Մեծ Հօրս Սիրտը Ափիս Մէջ

Ոչ մէկ մարդ տեսած էր մեծ հօրս հիւանդանալը։ Ոչ մէկ մարդ կը համարձակէր ըսել իրեն, թէ քաղաքի մը մէջ կրնար մեռնիլ։ «Ո՛չ», յաճախ կը պոռար ան ուժեղ ձայնով, որչափ որ ութսուն տարեկան մէկը կրնար ունենալ. «Ո՛չ», ինք գիւղի մէջ ծնած է, գիւղի մէջ մեծցած է, գիւղի մէջ ամուսնացած, գիւղի մէջ զաւակներ ծնած, ու թէեւ հիմա քաղաքի մէջ կ՚ապրի,— անիծեա՜լ ըլլան զինք հոս բերողները,— սակայն, պիտի վերադառնայ գի՛ւղ։ Պիտի վերադառնա՛յ։ Ու ապա, մեղմ ձայնով, կը գանգատէր, որ իր թոռները,— Աստուած պահապան կանգնի անոնց,— կրնային քաղաքացիներ մեծնալ։ Քաղաքացինե՜ր։

Մեծ հայրս տեսած էր զաւակներուն սպաննուիլը, տեսած էր անհաւատալի բաներ, սակայն իր թոռներուն այս վիճակը… ա՜խ… ի՞նչ կրնան ընել քաղաքացի մեծցած թոռները, երբ գիւղ վերադառնան, օ՜ֆ… օ՜ֆ… եւ ճիշդ այս ցաւը՝ կռնակին քիչ մը ծռելուն պատճառ եղած էր։

Ի՛ր գիւղը, ի՛ր գիւղին հողը։

Ինք՝ պատկառելի մնացորդ մըն էր իր գիւղէն. իր գիւղի բոլոր մնացորդ բեկորներուն հետ, եկած, լեցուցած էին մեր քէմփը՝ երկու-երեք տախտակի, երկու-երեք թիթեղի կտորներով շինուած խրճիթներուն մէջ։ Որքա՜ն յորդուն, հպարտ հրճուանքով մտիկ կ՚ընէի մեր գիւղացիներուն յուշերը մեծ հօրս մասին։ «Օ՜հ, ի՜նչ մարդ էր, ի՜նչ մարդ. ի՞նչպէս ողջ կը մնար այս քաղաքին մէջ»։ Չորս անգամ աքսորուած էր գիւղէն եւ չորս անգամին ալ վերադարձած։ Ո՞վ կրնար մոռնալ լերան կատարին այդ շքեղ եկեղեցւոյ կառուցուիլը՝ իր աշխատանքով։ Ո՛չ մէկ դրացի գիւղ չունէր այդչափ աստուածանման տաճար։ Ոչ մէկ օտարազգի կը հանդուրժէր այդ շքեղ կառոյցին։ Աքսորուած էր գիւղէն՝ այդ պատճառաւ։ Վերադարձին՝ գտած էր եկեղեցին փլատակ։ Տաճարին քարերը, վարը, ձորին մէջ, գեղեցիկ աւազանի մը այլափոխուած էին։ Մեծ հայրս չէր կրցած քնանալ այդ գիշեր։ Հաւաքած էր գիւղին երիտասարդները։ Հակառակ գիւղացիներու երկիւղին, հակառակ օտարներու սպառնալիքին, յաջորդ առաւօտ, կը փլէր աւազանը, եւ տաճարին քարերը, գիւղացիներուն աշխատանքով, կը բարձրանային լեռն ի վեր։ Քարերը կրկին կը շարուէին իրարու վրայ եւ վեց ամիս ետք, տաճարը կանգնած էր հոն, աւելի շքեղ, աւելի՛ աստուածային։

Ու ահա, մեծ աքսորը։ Այս անգամ, ամբողջ գիւղն էր հողէն զատուողը։ Մեծ հայրս կ՚առաջնորդէր ժողովուրդը։

— Պիտի վերադառնա՛նք,— կ՚ըսէր շարունակ,— առաջին անգամը չէ, որ մեր հողին ետեւ թողած կը հեռանանք։ Այս հողէն, այս քարէն շինուած ենք մենք, ա՛յս հողին, այս քարին պիտի վերադառնան մեր մարմինները։ Պիտի վերադառնա՛նք։

