Պահապան Հրեշտակը

Ութսունամեայ ծերունիի մը դագաղին առջեւ նստած՝ կը դիտեմ սգաւորները։ Որքա՜ն ազնիւ են մարդիկ դագաղի մը ներկայութեան։ Որքա՜ն ծառայասէր են ու փափկանկատ։ Բոլոր խօսակցութիւններն ալ մեղմ են։ Բոլորին աչքերէն ալ բարութիւն կ՚արտացոլայ։ Լացողներ չկան։ Հանգուցեալին յառաջացած տարիքը մեղմացուցած է վիշտին ուժգնութիւնը։ Թանձր մորմոք մը պատած է հոգիս։ Աստիճանաբար աչքերս կը խոնաւնան ու արցունքի կաթիլներ կը հոսին այտերէս վար։ Ճիգ չեմ թափեր ծածկելու զանոնք։

— Քու ի՞նչդ կ՚ըլլար ողորմած հոգին,— կը հարցնէ մօտս նստած ծերունի մը՝ հետաքրքրութենէն մղուած։

— Իմ պահապան հրեշտակս էր,— կը պատասխանեմ մեղմօրէն։

— Շատ ալ հրեշտակի չէր նմաներ,— կ՚ըսէ ծերուկը՝ չարութեան խազ մը ձայնին մէջ։

— Դուն հրեշտակ տեսա՞ծ ես,— կը հարցնեմ։

— Ո՛չ,— կ՚ըսէ,— բայց պատկերներու մէջ տեսած եմ, խաղաղութիւնը խորհրդանշող արմաւենիի ճիւղեր ձեռքերնին։

— Ես ալ հրեշտակներու պատկերներ տեսած եմ՝ բոցավառ սուրեր ձեռքերնին,— կ՚ըսեմ ու գլուխս ուրիշ կողմ կը դարձնեմ։

Քահանայ հայրը կը թուէ հանգուցեալին բարեմասնութիւնները, «Ազնիւ, բարի, համեստ հոգի մըն էր Շահան»։ Իմ երեւակայութիւնս ուրիշ ճամբաներէ կը վերադառնայ մանկութեանս օրերուն։ Քառասուն եւ հինգ տարիներ թաւալգլոր ետ կ՚երթամ ու աչքերուս առջեւ կը վերակենդանանայ մեր քէմփը։

Երբ փոքր էի, կը սոսկայի խաւարէն։ Քէմփի խրճիթները խորհրդաւոր կերպարանք կը ստանային մութին մէջ ու կը կարծէի, թէ ապրող գազաններ կային շուրջս, որոնք դարանակալ կը սպասէին զիս յօշոտելու համար։ Մայրս մտահոգ՝ կ՚աշխատէր բուժել զիս։ «Տղաս», կ՚ըսէր, «Աստուած իւրաքանչիւր պզտիկին պահապան հրեշտակ մըն է նշանակած, որ աչալուրջ կը հսկէ անոր վրայ։ Աստուած ստեղծած է թէ՛ լոյսը եւ թէ խաւարը։ Կը կարծե՞ս, որ մեր բոլորին Հայրը, բարին Աստուած, խաւարը ստեղծած ըլլայ փոքրիկները վախցնելու համար։ Գիշերը ստեղծած է մեր հանգիստին համար։ Աստուծոյ աչքը միշտ մեր վրայ է»։ Մօրս խրախուսիչ խօսքերը կը մեղմէին երկիւղս, բայց ընկերներս տարբեր բաներ կը պատմէին։ «Գիշերները դեւերը դուրս կ՚ելլեն իրենց թաքստոցներէն։ Լեռներու վրայի գազաններ ու սողունները քաղաք կ՚իջնեն։ Գերեզմանատուները կը լեցուին սարսռազդեցիկ վայիւններով։ Ծպտուած կախարդներ պատառելիք երեխաներ կը փնտռեն ամայի փողոցներուն մէջ»։ Կը հիանայի ընկերներուս խիզախութեանը վրայ։ Գիշերները, առանձին, Պուրճի հրապարակը կրնային երթալ յաջորդ օրը կը պատմէին իրենց տեսած հրաշալիքներուն մասին։

— Մայրի՛կ, ես ինչո՞ւ այսքան վախկոտ եմ,— կը հարցնէի մօրս։

— Տղա՛ս,— կը պատասխանէր մայրս,— դուն վախկոտ չես, բայց կը հաւատաս ընկերներուդ սուտ ու փուտ պատմութիւններուն։ Իրենք չե՛ն հաւատար. եթէ հաւատային, չէին համարձակեր իրենց տուներէն մէկ քայլ իսկ դուրս ելլել։ Դուն ալ մի՛ հաւատար. վստահէ քու պահապան հրեշտակիդ ու պիտի տեսնես, թէ անոնցմէ աւելի քաջ ես։

