմ պառկած ահա, եկեղեցիին տանիքը աստիճանաբար կը բարձրանայ, երկու անգամ թափ կու տայ թեւերուն, կարծես վիթխարի թռչուն մը ըլլար. մեծ քէմփի բոլոր թիթեղներն ալ կը միանան անոր, եւ ահա միլիոնաւոր թիթեղները կը կազմեն անչափելի մեծութեամբ չղջիկ մը. չղջիկը թափ կու տայ թեւերուն ու կը բարձրանայ, իւրաքանչիւր զարկին՝ անհամար թիթեղներու աղմուկը կը խլացնէ զիս։ Կը բարձրանայ չղջիկը միշտ աւելի վեր, դէպի արեւը։ Չղջիկին թեւերը կը ծածկեն երկնակամարը, թանձր մթութիւն մը կը պատէ աշխարհ։ Արեւու ջերմութենէն կը սկսին կարմրիլ ժանգոտած թիթեղները, եւ յանկարծ, կրակ թեւերով չղջիկը կը խոյանայ վար, նետի մը նման՝ իր սուր մագիլները բացած։ Ահա կը մօտենայ, կը մօտենայ, կ՚առնէ զիս իր մագիլներուն մէջ ու կը սլանայ վեր։ Մարմինս կ՚այրի, հնոցի մը մէջ ինկածի պէս կը մխայ անիկա։ Յանկարծ կը ցնցուիմ, կ՚ազատիմ մագիլներէն ու կ՚իյնամ վար։ Չղջիկը կը քանդուի եւ թիթեղի միլիոնաւոր կարմիր կտորները, կարկուտի պէս կը թափին վրաս՝ բլուր մը կազմելով։ Մարմինս կը բռնկի թիթեղներուն տակ, շունչս կը բռնուի ու յանկարծ կը նստիմ անկողինիս մէջ։ Սաստիկ քրտնած եմ ու սոսկալիօրէն կը դողամ։ Երկար ատեն կը մնայ քարացած՝ աչքերս յառած խաւարին։ Կ՚որոշեմ չքնանալ մինչեւ առաւօտ, գլուխս կը ծածկեմ վերմակով ու կ՚աշխատիմ չվախնալ։ Նախ մեղմ ձայն մը կը սկսիմ լսել, որ աստիճանաբար կը զօրանայ ու ահա՛, կը սկսիմ լսել ծովու կատղած ալիքներուն գոռալը, հազարաւոր մուրճերու հարուածները, բիւրաւոր սուլոցներ, վար թափող միլիոնաւոր թիթեղներու աղմուկը ու անոնց մէջ տիրապետող, շարունակական, մեռելային փսփսուք մը. « դուրս նայէ՛, դուրս նայէ»։ Կամաց մը կը վերցնեմ վերմակս ու ալ ետ չեմ կրնար գոցել։ Կը տեսնեմ, այո՛, աչքերովս կը տեսնեմ, եկեղեցիին թիթեղներու իւրաքանչիւրին տակէն, դանդաղօրէն դուրս կը սողոսկի սատանայ մը, բարակ ու բարձր, դարձդարձիկ կոտոշներով եւ նետաւոր պոչերով, թեւերը երկայն ու բարակ, իսկ սրունքները սուր փուշերով պատած, ճիշդ գետնառիւծի դէմքերով։ Աստիճանաբար կը բազմանան ու կը խոշորնան, հասակները կը հասնին մինչեւ առաստաղ ու բերանները անյատակ հորերու պէս բաց են, օձի ակռաներ ունին, որոնք կը շարժին բոլոր ուղղութիւններով։ Կամաց-կամաց կը մօտենան ինծի, իրենց ոտքի եղունգներուն վրայ կայնած կը ճօճին ու կը խնդան. կը ծիծաղին չարախինդ քրքիջով, զիս կը փնտռեն. անոնցմէ մէկը աւելի կը խոշորնայ, ամբողջ գլուխը աչքի կը վերածուի, որուն մէջ կը նշմարեմ դժոխքի բոլոր սարսափները. յիմարացնող խնդուք մը կը սկսի։ Կը տեսնեն զիս, ձեռք ձեռքի կու տան եւ կը մօտենան ինծի։ Անոնց պետը մատը կ՚երկարէ դէպի իմ կողմս, որուն եղունքը կը մխրճուի վերմակիս մէջ ու կը պոռայ.
