Որդիս Կ՚ուզեմ

Պատուելին, առանց մեծ դժուարութեան, կրցաւ մխիթարել Վարդանին մայրը։ Պարզապէս ըսաւ.

— Տիկին Հռիփսիմէ, մի՛ լաք, Վարդան արդէն երկնաւոր Հօր քովն է եւ չ՚ուզեր, որ ողբաք վրան։

Բոլոր սգակիր ներկաներն ալ հաստատեցին պատուելիին խօսքը, բացի Յակոբէն, որ անկիւն մը կայնած՝ կը ծխէր։ Յակոբ, Վարդանի նախկին ընկերներէն էր եւ շատ ալ հաճելի չէր անոր ներկայութիւնը այս աստուածավախ տան մէջ։ Երբ Յակոբ պատրաստուեցաւ մեկնելու՝ ես ալ ընկերացայ անոր։ Առաջին անգամն էր, որ Յակոբի կողքէն կը քալէի. ի՞նչ պիտի խորհէի զիս տեսնողները արդեօք։

— Յակոբ,— ըսի,— ինչո՞ւ մեռաւ Վարդանը այսչափ երիտասարդ։

— Պարտքերը, չկրցաւ վճարել,— ըսաւ, հատ-հատ շեշտելով բառերը։

— Շատ պարտք ունէ՞ր,— հարցուցի։

— Այո՛, շատ,— պատասխանեց։

— Զարմանալի բան,— ըսի,— ի՞նչ ծախսեր ունէր, որ այդչափ պարտք կուտակած էր։

— Դրամ պարտական չէր, այլ կեա՛նք,— ըսաւ Յակոբ ու աչքերուս մէջ մխրճեց նայուածքը,— այո՛, կեանքեր պարտական էր։

— Որո՞ւն, ինչո՞ւ, ինչպէ՞ս,— հարց տուի հետաքրքրուած։

— Երկար պատմութիւն է,— ըսաւ Յակոբ,— տխո՜ւր պատմութիւն է։

— Պատմէ՛, խնդրեմ,— ըսի,— Վարդան շատ սիրելի էր ինծի. կ՚ուզեմ մանրամասնօրէն տեղեակ ըլլալ անոր ներքին տուայտանքներուն։ Խնդրեմ, մի՛ մերժեր։

— Լա՛ւ,— ըսաւ Յակոբ։

Ու անխօս շարունակեց քալել։ Ես կը հետեւէի իրեն։ Հասանք ծովեզերք. օդը հաճելի էր, նստեցանք աւազաններուն վրայ կողք կողքի։

— Հոս մեր դպրոցն էր,— ըսաւ։

Բան չհասկցայ ըսածէն, ուշի ուշով դիտեցի դէմքը եւ սպասեցի որ խօսէր։

Սիկարէթ մը վառեց, դիտեց ծովը, ապա երկինքը ու դէմքը երկինքին՝ սկսաւ խօսիլ։

— Եթէ ճշմարիտ քրիստոնեաներ երկինք կ՚երթան, եթէ կայ այդպիսի տեղ մը, Վարդան, ապահովաբար, հոն է, եւ հիմա զիս մտիկ կ՚ընէ։ Դուն կը հաւատա՞ս երկինքի գոյութեան։

— Վստա՛հ եղիր,— ըսի։

— Վարդան հազուագիւտ եւ ճշմարիտ քրիստոնեայ մըն էր, սիրուած բոլորէն, բացի… հինգ մայրերէ։ Իմ մայրս այդ հինգ մայրերէն մէկն էր։

Հոս դադար մը առաւ Յակոբ, կարծես երկար ճամբորդութեան մը համար ուժ կ՚ամբարէր։ Ճակատը շփեց, ապա, լուռ, դիտեց դէմքս ատեն մը ու շարունակեց։

— Ես հանդարտաբարոյ ու հնազանդ պատանի մըն էի։ Շատ դժուար էր բարի մնալ մեր քէմփին մէջ։ Մօրս տեւական եւ խիստ հսկողութիւնը մեր վրայ՝ հեռու պահած էր մեզ ստահակներու ընկերակցութենէն։ Վեց կամ եօթը ընտանիքներ կային մեր ընտանիքին նման, միւսները, իրենց կալուածներուն զուգընթաց՝ իրենց հոգիներն ալ ձգած էին Թուրքերուն։ Ամէն երեկոյ, դուրսը կը վազվզէին, կը հայհոյէին, լուտանքները կը թափէին իրարու գլխուն, իսկ մենք՝ ներսը, մեր քէմփի խրճիթին մէջ ծնկաչոք՝ մօրս շուրջ հաւաքուած, մեր ընտանեկան աղօթքը կ՚ընէինք.

Օր մը, սովորական, իրիկնային աղօթքը ընելու ատեն, քանի մը քարեր ուժգնօրէն զարնուեցան մեր տան։ Պատուհանին թիթեղը ծռեցաւ եւ մօտակայ լամբը վար ինկաւ։ Մեծ եղբայրս, ոստումով մը մօտեցաւ պատուհանին ու բարկացած պոռաց։

— Մայրի՛կ, ձգէ՛, սա լակոտին քանի մը ապտակ փակցնեմ։

— Ո՛չ,— ըսաւ մայրս,— աւելի լաւ է, որ աղօթենք անոր համար, Վարդանի մօր վիշտը շատ մեծ է։

