Համբոյրը

Մեր քէմփը ունէր հինգ հարիւր տուն՝ հինգ հարիւր եւ մէկ սենեակով եւ երեք հազար բնակիչ։ Այս երեք հազար բնակիչները բաժնուած էին երկու դասակարգի. բարեկեցիկ՝ Բարթող աղան, եւ թշուառ՝ միւս բոլոր մնացեալները։ Թշուառ ըսելով չհասկնաք խեղճ կամ աղքատ, այլ հասկցէք անօթի. բացարձակապէս անօթի, այնչափ անօթի, որքան մարդ կրնար ըլլալ։

Էրիկ մարդիկը անգործ էին, իսկ կնիկ մարդոց ալ միայն կզակները էին գործողները, թէեւ, երբեմն, անոնց ամուսինները շատ ետ կը ձգէին իրենց կողակիցները շատախօսելու մէջ։

Բոլորն ալ Թուրքիացի գաղթականներ էին, որով՝ բոլորն ալ պատմելիքներ ունէին իրենց ձգած անթիւ պտղատու ծառերու, տասնեակ այգիներու, անսահման արտերու, աննման ագարակներու, մէճիտիէներով լեցուն թաղուած թիթեղներու մասին, նոյնիսկ երբեմն գիւղի ծանօթ մուրացիկը, Մինաս էմին, կը պատմէր իր նախիրին մասին ու շփոթած կանգ կ՚առնէր, մոռցած ըլլալով իր կովերուն եւ եզներուն ճշգրիտ թիւը. «Սանկ, երեք հազար չորս հարիւր քսանըվե՞ց. թէ երեք հազար չորս հարիւր քսանեօթը»։ Այնպէս որ եթէ իւրաքանչիւրին պատմածները իրեն տալու ըլլանք՝ Թուրքիոյ տարածութիւնը պէտք է հաշուել Չինաստանի կրկինը։

Ափսո՜ս սակայն, մեր հայրերը՝ հակառակ իրենց միլիոնատէր եղած ըլլալնուն՝ մեզի ժառանգ ձգած էին միայն իրենց կեղծ անունները։ Այսպէս, իմ ամենամտերիմ ընկերս կը կոչուէր Թընղըր Լկոր, երկրորդը՝ Ֆըրֆըր Արթին, երրորդը՝ Զարզուր Գիգոր, չորրորդը՝ Մանղըր Սարգիս, հինգերորդը՝ Ֆէրֆէրի, վեցերորդը՝ Օնպէշ եւ այսպէս Քիփ Աւէս, Պօյպօյ, Քիւրտօղլու, Գոճապաշ, Բաթըրիք, եւայլն, իսկ ես ժառանգած էի «Փօթօ» անունը։ Մեր կեղծ անուններէն զատ՝ ունէինք մէյ մէկ կարճ տաբատ եւ մէյ մէկ շապիկ. ահա մեր ամբողջ դրամագլուխը. ու կ՚ապրէինք այնպէս, ինչպէս որ կ՚ապրին մսավաճառին խանութին առջեւ սլքտացող շուներ, կամ գիշերը գողութեան դուրս եկած անօթի կատուներ, եւ կամ ծերացած ու փողոց նետուած էշեր։ Վերջապէս կ՚ապրէինք. թէեւ անօթութենէ մեռնելու վախը կար, սակայն անօթութենէ մեռնող չկար, եւ ասկէ աւելին՝ աւելորդ էր։

Աշխարհիս երեսին ես ունէի մայր մը, իսկ մայրս ալ ունէր միակ որդի մը՝ «Փօթօ» կեղծանունով։