Երեկոյ մը, մթնշաղին, ճամբայ ինկայ Պուրճի հրապարակը երթալու համար։ Փողոցները ամայի էին ու մութ։ Տուները շատ հսկայ կ՚երեւէին աչքիս ու ծառերը անհասանելիօրէն բարձր։ Վախը սկսաւ սողոսկիլ սրունքներէս վեր ու համակեց ամբողջ մարմին։ Կանգ առի, տունը մօտ էր ու կրնայի քանի մը վայրկեանէն վերադառնալ։ «Մի՛ վախնար, պահապան հրեշտակ մը ունիս», մօրս խօսքը կ՚արձագանգէր ականջներուս մէջ։ Փորձեցի շարունակել ճամբաս. անօգուտ էր։ Ծունկերս կը կթոտէին։ Լալու անզուսպ փափաք մը սկսաւ աճիլ ներսիդիս։ «Վախկո՛տ, վախկո՛տ», ըսի ես ինծի ու սկսայ վերադառնալ տուն։ Յանկարծ փողոցին լոյսերը վառեցան։ Ծանր բեռ մը ինկաւ ուսերէս. գոյնզգոյն շէնքերը գեղեցկացան ու ծառերուն հասակները բնականոն դարձան։ Ի՜նչ գեղեցիկ է եղեր գիշերը։ «Աստուած ամէն ինչ գեղեցիկ ստեղծած է» մօրս խօսքը յիշեցի։ Բարձր տրամադրութեամբ ետ քայլ մը ըրի ու սուլելով շարունակեցի ճամբաս դէպի Պուրճի Հրապարակը։ Կը ծիծաղէի ընկերներուս վրայ. «Ստախօսներ, խաբեբաներ, դրախտին մէջ դեւ կ՚ըլլա՞յ»։

Հասայ Պուրճի Հրապարակը ու հիացած կանգ առի։ Ես այդքան լոյսեր չէի տեսած կեանքիս մէջ։ Քէմփի խաւարը աչքիս առջեւ եկաւ։ Հոս, հարիւրաւոր խանութներէն դուրս ծորող լոյսը աւելի կը ճոխացնէր հրապարակին շքեղութիւնը։ Երկու շրջան ըրի ու մօտեցայ Հրապարակին կեդրոնը գտնուող աւազանին։ Զմայլած սկսայ դիտել շատրուանէն ժայթքող ջուրին խաղերը օդին մէջ։ Յափշտակուած կը դիտէի, մոռցայ ինքզինքս, մոռցայ տան հեռաւորութիւնը։

Յանկարծ զգացի ձեռքի մը մեղմօրէն հանգչիլը ուսիս վրայ։ Ընդոստ ետ դարձայ։ Կլոր, փայլուն դէմքով, միջահասակ, գիրուկ մարդ մըն էր, շքեղօրէն հագուած։ Փոքր սեւ պեխ մը ունէր, որուն ծայրերը կլորցուած ու վեր դարձած էին։ Մատին վրայ հսկայ մատանի մը կար՝ խոշոր, կարմիր քարով մը։ Շատ փայլուն կօշիկներ ունէր, սովորականէն աւելի բարձր կրունկներով։

— Ի՞նչ կ՚ընես հոս, տղա՛ս,— հարցուց թրքերէնով։

Մեր ծնողներուն խօսած թրքերէնին չէր նմաներ ասոր լեզուն։ Երկիւղը պատեց մարմինս։ Ուսս քաշեցի ձեռքին տակէն ու սկսայ քալել։ Զգացի որ մարդը կը հետեւէր ինծի։ Քայլերս արագացուցի։ Նորէն զգացի մարդուն ձեռքը ուսիս վրայ։

— Կեցի՛ր տղաս, մի՛ վախնար, ինչո՞ւ կը վազես,— ըսաւ։

Դանդաղեցուցի քայլերս։

— Ես շա՜տ կը սիրեմ քեզի պէս տղաքը,— ըսաւ,— Եկո՛ւր քեզի իմ տունս տանիմ։

— Ո՛չ,— ըսի ու արագացուցի քայլերս։

— Քեզի փառաւոր կերակուրներ կու տամ,— շարունակեց մարդը,— իմ տանս մէջ սրտիդ ուզած համադամ կերակուրը կը գտնես։