— Մայրամ պաճիյին օղլի եմ, թիւրքճէ պիլմէզ հա՛, հա՛, հա՛, հա՜։
Բոլոր սատանաները կը մօտենան ինծի՝ պարելով, քրքջալով։ Միաժամանակ հազարաւոր բերաններ Թրքերէն հարցումներ կու տան. ու մագիլներով կը բզկտեն վերմակս. ապա, կը նահանջեն եկեղեցիին մէկ անկիւնը, թափ կ՚առնեն եւ կայծակնային արագութեամբ, մէկ ոստումով, վրաս կը թափին, իրենց եղունգները կ՚անցնեն միսերուս, խելագար քրքիջով կը քաշեն մարմինս ու կը խնդան. «Թիւրքճէ պիլմէ՛զ, թիւրքճէ պիլմէ՛զ… հա՜, հա՜, հա՜»։
Դուրս կը նետուիմ անկողնէս, կը վազեմ դէպի եկեղեցիին դուռը՝ ճչալով,
— Մայրի՛կ, մայրի՛կ…
⁂Յաջորդ առաւօտ, անկողնիս վրայ նստած, կը սպասեմ մօրս, որ պիտի գայ։ Առաւօտուն, եկեղեցիին մէջ, ժամկոչը գտած է ուշաթափ մարմինս ու տարած տէր հօր տունը։ Իսկ հիմա, կրկին նոյն անվերջ սպասումը։ Նորէն կը հաւաքուին հետաքրքիրներ, որոնց անվերջ հարցումներուն մէկ բառով իսկ չեմ պատասխաներ։ Նայուածքս անծանօթին՝ կ՚երազեմ որբանոցի օրերս ու հազար երանի կու տամ հոն մնացողներուն։
Կէսօրուան մօտ կու գայ ծերացած երիտասարդ մը, կ՚երթայ ուղղակի քահանային մօտ, կը խօսի վայրկեան մը ու կը մօտենայ ինծի։
— Քալէ՛,— կ՚ըսէ ու կը սկսի հեռանալ։
Կը շալկեմ անկողինս ու կը շտապեմ հասնիլ երիտասարդին։ Կը դիտեմ իր նիհար դէմքը, ու կնճիռները զիրար կը խաչաձեւեն ամէն ուղղութեամբ, ու շրթները շարունակ կը շարժին իր ոսկրացած քթին տակ։ Ո՞վ է այս մարդը, ո՞ւր կը տանի զիս, կը մտածեմ, սակայն անխօս կը հետեւիմ իրեն։ Կը բաւէ, որ Հայերէն կը խօսի ու ազատած է զիս հարցուփորձող հետաքրքիր ամբոխէն։ Վերջապէս դուրս կ՚ելլենք մեծ քէմփէն։ Երկար շունչ մը կ՚առնեմ։ Առաջնորդս արագ կը քալէ, ես, մեծ դժուարութեամբ կը հետեւիմ իրեն։ Կրկին կը տեսնեմ այդ երկու սենեակները, որոնք իրարու ետեւէ կապուած կը վազեն։ Այս անգամ կը նշմարեմ անիւները եւ այն երկաթէ գիծը, որուն վրայէն կը յառաջանան։ Կ՚անցնինք այդ ճամբէն, ատեն մը կը քալենք շոգեկառքի գծին վրայէն ու հեռուն, բլրակի մը կողին, կը նշմարեմ մեծ քէմփի տուները, քիչ մը աւելի ցած ու քիչ մը աւելի խեղճուկրակ։ Չեմ ցաւիր երբեք, չեմ ափսոսար բախտիս համար, անտարբեր կը հետեւիմ առաջնորդիս։ Ահա տուներու շարքին հասած ենք։ Առաջնորդս կ՚առնէ բեռը կռնակէս, ձեռքէս կը բռնէ ու երեխայի մը նման, կը տանի զիս զիկ-զակ փողոցներէ ու կը կայնի դրան մը առջեւ։
— Մտի՛ր։