Բարթող աղան ունէր մէկ աղջիկ. թէպէտ ուրիշ շատ բաներ ալ ունէր. օրինակ, պագգալի խանութ մը, քէմփին միակ երկու սենեակով տունը, անթիւ հաւեր, կախ դդումներ, հայելի մը, որուն մէջ ամբողջ հասակդ մէկ անգամէն կրնաս դիտել եղեր, նապաստակներ, ահագին քիթ մը. լեցուն քսակ մը, խոշոր կաթնտու կով մը, եւ կովէն աւելի խոշոր կին մը. բայց այս բոլորը ու աւելին ի՞նչ արժէք ունէին որ… ոչի՜նչ, բզէ՜զ… իր աղջիկը՝ Ատրինէն, իր հոգին էր, իր սիրտը, իր արեւը, իր ամբողջ ստացուածքը։ Ատրինէն վար, Ատրինէն վեր, Ատրինէն դպրոց, Ատրինէն տուն, Ատրինէն, Ատրինէն, Ատրինէն։ Օր մը, փոքրիկ մեղու մը, շա՜տ փոքրիկ մեղու մը խայթեց Ատրինէին փոքրիկ մատը, եւ ահա, խանութին մէջ, քիչ մնաց, շա՜տ քիչ մնաց կ՚ըսեմ, Բարթող աղան կաթուածահար պիտի փռուէր գետին, պիտի նահատակուէր մարդը։

Բախտաւոր աղջիկ էր Ատրինէն, քանի որ Աստուած անոր պարգեւած էր տարօրինակօրէն դիւթիչ հասակ մը, ժպիտ մը, նայուածք մը, ձայն մը, շարժուձեւ մը, քթի ծայր մը, շրթունք, ակռաներ, մազ ու վրան գուրգուրացող պագգալ հայր մը։ Աւելի բախտաւոր էր Ատրինէն, քանի որ հօրը չափ, նոյնիսկ հօրմէն աւելի, քէմփին բոլոր տղաքը անոր շուքովը կ՚ապրէին, անոր անունը կը հոլովէին։ Ճուտերը ինչպէս որ կը հետեւին մայր հաւուն՝ մենք կը վազէինք Ատրինէին ետեւէն։ Անոր երկար ծամերուն իւրաքանչիւր շարժումը մեզի երջանկութիւն կը պարգեւէր։ Մենք անոր համար կ՚ուզէինք զոհել ամէն բան, նոյնիսկ սիրայօժար մեր սրտերը պիտի նետէինք քէմփի ցեխերուն մէջ, որպէսզի անոնց վրայէն քալելով՝ անոր փայլուն կօշիկները չաղտոտէին։ Մենք շաբաթներով անօթի կը պառկէինք, եթէ անգամ մը մեզի ժպտէր կամ մեր ձեռքը բռնէր։ Մենք կը վախնայինք Ատրինէին շատ մօտենալու, քանի որ թիզ մը անդին, Բարթող աղան, վրիժառու ակնարկով կը դիտէր մեզ։

Առաւօտուն, հեռագրի թելերուն վրայ շարուած ծիծեռնակներու պէս, կը շարուէինք խանութին առջեւ ու կը սպասէինք ինքնաշարժին, որ պիտի գար Ատրինէն դպրոց տանելու։ Ա՜խ, որչափ կը նախանձէինք այդ վարիչին։ Մենք նոյնիսկ կը նախանձէինք Ատրինէի պայուսակին, դէմքին վրայ թառած ճանճին, նոյնիսկ Ատրինէի շուքին, որ միշտ այդքան մօտ կ՚ըլլար անոր։ Կէսօրներէ ետք, երբ արեւը իր ուժը կը կորսնցնէր, կը շարուէինք կրկին ու կը սպասէինք, որ մեր երազներու իշխանուհին վերադառնար տուն։ Երբեմն, ժամերով կը սպասէինք այդպէս, հակառակ Բարթող աղայի ոխակալ ակնարկներուն։ Ժամերով կը նստէինք գետինը, հողին վրայ, կը խաղայինք հովիւներու շուներուն հետ, ոչխարներուն եւ այծերուն հետ։ Ամենէն աւելի կը սիրէինք շրջանակի նստիլ. ճախարակի մը մէջէն գամ մը անցուցած կ՚ըլլայինք, իսկ անոր վրայ, կեդրոնէն ծակուած խաւաքարտ մը կը զետեղէինք, որուն մէկ ծայրը բարակ ու նետի մը նման դուրս ցցուած կ՚ըլլար, կը դարձնէինք այդ խաւաքարտը, եւ նետը, որուն որ դէմը կանգ առնէր՝ ան կ՚ըլլար Ատրինէին տիրացող բախտաւորը։ Կը սկսէինք նոյն յանկերգով.