— Ես անօթի չեմ,— ըսի, եւ աւելի արագացուցի քայլերս։

— Քեզի փայլուն կօշիկներ ու աղուոր հագուստներ կու տամ, այս ցնցոտիներէն կ՚ազատիս,— աշխատեցաւ վախս փարատել։

— Ո՛չ,— ըսի,— ես տուն պիտի երթամ։

— Կեցի՛ր, տղաս,— քնքշօրէն ըսաւ մարդը, ու ձեռքս բռնեց։

Ուզեցի ձեռքս ազատել, չյաջողեցայ։

— Տունը, քու տարիքիդ, շատ սիրուն աղջիկ մը ունիմ, հետը կը խաղաս։

Սկսայ լալ։

— Ձգէ՛ ձեռքս, ձգէ՛ զիս, ես մօրս պիտի երթա՜մ,— աղաչեցի։

— Քալէ՛,— կարծրացաւ մարդուն ձայնը։

Յանկարծ անտանելի ցաւ մը զգացի։ Մարդը ճկոյթ մատս երկուքի էր ծալած ու ամբողջ ուժովը կը ճնշէր եղունգիս վրայ։ Կ՚աշխատէի ձեռքէն ազատիլ։ Ցաւին սաստկութենէն բերանս լայն բացած էի, բայց ձայն չէի կրնար հանել. հեզ ու հլու, ակամայ, կը հետեւէի մարդուն։

Պուրճի Հրապարակէն դուրս ելանք, մտանք քովնտի փողոց մը։ Ես այդպիսի ցաւ չէի կրնար երեւակայել։ Կարծեցի, թէ սիրտս դուրս կը քաշէին մարմինէս։ Փորձեցի օգնութիւն կանչել։ «Ա՜հ», հազիւ լսելի ձայն մը կրցայ արտաբերել։

Բաւական յառաջացած էինք, երբ յանկարծ մարդը ձեռքս ձգեց ու ամբողջ ուժովը սկսաւ վազել՝ քովնտի նեղ արահետ մը դառնալով։ Քովէս, կայծակի արագութեամբ, երիտասարդ մը անցաւ՝ ձեռքին ահռելի լախտ մը։ «Ինծի հոս սպասէ՛», հայերէն բառերը լսեցի երիտասարդին բերնէն։ Քանի մը վայրկեան ետք, քովս եկաւ երիտասարդը։ Քրտնած էր ու կը հեւար։ Կարծէք լեռնաշղթայէ մը փրթած քարաժայռ մը ըլլար։ Լայն ուսերուն վրայ, քարէ կերտուած թուխ դէմք մը ունէր։ Աչքերը կատաղութենէն կը փայլատակէին։ Թեւերը մերկ էին ու դնդերները կը շարժէին, ափին մէջ դարձող լախտին հետ միասին։ Լախտին հաստ ծայրը գրեթէ իմ գլխուս մեծութիւնը ունէր։

— Երրորդ անգամն է ճանկերէս կ՚ազատի այդ թշուառականը։ Կարծես մեր կորուստները քիչ են եղած։ Ազգին կէսը կերան՝ տակաւին նոր զոհեր կը փնտռեն այդ անբարոյ բորենիները։

Ինծի դարձաւ ու բարկաճայթ ըսաւ.

— Ծօ՛, անպիտան, ի՞նչ կ՚ընես հոս առանձին, ո՞վ ես դուն, ո՞ւր է տունդ։

Կմկմալով տուի անունս։ Ըսի թէ սպանդանոցի մօտի քէմփին մէջ է տուներնիս։

— Այս լախտը ձեր ծնողներուն գլխուն իջեցնելու եմ,— ըսաւ,— հայրդ ո՞ւր է։

— Հայր չունիմ,— ըսի լալով,— թուրքերը մորթեր են։

Մեղմացաւ երիտասարդը, գրեթէ ծունկի եկաւ առջեւս, կոշտ ափովը սրբեց արցունքներս, ոտքի ելաւ, ձեռքէս բռնած՝ սկսաւ քալել։

— Մի՛ լար,— քալէ՛, տուն տանիմ քեզ։

Տխուր էր երիտասարդին արտայայտութիւնը։ Մինչեւ տուն՝ մէկ կամ երկու նախադասութիւն ըսաւ.