Ձեռքովս մէկ կողմ կը հրեմ դուռը՝ ծակուծուկ չուալ մը ու կը մտնեմ ներս։ Առաստաղը հասակէս քիչ մը բարձր է, եթէ թեւս բարձրացնեմ կրնամ հասնիլ թիթեղներուն։ Սենեակի ետեւի պատը բաթանեայով մը ծածկուած է, որուն վրայ փակցուած է Քրիստոսի խաչելութեան մէկ պատկերը։ Ձախ պատը ժանգոտած թիթեղէ է շինուած, որուն ծակերէն ներս կը թափանցեն արեւու ճառագայթները։ Իսկ աջ կողմը մամուռով է ծածկուած։ Գետինը փսիաթ մը կայ փռուած, իսկ անոր մէկ անկիւնը, չորս հինգ կտոր ծածկոցներու վրայ պառկած է կին մը։ Տէր Աստուա՜ծ, կին մը, որուն միայն մազերը կրնան պատկանիլ կնկայ մը։ Անոր գլխուն քով նստած են երկու զառամած պառաւներ։ Ներս մտնելուս պէս՝ բոլորին ակնարկները կ՚ուղղուին վրաս։ Ծերացած երիտասարդը ներս կը մտնէ, կը ծռի հիւանդ կնկան վրայ ու յստակ, բարձրաձայն Թուրքերէն բաներ մը կ՚ըսէ։ Յետոյ ինծի դառնալով՝
— Մայրդ հիւանդ է, շուտով կ՚առողջանայ,— կ՚ըսէ։
Հիւանդ կնկան գլուխը իմ կողմս կը դառնայ, թեթեւ, շատ թեթեւ ժպիտ մը կ՚անցնի դէմքին վրայէն։ Ձեռքը դուրս կը հանէ սաւանին տակէն ու կ՚ուզէ խօսիլ։
— Մօտեցի՛ր,— կ՚ըսէ առաջնորդս։
Կը մօտենամ ու կը դիտեմ անոր մարած դէմքը։ Կը բանայ շրթները ու բաներ մը կը փսփսայ թուրքերէն։ Կը դառնամ առաջնորդիս՝ աղաչական նայուածքով։
— Կ՚ուզէ համբուրել, աւելի՛ մօտեցիր։
Ետ-ետ կ՚երթամ. ո՞վ է այդ կինը, ինչո՞ւ կ՚ուզէ համբուրել զիս։ «Ո՛չ, չեմ ուզեր, ես մայր չունի՜մ, ես որբ եմ», կը պոռամ ու քարացած կը կայնիմ անկիւն մը, աչքերս սարսափով լեցուն։ Առաջնորդիս բոլոր ջանքերը ի դերեւ կ՚ելլեն։ Բերանս չեմ բանար երբեք ու տեղէս չեմ շարժիր։
⁂Երկու շաբաթ կը հսկեմ մահամերձ մօրս անկողնին քով։ Երկու շաբաթ ետք կը մեռնի ան, առանց անգամ մը իսկ համբուրելու իր միակ զաւակը։ Կը հաւաքուին դրացի կիներ ու քանի մը մարդիկ։ Լացող չկայ, կարծես սովորական դէպք մըն է պատահածը։ Ես քարացած կը դիտեմ մօրս դէմքը ու երեւակայութիւնս կը թռչի, կ՚երթայ որբանոց. ա՜խ, որչափ պիտի փափաքէի կրկին հոն ըլլալ, կրկին աւազ կրել այրող արեւուն տակ։ Արցունքը կը պղտորէ տեսողութիւնս։ Մայրս լոյսերու մէջ պառկած կը քնանայ։ Յանկարծ ձեռքերովս կը գոցեմ դէմքս… աչքիս առաջ կու գան եկեղեցիին մէջ տեսած սատանաները, լոյսը կ՚անհետի ու ահա, խաւարին մէջ, անոնց աչքերուն փայլը կը սարսափեցնէ զիս։ Անոնք կը մօտենան մօրս մարմինին, խենթօրէն երերալով շրջան կ՚ընեն անոր շուրջ ու կ՚երգեն.
Պօ՛մպալաքի, պօ՛մպալաքի, պօ՛մ, պօ՛մ, պօ՛մ,
Մայրը մեռաւ, մայրը մեռաւ, զօ՛մ, զօ՛մ, զօ՛մ,
Հիպ հիպ հրէ, հիպ հիպ հրէշ հա՜, հա՜, հա՜։
— Տղա՛յ, վերջին անգամ մայրդ համբուրէ,— կ՚ըսէ առաջնորդս ու ուժգնօրէն կը հրէ զիս դէպի մայրս։
Քանի մը քայլ առաջ կ՚երթամ, կ՚անշարժանամ ու կատղած կը դիտեմ զինք։
Քովի մարդը, արմուկով կը մխթէ ծերացած երիտասարդի կողը ու կ՚ըսէ.
— Ձգէ՛, ի՞նչ պիտի ըլլայ, որբանոցի լակոտ է։