— Մէկ անգամ, միայն մէկ անգամ պիտի դարձնենք, հա՛։

— Այո՛, այո՛, մարդ չէ չընդունողը։

Խաւաքարտը կը սկսէր դառնալ։ Մեր սրտերը կը հալէին, կը մաշէին դարձող խաւաքարտին հետ։ Խաւաքարտը կը դանդաղէր. բոլորս ուշադիր կը հետեւէինք աչքերով, ձեռքերով, ոտքերով եւ սրտով։ Երբ աւելի դանդաղէր՝ հրմշտուք մը կը սկսէր. իւրաքանչիւր տղայ, առաջ կամ ետ կը ծռէր՝ նետին ուղղութեամբ։ Բախտաւոր տղան Ֆէրֆէրին էր մեր մէջ։ Յաճախ յաղթականօրէն կը պոռար.

— Էհէ՜յ, Ատրինէն իմս պի՛տ ըլլայ։

— Գնա ծօ՛, անճարակ,— կ՚ըսէր Թընղըրը ու ամբողջ ուժովը կրկին կը դարձնէր,— ա՛յս վերջինն է. խե՛րը կ՚անիծեմ չընդունողին։

— Ո՛չ, նորէն պէտք է դարձնենք։

— Նորէ՛ն, նորէ՛ն, նորէ՛ն։

Ու ձայները զիրար կը խաչաձեւէին. «Իմ դէմս տասնըհինգ անգամ կեցաւ», «իմ դէմս քսան», «իմ դէմս յիսուն», «չէ՛, հարիւր», «ո՛չ, հազա՜ր», «իմ դէմս տասը հազար անգամ կեցաւ», «ո՛չ, միլիոն», «չէ՛, միլիոն, միլիոն», «ո՛չ, չհամրուելիք անգամ», «ես չհամրուելիք ըսի…»։

Խաւաքարտը ջարդ ու փշուր եղած դեռ կը դառնար ու կը դառնար։ Յանկարծ, կարծես յուսահատ դառնալէ՝ կանգ կ՚առնէր, երկու անոպաներուն, Թընղըրին ու Մանղըրին մէջտեղ։ Թընղըրը անդին կը հրէր Մանղըրը, որպէսզի նետը զինք ցոյց տար, իսկ Մանղըրը կը կատղէր։

— Ի՛մ դէմս կեցաւ։

— Ո՛չ, իմ դէմս կեցաւ։

— Տէ՛, բերանդ գոցէ։

— Դուն գոցէ, ապո՛ւշ։

Ահա ոտքի կը կայնէին երկու ախոյեաններու պէս ու կը փաթթուէին իրարու։ Մենք կը շրջապատէինք զիրենք ու կը քաջալերէինք երկուքն ալ։

— Հայտէ՛ Թընղըր, քեզ տեսնենք Մանղըր։

Յանկարծ ձայն մը կը դադրեցնէր կռիւը։

— Ատրինէն եկա՜ւ։

Բոլորս մէկ կը վազէինք ինքնաշարժին քով։

Ատրինէն վար կ՚իջնէր կառքէն ու մեր նայուածքներէն հալածուած՝ կը շտապէր մտնել խանութ։ Մենք, մինչեւ մութը կոխէր, կը սլքտայինք խանութին շուրջը։ Լոյսերը կը վառէին, խանութը կը գոցուէր ու մենք կը ցրուէինք մեր տուները, այն յոյսով, որ գոնէ, երազներու մէջ աւելի բախտաւոր կրնայինք ըլլալ։

Գիշերը այնչափ տաք ըրաւ այդ օրը, որ արեւէն առաջ կը շտապեմ Բարթող աղային խանութը։ Հոն կը գտնեմ Թընղըրը, Մանղըրը, Բաթըրիքն ու Զարգուրը։ Զիս հետաքրքրողը խանութին մէջի եռուզեռն է։ Կիներ ու էրիկ մարդիկ կ՚իջնեն, կ՚ելլեն, իրարու հրամաններ կու տան, իրարու կը բարկանան, կը հայհոյեն ու կը խնդան։

— Ի՞նչ կայ, ծօ՛,— կը հարցնեմ ապշած։

— Կ՚երթան կո՜ր։

— Չէ՞. ո՞ւր։

— Եայլա, Զահլէ։

Ցերեկ աչքով, արեւու ջերմութենէն արբշիռ, քալած ատենդ, յանկարծ ինքզինքդ գտա՞ծ ես մութ հորի մը յատակը, սառած ջուրի մէջ մխրճուած. ո՞չ. ուրեմն դժուար թէ կարենաս վիճակս հասկնալ, աւելորդ է բացատրելը։