Տակաւին քաղաքի մէջ կ՚ապրէր սակայն։

Իր բառերը, իր կեանքը ծիծաղ պատճառելու աստիճան գեղջկական էին։ Երբ մայրս անհամ կերակուր մը կը դնէր սփռոցին վրայ՝ «ի՞նչ կը սպասէիք հապա,— կ՚ըսէր յաղթական,— այս երկրին հողը հո՞ղ է, որ բանջարեղէնը համ ունենայ»։ Երբ կը տեսնէր մէկու մը միս խորովելը, կը կենար մօտը ու կը սկսէր ամբողջ ուժովը ներշնչել. «խե՜ղճ ոչխարներ,— կ՚ըսէր,— այս երկրին հողը հո՞ղ է, որ անասունները ճարակեն, համեղ միս ունենան։ Ո՞ւր է այս խորովածին բոյրը։ Է՜, մեր գիւղը, երբ միս խորովէինք՝ դրացի գիւղերը անոր բոյրովը կը կշտանային»։ Փոքր հաւկիթներու տեսքն իսկ կը զայրացնէր զինք. «Ասոնց նայեցէք,— կ՚ըսէր,— ուլո՜ւնք, ուլո՜ւնք։ Մեր գիւղին հաւկիթները ասոնց երեք մեծութիւնը կ՚ունենային, եւ երկո՛ւ դեղնուցով։ Հէ՜յ, հող էր, հո՜ղ, մեր գիւղին հողը»։ Ու այդ պաշտելի հողէն իրեն մնացած էր կուժ մը։ Ի՜նչ դժուարութիւններով բերած էր մինչեւ հոս, որմէ ջուր կը խմէր ամէն օր եւ մասունքի պէս կը պահէր։

Առաւօտները կ՚արթննար ժամը չորսին, կը նստէր անկողինին մէջ ու կը սպասէր աքլորներու կանչին։ «Յիմա՜ր քաղաք,— կը բարկանար,— աքլորներդ անգամ չեն գիտեր կանչելու ժամը»։ Կ՚արթնցնէր մեզ։ Մայրս կը բողոքէր. «Ձգէ՛, երեխաները թող քնանան», կ՚ըսէր։ Կը կատղէր մեծ հայրս. «Մինչեւ հիմա ի՞նչ կ՚ընէին,— կ՚ըսէր,— Աստուծոյ լոյսը պիտի ծագի։ Ի՞նչպէս «բարի լոյս, Աստուծոյ բարին» պիտի ըսեն, առանց բարի լոյսը տեսնելու։ Չոճո՞ւխ են, թող ելլեն, դպրոց թող երթան։ Ես իրենց տարիքը եղած ատենս… ա՜խ… ա՜խ… քաղաք։ Ելէ՛ք, ծօ՛»։ Կը պոռար ու մեր վրայ կը քալէր։ Ստիպուած կ՚ելլէինք։ Ինք կը հագուէր։ Դուրսը՝ քէմփը դեռ կը քնանար։ Վար կ՚իջնէր փողոց, ձեռքի մահակը կը զարնէր քէմփի թիթեղէ տուներուն. «Հէ՜յ»,— կը պոռար,— «լոյսը ծագէր է, հէ՜յ, շան զաւակներ, տակաւին կը քնանա՞ք»։ Կ՚արթնցնէր քէմփը։ Կը հասնէր ժամկոչի խցիկը, «հէ՜յ, ժամկո՛չ, եկեղեցին տակաւին չե՞ս բացած։ Ծօ՛, դուք գիւղի օդը չէ՞ք ծծած։ Հէ՜յ, արեւը կը ծագի»։

Ո՞վ կրնար մեծ հօրս դէմ «չըդ» ըսել։ Ես երբեք չեմ կռուած քէմփի տղոց հետ։ Երբ անիրաւութիւն մը ընէի՝ «մեծ հօրդ կ՚ըսենք», կը վախցնէին զիս, իսկ ես ալ, տարբեր առիթներով, «մեծ հօրս կ՚ըսեմ, հա՜», կը սպառնայի։ Այս բառերը բաւարար էին խաղաղեցնելու բոլոր վէճերը։ Քէմփի բոլոր մարդիկը նոյն երկիւղածութեամբ կը մօտենային իրեն։ Քահանան չէր ձգեր, որ մեծ հայրս իր աջը համբուրէր. մեծ հօրս բաղդատմամբ շատ երիտասարդ էր։ Մեծ հայրս առանձինն կը ստիպէր քէմփի բնակիչները, որ գիւղացի մնային։ Ընդհանրապէս բարի էր, սակայն, երբեմն ալ, բիրտ էր եւ աններող։