— Այս ազգը այսպէս չի մնար, կրկին ոտքի կը կանգնի. ձեր սերունդը պիտի ըլլայ անոր նեցուկը։ Մեր ամէն մէկ երեխան՝ անփոխարինելի դրամագլուխ է մեզի համար։ Կը հասկնա՞ս ինչ կ՚ըսեմ։

— Այո՛,— պատասխանեցի,— մայրս ալ այսպիսի խօսքեր կ՚ընէ։

Հասանք տուն. մայրս դրան առջեւ ինծի կը սպասէր։

— Տիկի՛ն,— ըսաւ երիտասարդը կարծր ձայնով,— այս տղոց տէր եղէք։ Ասոնք միայն ձեզի չեն պատկանիր. ազգինն ալ են։

Ձգեց ձեռքս ու արագ քայլերով հեռացաւ։

— Ո՞վ էր այդ երիտասարդը,— հարցուց մայրս։

— Իմ պահապան հրեշտակս էր,— ըսի։

— Շատ ալ հրեշտակի չէր նմաներ,— ըսաւ մայրս։

— Բռնեց ձեռքէս ու անխօս զիս ներս առաջնորդեց՝ խորհուրդներու մէջ ընկղմած։

Երկու ամիս ետք, ընկերներուս հետ գնդիկ կը խաղայի սպանդանոցի դաշտին վրայ։ Նշան առնելու կարգը իմս էր. ծռած էի գետին ու ուշի ուշով կը դիտէի թիրախը։ Ձեռքիս մօտ նշմարեցի լախտի մը ծայրին կլորութիւնը. գլուխս բարձրացուցի ու տեսայ իմ պահապան հրեշտակիս հսկայ զանգուածը։ Ժպտեցայ։

— Շարունակէ՛ խաղդ,— ըսաւ մեղմ ձայնով ու ինքն ալ ժպտեցաւ։

Շարունակեցի խաղալ։ Քանի մը գնդիկ տուի իրեն ու ինքն ալ մասնակցեցաւ խաղին։ Շատ վարպետ նշանառու մըն էր։ Տղաքը ուղղակի յափշտակուած էին երիտասարդով։ Շատ հաճելի էր խօսելակերպը, կարճ պատմութիւններ կը պատմէր ու բոլորս ալ վերացած՝ մտիկ կ՚ընէինք։ Միւս տղաքն ալ միացան մեր խումբին։ Զիրար սիրելու, զիրար պաշտպանելու մասին կը խօսէր։ «Այս թանկագին ազգը ձեր ձեռքերուն մէջն է մնացած», կ՚ըսէր, «ձեզմէ իւրաքանչիւրը պէտք է հասկնայ այս խօսքին իմաստը, մեր ազգին լաւագոյն կէսը կորսուեցաւ…»

Յանկարծ իրարանցում մը սկսաւ սպանդանոցի դրան մէջ։ Մարդիկ ամէն կողմ կը վազէին պոռալով։ Կատղած գոմէշ մը, արիւնաթաթախ, կը խոյանար դուրս։ Գոմէշը երկվայրկեան մը կանգ առաւ սպանդանոցի դարպասին մէջ ու կայծակի արագութեամբ, ուղիղ գծով, սկսաւ մեր կողմը սուրալ։ Տասը-տասներկու փոքրիկներ էինք, շլմորած՝ ու լեղապատառ սկսանք յառաջացող գոմէշը դիտել։ «Իրարու քով կեցէ՛ք, մի՛ փախչիք», պոռաց երիտասարդը ու լախտը առած խոյացաւ գոմէշին վրայ։ Սարսափելի տեսարան մըն էր, երկու զանգուածներ, նոյն գծի վրայ իրարու դէմ սուրացող երկու վայրաշարժերու նման իրարու կը մօտենային։ Լսեցինք լախտի ահարկու հարուածին թնդիւնը ու փոշիներու մէջէն տեսանք երիտասարդին կերպարանքը՝ ամուր մը բռնած գոմէշին կոտոշներէն։ Գոմէշը ծուռ ու մուռ կը շարունակէր վազել, ու կ՚աշխատէր գլուխը ազատել։ Երիտասարդին մարմինը մերթ հողին կը քսուէր, մերթ կը բարձրանար օդին մէջ։ Բոլորս ալ կու լայինք։ Գիտէինք այդ դանակին տակէն ճողոպրած գոմէշներու կատաղութիւնը։ Տեսած էինք քանի մը անգամ։ Վեց պետեւի փոքրիկներու զոհ գացած էին անգամ մը։ Երիտասարդը կ՚աշխատէր տապալել գոմէշը՝ անոր վիզը դարձնելով։ Գոմէշը իր կատաղութեան մէջ կուրցած, աննպատակ կը վազէր, գլուխը մէյ մը աջ, մէյ մը ձախ ուժգնօրէն շարժելով։ Այդ ցնցումներու ազդեցութեան տակ, երիտասարդին մարմինը, հովէն տարուբեր լաթի մը նման, կը շարժէր։ Երիտասարդը կ՚աշխատէր, ճնշելով կենդանիին մէկ կոտոշին վրայ, շրջանակի դարձնել զայն։ Աստիճանաբար գոմէշին շրջանակը սկսաւ նեղնալ ու քիչ ետք սկսաւ դարձդարձիկ վազել։ Երիտասարդը կրկնապատկեց իր ճիգերը։ Սպանդանոցի մարդիկը, պարաններ ու մականներ ձեռքերնին, շրջապատեցին գոմէշը։ Քիչ ետք գոմէշին շրջանակը աւելի փոքրացաւ ու սկսաւ ինք իր վրայ, հոլի մը պէս դառնալ ու յանկարծ գետին տապալեցաւ։ Փորձեց ոտքի ելլել։ Անօգուտ, վիզը ծռած էր երիտասարդին բազուկներուն ճնշումին տակ։ Մարդիկ հասան, պարաններով կապկեցին գոմէշին ոտքերը ու սկսան քաշքշել դէպի սպանդանոց։