Կը կայնինք անդին ու լուռ կը սպասենք, որ ինքնաշարժը բեռցնեն։ Ամէն ինչ վերջացած է։ Նախ, Բարթող աղայի կինը, ալեկոծութեան բռնուած առագաստանաւի մը պէս տատանելով իր կողերուն վրայ, կը մտնէ ինքնաշարժ. յետոյ կու գայ ան եւ անոր կը հետեւի Բարթող աղան։ Հինգ վայրկեան ետք՝ Ատրինէ չկայ այլեւս մեզի համար։

Ա՜յ, անիծուի՛ս ամառ, երանի ճամբան ոտքդ կոտորէր, գլուխդ փրթէր, ձիւներու տակ մնայիր ու չկարենայիր մեր հոգւոյն արեւը խլել։ Ինչպէ՞ս ապրիլ այլեւս, հա՞, ինչպէ՞ս, որո՞ւ համար… միայն երազելով կարելի՞ է ապրիլ… քանի՞ օր…

Օրերը կը յաջորդեն իրարու. ահա շաբաթ մը ամբողջ, երկու շաբաթ, ամիս մը, երկու ամիս. կը զարմանանք, թէ ինչո՞ւ իրարու ետեւէ չենք մեռնիր. բայց իրա՛ւ, ինչպէ՞ս կ՚ապրինք։

Սպառող կարօտը սրտիս մէջ՝ Ատրինէն երազելով, երբ տուն կը վերադառնամ երեկոյ մը, Մանղըրը կը բռնէ թեւս։

— Փօթօ՜, կ՚երթանք կոր։

— Ո՞ւր,— կը հարցնեմ ապշած։

— Զահլէ՛, Զահլէ՛ կ՚երթանք կոր։

— Հը՞…

— Ապուշցա՞ր ինչ. Թընղըրին հետ վաղը թրէնով Զահլէ պիտի երթանք. դրամ ունինք, Թընղըրը Բարթող աղային երկու հաւերն է գողցեր ու ծախեր, իսկ ես ալ չորս օր սինեմայի ռէքլամ պտըտցուցի։ Դուն ալ տեղէ մը դրամ գտիր՝ միասին երթանք. կու գա՞ս։

— Հը՞…

Ճամբաս կը շարունակեմ։ Այո՛. պէտք է երթամ անպայման։ Բայց դրա՞մը… բայց դրամը ի՞նչ արժէք ունի որ… Ատրինէն պիտի տեսնենք… բայց դրա՞մը… կը քալեմ մտմտալով։ Դրա՞մ։ Բան մը, որ երբեք չեմ ունեցած, բայց անպայման պէտք է ճարել… յանկարծ կը կենամ… գտա՛յ, չէ՛, չէ՛. անկարելի է ատ, ոճրագործութիւն է, մօրս տարիներու աշխատանքն է… ուրիշ բան մը խորհելու եմ… ուրի՞շ… ուրիշ բան չկայ. մօրս արուեստական ակռաները բնականներուն հետ միացնող այդ ոսկիի կտորները կը փայլէին խաւարին մէջ… բայց սա ոճրագործութիւն չէ՞… Ատրինէ՜ն… Մանղըրը ու Թընղըրը պիտի երթան վաղը։ Օ՜հ, թող երթան անոնք. ո՛չ, չեմ կրնար այդ բանը ընել. ի՞նչ պիտի ընէ մայրս, յաջորդ օրը, առանց իր ակռաներուն։