Կիրակի օր մը, Մովսէս էմին իր ջորին պայտել կու տար։ Մեծ հօրս լուր բերին։ Տեսնելու էիք անոր բարկութիւնը։ Յօնքերը պռստեց, ձեռքերը սկսան դողալ, դժոխքի ամբողջ անէծքը, կարծէք իր գլխուն թափեցաւ։ Անմիջապէս դուրս ելաւ. մենք հետեւեցանք իրեն. գիտէինք իր բարկութիւնը։ Քալած ատեն, ծռած էր դէպի առաջ ու բաներ մը կը մրթմրթար։ Հասանք Մովսէս Էմիին տունը։ Մովսէս էմիի երկու երիտասարդ որդիները բռնած էին ջորիին գլուխը։ Պայտարը հանած էր հին պայտը ու կը պատրաստուէր նորը գամել։ Մովսէս էմին երբ տեսաւ մեծ հայրս՝ ջորիին ետեւը անցաւ։ Մարդիկ հաւաքուած էին։

— Մովսէ՛ս, հո՛ս եկուր,— պոռաց մեծ հայրս։

Յարգուած մարդ էր Մովսէս էմին, դանդաղօրէն մօտեցաւ ան։

— Կիրակի օրով, այսպէ՞ս դուն զաւակ կը կրթես,— ըսաւ մեծ հայրս ու «շրախ», ուժգին ապտակ մը զարկաւ Մովսէս էմիի դէմքին ու հրամայեց,— ջորին ախոռ տա՛ր։

Մենք չէինք ապասեր այս պոռթկումին։ Մովսէս էմին քարացած մնաց։ Զաւակները բողոքեցին։ Մովսէս էմին դարձաւ տղոցը եւ վճռական ձայնով ըսաւ.

— Ջորին ախոռ տարէ՛ք։

Այդքան։

Այդ օր մեծ հայրս ոչ ճաշեց եւ ոչ ալ քնացաւ։ Գիշերը կը լսէինք իր ձայնը. «Մովսէսի պէս մէկը, Մովսէսի պէս մէկը… քաղաքացի… թո՜ւհ»։

Մովսէս էմիէն աւելի համարձակ գտնուեցաւ կին մը։ Երիտասարդ, գեղեցիկ այրի մըն էր։ Ամուսինը կորսնցուցած էր աքսորի ճամբուն վրայ։ Մինակը կ՚ապրէր քէմփին եզերքը, փոքրիկ խրճիթի մը մէջ։ Կասկածներ կային իր վարուելակերպին շուրջ՝ մեր գիւղին անունը արատաւորող։ Գիշեր մըն ալ, տեսած էին, անծանօթ մարդու մը իր տունը մտնելը։ Մեծ հայրս անտեղեակ էր ամէն բանէ։ Ո՞վ պիտի համարձակէր իմացնել իրեն։ Գիշեր մը քահանան պարզեց եղելութիւնը։

— Ի՞նչ, ի՞նչ,— կատղեցաւ մեծ հայրս,— քա՛ծ մը, քա՛ծ մը ունինք մեր մէջ։ Տէրտէ՛ր, տէրտէ՛ր աւելի լաւ կ՚ըլլար, եթէ սպաննէիր զիս, աւելի լաւ կ՚ըլլար… քալէ՛, քալէ՛, դո՛ւրս ելիր։

Միասին դուրս ելան։ Դուրսը, տակաւին լոյսերը չէին մարած։ Ձեռքի փայտով սկսաւ ծեծել քէմփի թիթեղները։

— Դուրս ելէ՛ք տուներէն, բոլորդ ալ։

Մարդիկ տեղեակ էին եւ կը սպասէին փոթորիկի պայթելուն։ Հաւաքուեցան։ Մեծ հայրս ձեռքը ուղղեց դէպի այրիին տնակը եւ հրամայեց։