Մենք վազեցինք գետին նստած երիտասարդին քով. քէմփի ամբողջ ժողովուրդը հաւաքուած էր։ Ականատես խանութպանները ոգեւորութեամբ կը նկարագրէին դէպքը, կը գովաբանէին երիտասարդին խիզախութիւնը ու մեր ծնողներուն կ՚ըսէին. «Աստուած երեսնիդ նայեցաւ. գացէ՛ք, գացէ՛ք մոմ վառեցէք եկեղեցիին մէջ»։

Երիտասարդը ոտքի ելլելու ուժ չունէր։ Շապիկին վրայ արեան հետք կար։ Անոյշ մայրիկը ծռեցաւ, քնքշութեամբ քակեց կոճակները ու հանեց երիտասարդին շապիկը։ Սփոփանքի ու երախտագիտութեան մրմունջ մը ելաւ բոլոր բերաններէն, երիտասարդը չէր վիրաւորուած, գոմէշին արիւնն էր շապիկին վրայինը։ Բայց մարդիկ սկսան զիրար հրմշտկել, տեսնելու համար երիտասարդին կռնակը։ Անթիւ, կլոր փոսիկներ կային կռնակին վրայ, երկայն սպիներ, այրուածքի եւ խարազանի հարուածներու հետքեր։

— Ի՞նչ են ասոնք, տղա՛ս,— հետաքրքրուեցաւ Անոյշ մայրիկը։

— Թուրքին այբուբենն է,— ըսաւ երիտասարդը։

Դանդաղ ոտքի ելաւ, հագաւ շապիկը եւ ուզեց մեկնիլ։

… Այդ բանը չարտօնուեցաւ իրեն։ Քէմփի մարդիկը շրջապատեցին երիտասարդը. խօսեցան աղաչեցին ու վերջապէս համոզեցին, որ փոխադրուէր մեր քէմփը։

Շահանին գալովը հարստացաւ, գեղեցկացաւ, զօրացաւ մեր քէմփը։ «Թուրքի այբուբեն»ը կատարելագործած էր զինք։ Աքսորի ճամբուն վրայ կորսնցուցած էր կինն ու երեխաները ու անոնց փոխարէն ազատած էր տասնեակ կիներու եւ որբերու կեանքը։ Չէր վերամուսնացած, կ՚ապրէր իր այրի քրոջը հետ։ «Այս բոլոր երեխաները իմս են», կ՚ըսէր, ցոյց տալով քէմփի փողոցներուն մէջ խաղացող տղաքը։ Իր կեանքը նուիրաբերած էր հայ մանուկի մարմնական ու հոգեկան փրկութեան։

Անթիւ են իր զոհողութիւնները ու խիզախութիւնները, անհաւատալի ու մէկը միւսէն աւելի դիւթիչ։

Այնքան ատեն, որ ես մնացի քէմփին մէջ, այլեւս, չէի վախնար ո՛չ խաւարէն եւ ո՛չ ալ չարէն։ Պահապան հրեշտակիս ներկայութիւնը կը զգայի ամէն վայրկեան։ Քէմփը ձգելէս ետքն ալ, իբրեւ լուսաշտարակ՝ կը դիտէի զինք։

Քահանայ հայրը դադրած է խօսելէ։ Երիտասարդները կը մօտենան վերցնելու դագաղը։ Ես անշարժ կը մնամ նստարանին վրայ. «Հրեշտակները դագաղի պէտք չունին», կ՚ըսեմ ես ինծի, «չէ՛ք կրնար թաղել զանոնք։ Անոնք կ՚ապրին մեր հոգիներուն մէջ»։