Գիշերը անկողինիս մէջ կը դառնամ ու կը դառնամ. բԵրանս կը չորնայ ու կ՚ուզեմ ջուր խմել. ջո՜ւր, ջո՜ւր, ջո՜ւր։ Մօրս արուեստական ակռաներուն վրայ ամրացուած ոսկիի կտորները կը փայլին խաւարին մէջ։ Գիտեմ, քիչ մը անդին են, գաւաթ մը ջուրի մէջ դրուած։ Մէկ, երկու քայլ միայն եւ ակռաները ձեռքիս մէջ կրնան ըլլալ։ Բայց ա՞յս աստիճան։ Ո՜հ, ի՞նչ ընեմ, Տէր Աստուած։ Ժամեր ու ժամեր կը տապլտկիմ անկողնիս մէջ։ Դուրսը աքաղաղներ կը սկսին կանչել ու դանդաղօրէն սենեակը կը լուսաւորուի։ Մայրս պառկած է քիչ մը անդին ու խաղաղ կը քնանայ։ Անձայն վերմակս մէկ կողմ կը հրեմ, ոտքիս մատներուն վրայ կը մօտենամ գաւաթին, ձեռքս կ՚առնեմ մօրս ակռաները. ձեռքս կը սկսի դողալ, այդ լպրծուն խոնաւութիւնը կը փշոտէ մարմինս։ Կը սկսիմ ոսկիին վրայ ճնշել. չի փրթիր։ Կը կենամ, կը դիտեմ մայրս… ա՜խ, մայրիկ, եթէ գիտնայի՜ր… ամբողջ ուժովս կը ճնշեմ ոսկիին վրայ։ Կը յաջողիմ այս անգամ. ոսկիի միւս կտորներն ալ կը փրցնեմ։ Ակռաները կը վերադարձնեմ իրենց տեղը, մատներուս վրայ քալելով կը հասնիմ դրան, ոսկիի կտորները ափիս մէջ սեղմած, մարդասպանի մը նման, ամբողջ ուժովս կը փախչիմ։

Կարծես թէ մօրս սիրտն էր, որ կը ծախէի ոսկերիչին, կարծես թէ մօրս մարմնոյն վրայէն կը յառաջանար շոգեկառքը։ Կը կծկուիմ անկիւն մը, չեմ մասնակցիր Թընղըրին ու Մանղըրին միմոսութիւններուն։ Ես հաւ չէի գողցած, իմ ըրածս ոճիր էր։

Որչա՜փ սարսափախառն հրճուանքով այդ Կիրակի, ժամը չորսին, ոտքս կը դնեմ Զահլէի հողին վրայ։ Սիրտս ուժգին կը տրոփէ քանի որ կը զգամ, թէ մօտ եմ անոր, շա՜տ մօտ ու քանի մը վայրկեան ետք կրնամ տեսնել զայն։

Թընղըրը, Մանղըրը ու ես կողք կողքի կը քալենք փողոցին մէջէն։ Իւրաքանչիւր անցորդին դէմքը կը քննենք ուշի ուշով. հայ մը պէտք է մեզի, ամէն գնով պէտք է ճարել հատ մը։ Ահա՛, այս ինչքա՜ն բարկութիւն գլխարկին տակ։ Ճամբանիս կը շարունակենք։ Սա փորը գրկած խանութպանը պէտք է հայ ըլլայ։ Թընղըրը կը մօտենայ.

— Բարե՛ւ, հայրիկ։

— Բարեւ։

— Բարթող աղային տունը ո՞ւր է։

— Հա՞, Բարթող աղան ո՞վ է, ի՞նչ կ՚ընէ, ո՞ւր տեղէն է, ո՞վ ունի։

— Ըըը՜, Բարթող աղան Պէյրութէն է, պագգալ է… ը՜ըը՜… աղուոր աղջիկ մը ունի։

— Հա՜, հա՜, հա՜, Միսաք ուստա, հա՜, հա՜, հա՜, աղուոր աղջիկ ունեցող Բարթող աղա մը կը փնտռեն այս լակոտները, հա՜, հա՜, հա՜։

Բայց խնդուքը բերանը կը մնայ. Մանղըրը կատղած այս «լակոտ» բառէն, ահագին քար մը, այնպէս կը շպրտէ խանութի ապակիին, որ հսկայ ապակին ջարդուփշուր վար կը թափի։ Իրարու ձայն կու տանք ու մեր ամբողջ ուժով կը փախչինք անծանօթ ուղղութիւններով։ Մեր ետեւէն կը լսենք Թուրքերէն անզուգական հայհոյանքներ։

Ժամը հինգին շունչ կ՚առնենք։ Զահլէի կեդրոնը. գոնէ մեզի այդպէս ըսին։ Չորս կողմ կը նայինք, միշտ հայեր որսալու համար։ Ահա բեռնակիր մը։