— Այդ շան ձկնածին տունը վերցուցէք եւ դուրս նետեցէ՛ք մեր գիւղէն։

Մարդիկ լուռ, անակնկալ փոթորիկի բռնուած նախիրի նման, շշմած էին։

— Չէ՞ք լսեր,— պոռաց մեծ հայրս,— այդ քածին տունը դուրս նետեցէ՛ք։

Անկարելի էր չհնազանդիլ։ Մարդիկ ճարեցին երկու երկայն գերաններ, յառաջացան դէպի այրիին տունը։ Ներսը լոյսը կը վառէր։ Այրին պատուհանը բացաւ, նայեցաւ դուրս, տեսաւ մեծ հայրս, տեսաւ մարդիկը ու նահանջեց։ Գիւղին մէջ, ուրիշ կնկայ մը պատահած պատմութիւնը, կը կրկնուէր հոս, քէմփին մէջ։ Մարդիկ, առանց խօսելու, երկու գերանները գամեցին սենեակին երկու կողմերուն։ Բռնեցին գերաններէն եւ սենեակը բարձրացուցին։ Սենեակին լոյսը մարեցաւ։ Խաւարին մէջ, դանդաղօրէն սկսան յառաջանալ. սենեակը կը սահէր գետնի վրայէն, ու քէմփի ժողովուրդը, յուղարկաւորութեան հետեւելու պէս կը քալէր, ենթակայ՝ մեծ հօրս կամքին։ Շոգեկառքի գծէն անդին՝ ծովեզերքն էր՝ ամայի եւ տխուր։ Սենեակը ձգեցին հոն եւ վերադարձան իրենց տուները։

Այդ դէպքէն ետք, մեծ հայրս ջղային վիճակ մը ստացաւ։ Չէ՛, դէպի զառիվար կ՚ընթանային։ Քաղաքին թոյնը շատ արագօրէն իր ազդեցութիւնը կը գործէր գիւղացիներուն վրայ։ Պէտք էր գիւղ վերադառնալ եւ կամ մեռնիլ՝ մաքուր հոգիով։

Բայց ինչպէ՞ս, բայց ինչպէ՞ս։

Եւ պատահեցաւ մեծ դէպքը։ Սանճագը կ՚ուզեն, Սանճագը կրնայ պարպուիլ, Սանճագը պարպուեցաւ։

Մեծ հայրս իննսուն երկու տարեկան էր այն ատեն։ Հազիւ լսելի ձայնով մը կը խօսէր։ «Մենք գիւղ կ՚ուզենք վերադառնալ, իսկ մարդիկ, գիւղացիները քաղաք կը թափեն», կ՚ողբար շարունակ։ Տեսաւ գաղթականները, գնաց Այնճար, գնաց Սուր եւ հիւանդ վերադարձաւ։ «Չէ՛,— ըսաւ,— չէ՛, չ՚ըլլար, հայ գիւղացիները այս հողերուն վրայ չեն կրնար աճիլ»։ Եւ վերջապէս համոզուեցաւ, թէ ինք, գիւղ չվերադարձած՝ կրնար մեռնիլ քաղաքին մէջ, որովհետեւ՝ «այնչա՜փ գազան են մեծ ազգերը, որովհետեւ այնչա՜փ անգութ են մեծ ազգերը»։ Եւ այս վախը գամեց զինք անկողնին։ Բարձր աշտարակի մը նման՝ ինքն իր վրայ փլեցաւ։ Մերժեց դարմանում, մերժեց բժիշկ ընդունիլ։ Տառապեցաւ լուռ, մինչեւ որ ամբողջովին մաշեցաւ, հազիւ կրնար խօսիլ, գլուխը բարձէն չէր կրնար բարձրացնել։