— Բարե՛ւ աղբար։

— Բարե՛ւ, բարե՛ւ, ի՞նչ կ՚ուզէք։

— Պէյրութցի պագգալ Բարթող աղայի տունը գիտե՞ս։

— Մեղա՜յ, ես անկէ կու գամ։

Մեր հրճուանքէն կ՚ուզենք բեռնակրին ձեռքերը, ոտքերը համբուրել։

— Ոտքդ պագնենք, մեզի ցոյց կու տա՞ս։

— Հա՛, բայց Բարթող աղան, նա՛, այդ եկեղեցիին մէջն է – մատով ցոյց կու տայ եկեղեցիի մը զանգակատունը,— հիմա տունը մարդ չկայ, բոլորն ալ հոն են։

Մեր քայլերը կը բանանք ու կը շտապենք դէպի եկեղեցի։ Եկեղեցին լեցուն է ու դրան առջեւ կիներ խռնուած կը խօսակցին։

— Ճամբայ բացէ՛ք, ճամբա՜յ.— կը լսուի ներսէն մէկու մը ձայնը։

Երեքս, մարդիկը հրմշտկելով, կը յառաջանանք դէպի եկեղեցիին խորանը… երեքս մէկ կը քարանանք։ Կարծես կրանիթեայ ժայռեր օդը հանելու համար զետեղուած ուժանակ մը կը պայթի գանկիս մէջ։ Գլուխս ամբողջութեամբ։ Ես անբանացած կը դիտեմ Ատրինէն, հարսանեկան հագուստներու մէջ, ու բարձրահասակ, գեղադէմ երիտասարդի մը թեւը անցած, կը յառաջանայ դէպի իմ կողմս։ Աստուած իմ, բան մը ընելու է անշուշտ, բայց գլուխս կորսնցուցած եմ ամբողջութեամբ ու ոչինչ չեմ կրնար տրամաբանել։ Միայն, ակնապիշ կը դիտեմ այդ զոյգը, որչա՜փ ուրախ կ՚երեւին. կը մօտենան ինծի ու կ՚անցնին՝ առանց ակնարկ մը ձգելու վրաս։ Անոնց ետեւէն կը քալէ Բարթող աղան, իսկ Ատրինէի մայրը կ՚աճապարէ ամուսնին ետեւէն հասնիլ՝ փոթորիկի բռնուած առագաստի մը պէս տատանելով։

Եկեղեցին կը պարպուի. երեքս առանձին կը մնանք ներսը։ Այլայլած՝ զիրար կը դիտենք, խոշոր հարցման նշաններ փորագրուած մեր դէմքերուն։ Բայց վերջապէս բան մը ընելու ենք… այո՛, պէտք է… բայց ի՞նչ… լա՞լ… ուրիշ ի՞նչ։

Կայարանին մէջ լուռ, ծեծ կերած քոթոթներու պէս, իրարու քով շուարած կը սպասենք շոգեկառքին։ Կը մթննայ, լոյսերը կը վառին։ Ժամը եօթնի զարկին հետ կը լսուի շոգեկառքին ջղայնացուցիչ սուլոցը։ Կը տեղաւորուինք անկիւն մը ու կը սպասենք։

Երեւակայութեամբ մէկ օր ետ կ՚երթամ։ Մայրս պառկած է անխռով, ես ոտքի եմ, մօրս ակռաները ձեռքս ու կ՚աշխատիմ ոսկիները փրցնել։ Գլուխս կը սկսի տաքնալ, ճակտէս քրտինքի կաթիլ մը կ՚իյնայ ձեռքիս վրայ։ Ահա՛, կրկին կը տեսնեմ մայրս, կերակուրի նստած, միայնակ, տխուր, իսկ ակռաները նետուած են նստարանին տակ։ Աչքերս կը լեցուին։ Կը սրբեմ ճակատս ու պատուհանէն դուրս կը նայիմ զովանալու, եւ դէմքս ծածկելու համար ընկերներէս։ Կատարեալ խաւար է դուրսը։ Շոգեկառքը բլուր մը կը մագլցի. անիւներուն ձայնը միօրինակ, ուժգին կը զարնուի ականջիս. ի՞նչ կ՚ըսէ. ա՛յս, որչա՜փ յստակ կը սկսիմ լսել… «Ակռա՜յ, ակռա՜յ, ակռա՜յ, ակռա՜յ», կը գոցեմ պատուհանը ու կը քաշուիմ ներս։ Միւս ճամբորդները կը բողոքեն ու կը բանան պատուհանը։ Ձեռքերով կը գոցեմ ականջներս, բայց աւելի յստակ կը սկսիմ լսել, «ակռա՜յ, ակռա՜յ, ակռա՜յ, ակռա՜յ»։ Ահա շոգեկառքը փապուղի մը կը մտնէ. ձայնը կը կրկնապատկուի, պոռչտուքի կը վերածուի ու կը պոռայ երեսիս. «Դժո՛խք, դժո՛խք, դժո՛խք, դժո՛խք… դժո՛խք, դժո՛խք, դժո՛խք»։ Արցունքը կը վազէ այտերէս ու մօրս լուսանկարը կ՚ուրուագծուի դէմս։ Մարմինս կ՚այրի, կ՚ուզեմ վայրկեան մը առաջ դուրս նետուիլ շոգեկառքէն։ Զառիվարը կը սկսի. անիւներու ձայնը կ՚երկարի, կը սրի ու կը մխրճուի սրտիս. «աւազա՛կ, աւազա՛կ, աւազա՛կ»։ Գլուխս կ՚ուռի, կ՚ուռի, այլեւս չեմ կրնար կրել զայն։ Կարծես հազարաւոր շղթաները կը քաշքշուին քարերու վրայէն ու ձայնը աւելի ազդու, աւելի խայթող կը դառնայ. «ոճրագո՛րծ, ոճրագո՛րծ, ոճրագո՛րծ…»։

Ժամը տասնըմէկին, կը հասնինք Պէյրութ։ Սրտատրոփ, յանցապարտ, այլայլած կը հասնիմ տուն։ Ներսը տկար լոյս մը կայ։ Դուռը զգուշութեամբ կը չբանամ ու կը մտնեմ ներս։ Լոյսը դանդաղ կը պայծառանայ։ Անկիւնը նստած կը տեսնեմ մայրս՝ աչքերը կարմրած։ Սենեակին մէջտեղը դրուած է ընթրիքը, իսկ անկէ քիչ մը անդին փռուած է անկողինս։ Գլուխս կը ծռեմ ու կը սպասեմ, որ մայրս խօսի, յանդիմանէ, անիծէ, ծեծէ, սպաննէ զիս։ Սակայն ան լուռ է։ Այդ քար լռութիւնը կը խորտակէ զիս։ Գլուխս դանդաղ կը բարձրացնեմ. մայրս անշարժ կը դիտէ զիս։ Կրկին կը խոնարհեմ գլուխս։ Կը դիտեմ վայրկեան մը կերակուրը, զզուանք կը զգամ։ Դանդաղ քայլերով կը մօտենամ անկողնիս, կը բանամ վերմակը, կը մտնեմ մէջը ու լուռ կը դիտեմ առաստաղը։ Լոյսը դանդաղօրէն կը տկարանայ ու ամբողջովին կը մարի։ Վայրկեանները կը յաջորդեն իրարու մեռելային լռութեան մէջ։ Աչքերս խաւարին՝ կը սպասեմ։ Յանկարծ կը զգամ մօրս մօտենալը՝ զգոյշ, լո՜ւռ, շա՜տ լուռ։ Կը կենայ մօտս. կրկին վայրկեանները կը սահին։ Ահա շնչառութիւն մը կը զգամ ու քրտնաթոր ճակտիս վրայ իր դողդոջ շրթները կը հանգչին։ Կը զգամ շրթներուն սարսռալը, այդ անվերջանալի համբոյրը կը հասնի հոգւոյս խորը ու անզուսպ մրրիկ մը կը ստեղծէ հոն. շունչս բռնած՝ կը սպասեմ։ Ճակտիս վրայ կ՚իյնան, իրարու ետեւէ, երկու կաթիլ այրոց արցունքներ։ Մեղմ, շատ մեղմ կը շոյէ մազերս ու նոյն լռութեան մէջ կը զգամ մօրս հեռանալը։ Ոչ մէկ ձայն այլեւս։ Կը ծածկեմ գլուխս վերմակով ու արցունքները կը հոսին աչքերէս, երկա՜ր, երկար ժամեր։