Գիշեր մը, մայրս արթնցուց մեզ։ Մեծ հայրս կ՚ուզէր խօսիլ մեզի։ Մօտեցանք իրեն։ Մեղրամոմի գոյն առած էր դէմքը, աչքերը կը փայլէին, շրթները սկսան շարժիլ։ Կը զգայինք, որ վերջին կամքը կ՚ուզէր յայտնել։ Կը չարչարուէր. բերանը չորցած էր եւ լեզուն կամքին չէր ենթարկուեր։ Մենք չէինք հաւատար, որ մեծ հայրիկը կրնար մեռնիլ։ Նստեցուցինք զինք, անթարթ դիտեց մեզ, աչքերը մեր հոգիներէն անդին կը տեսնէին, գլուխը մեղմօրէն կ՚երերար։ Մենք քարացած էինք։ Շնչառութիւնը տակաւ կը տկարանար։ Կուրծքը բաց էր, կ՚ուզէինք թափանցել ներս, կ՚ուզէինք կարդալ հոգին։ Գլուխը ծռեցաւ, արցունքները առատօրէն կը թափէին. մեծ հայրս կու լար։ Տունն ամբողջ դագաղ մըն էր, կը վախնայինք լալու, կը վախնայինք շնչելու։ Որչա՜փ պարպուած էինք այդ րոպէին, որչա՜փ լեցուած էինք այդ րոպէով։ Մեծ հօրս շրթները կրկին սկսան շարժիլ։ Մայրս ականջը մօտեցուց, ուշադիր մտիկ ըրաւ ատեն մը, մեզի դարձաւ ու ըսաւ.

— Շո՛ւտ, կուժը բերէք։

Կուժը դրինք անկողնին վրայ։ Ոսկրոտ ձեռքերով գրկեց կուժը։ Գլուխը ինկաւ առաջ, ճակատը զարկաւ կուժին։ Շրթները հանգեցան կուժին վրայ ու մնաց այդ դիրքին մէջ։ Ուսերը կը ցնցուէին։ Գլուխը բարձրացուց, դողդոջ ձեռքով խաչակնքեց ու կուժը հրեց մէկդի։ Կրկին շրթները սկսան դողալ։ Ոչ մէկ բառ կարելի էր հասկնալ։ Մայրս ամբողջ ուշադրութեամբը կը հետեւէր մեծ հօրս շրթներուն։ Հասկցաւ։

— Կոտրեցէ՛ք կուժը եւ կտորները իրեն բերէք,— ըսաւ։

Կատարեցինք հրամանը։ Թափանցիկ մատներով կուժի կտոր մը վերցուց ու դրաւ կուրծքին վրայ, ձեռքը մնաց այդպէս։ Աչքերը մահէն անդին կը դիտէին։ Նայուածքը մեզի դարձուց։ Հասկցանք նպատակը։ Մեծ եղբայրս մօտեցաւ իրեն, կուժի կտոր մը դրաւ ձեռքին մէջ։ Երեք եղբայրներս հետեւեցանք մեծ եղբօրս։ Իւրաքանչիւրիս ձեռքին մէջ կտոր մը իր գիւղի հողէն դրաւ։ Արցունքները կը հոսէին մեր աչքերէն. հեծեծանքնիս այլեւս չէինք կրնար զսպել։ Ծունկի եկանք իր մահիճին շուրջ։ Գլուխս հանգչեցուցի մահիճի եզերքին։ Ակռաներով խածած էի վերմակին եզերքը։ Մարմինս կը դողար։ Կը շօշափէի մահը հոգիովս, կը զգայի, որ կեանքը կը վերջանար երկվայրկեանի մը մէջ։ Յանկարծ զգացի մեծ հօրս ձեռքը գլխուս վրայ եւ լսեցինք մարած մարմինէն մի քանի բառեր։ Թերեւս կարծեցինք լսել, սակայն բոլորիս ալ յիշողութեան մէջ նոյն բառերը մնացին իրմէ. «օր մը գիւղ պիտի վերադառնանք, զաւակներս, այս հողը ինձմէ նուէր տարէք հոն։ Օրհնեալ ըլլաք»։ Զգացի ձեռքին դողալը գլխուս վրայ, եւ ապա, հանգչեցաւ ան իր ամբողջ ծանրութեամբը։

Թաղեցինք մեծ հայրս իր գիւղէն բերած յիշատակին կտորովը միասին։

… Ու հիմա, կուժին կտորը, ձեռքս արիւնելու աստիճան սեղմած՝ կը գրեմ այս տողերը եւ կու լամ։ Կու լամ, որովհետեւ չեմ գիտեր, թէ որչա՜փ ժամանակ ձեռքս սեղմուած պիտի մնայ՝ կարծես մեծ հօրս սիրտը ըլլար ափիս մէջ։

… Ա՜խ, մեծ հայր։