Մեր քէմփին մէջ ամէն մարդ կը վախնար Վարդանէն։ Արբունքի նոր հասած՝ չարութեան հանճար մըն էր. ինքնատիպ, խիզախ եւ անգութ։ Ներսիդին սատանաներու փաղանգ մը կար։ Ուժեղ էր ու մկանուտ։ Իր երկու ծանրութիւնը ունեցող մարդիկը կռնակին վրայ կրնար տանիլ։ Արեւը խանձած էր մարմինը եւ պղնձագոյն կոյտի մը վերածած։ Չէիր կրնար գիտնալ, թէ ուր կը վերջանային մազերը եւ ուրկէ կը սկսէր դէմքը։ Ծովու աղի ջուրին ձգած քարտէսները նշմարելի էին մարմնոյն մերկ մնացած մասերուն վրայ։ Դպրոց չէր յաճախեր եւ ոչ ալ արհեստի մը կը հետեւէր։ Ստեղծուած էր մարդիկը զսպելու եւ համբերութեան վարժեցնելու համար։

Անուշավաճառ Թովմաս աղբար, առանց դրամ պահանջելու, կու տար ի՛նչ որ ուզէր Վարդան։ Առաջին օրը, շան մը պէս, վռնտուեցաւ Վարդան։ «Կը վռնտես, հա՞», պոռաց ստահակը ու ափերով, քէմփի ցեխը վերցուց եւ նետեց, ցուցադրութեան դրուած, անուշեղէնի ափսէներուն վրայ։ Անուշավաճառը բռնեց Վարդանը ու ոսկորները կոտրելու աստիճան ծեծեց։ Յաջորդ օր, Վարդան, կրկին մօտեցաւ անուշավաճառին եւ իր բաժինը պահանջեց։ «Դեռ չե՞ս մեռած», ըսաւ անուշավաճառը ու դուրս քշեց պահանջատէրը։ Այս անգամ, աւելի առատ էր նետուած ցեխը անուշեղէններուն վրայ։ Կրկին ծեծ կերաւ Վարդան։ Երրորդ անգամ, կանխաւ, մէկ ափը լեցուցած էր ցեխով։ Խեղճ մարդը, յուսահատ, կտոր մը անուշեղէն տուաւ Վարդանին, եւ այդ օրէն, Վարդան դարձաւ կանոնաւոր ձրիակեր յաճախորդ։

Մեր քէմփի ամենէն քաջ երիտասարդը, Սեդրակ, հեծիկներ վարձու տալով կը զբաղէր։ Վարդան, օր մը, մօտեցաւ Սեդրակին եւ հեծիկ մը ուզեց։ «Գնա՛, ծօ՛», ըսաւ Սեդրակ, «զիս Թովմաս աղբա՞ր կարծեցիր»։ Վարդան մեկնեցաւ։ Երեկոյեան բոլոր վարձու տրուած հեծիկները վերադարձան պայթած անիւներով։ Խենթացաւ Սեդրակ, յաջողեցաւ ձեռք անցնել Վարդանը ու ծեծեց, Վարդան, իբր թէ մարեցաւ ծեծի ուժգնութեան հետեւանքով։ Յաջորդ օր, Վարդան, կրկին ներկայացաւ Սեդրակին։ «Կորսուէ՛ ասկէ», պոռաց Սեդրակ, «ճշմարիտ կրնամ մեռցնել քեզ»։ Երեկոյեան աւելի մեծ թիւով անիւներ ծակուած վերադարձան ու քանի մը շղթաներ՝ կոտրած։ Յաջորդական քանի մը օրերուն, նոյն բանը պատահեցաւ։ Կիրակի առաւօտ մը, Վարդան, ուղղակի եկաւ Սեդրակին խանութը, հեծիկ մը առաւ ու մեկնեցաւ։ Սեդրակ, Վարդանը չտեսնելու համար, գլուխը ուրիշ կողմ դարձուցած էր։ Եւ ասկէ ետք, բոլոր հեծիկներն ալ Վարդանի տրամադրութեան տակ էին։

Մեր քէմփի ապրուստի գլխաւոր միջոցներէն մէկն էր ծովէն հին լաթեր հաւաքել. լուալ զանոնք, չորցնել ու ծախել։ Կիները լուսաբացէն առաջ ծով կ՚երթային, մինչեւ մէջքերնին ջուրին մէջ մխրճուած, ժամերով կ՚աշխատէին, վիրաւորուելով իրենց ոտքերն ու ձեռքերը, եւ թաց լաթերով ծանրաբեռն՝ կը վերադառնային տուն։ Կը փռէին լաթի կտորները գետնին վրայ ու համբերութեամբ կը սպասէին անոնց չորնալուն։ Վարդան կը հաւաքէր այդ չորցած լաթերը ու իր հաշւոյն կը ծախէր արաբ վաճառականներուն։

Սափրիչ Սահակ, սիրով եւ ձրիօրէն, կը խուզէր Վարդանի մազերը։ Առաջին մերժումին՝ խանութի հայելին փշրուած էր ճարով մը։

Անպէտք չարութիւններու շարքը անսպառ էր։ Խանութպաններուն քարիւղի տակառներուն մէջ ջուր կը լեցնէր, կիներու լուացքներուն չուանները կը կտրէր ու լաթերը կը թափէր ցեխերուն մէջ, կամ լաթերը կը փոխէր, այս շարքէն կ՚առնէր ու հեռաւոր տան մը լուացքներուն կը խառնէր, ինքնաշարժի հին ու թաց անիւները կը վառէր՝ մուխի մէջ ձգելով քէմփը, աղջիկներուն մազի հիւսկէններէն մէկը կը կտրէր մկրատով, բացօթեայ լոգցող փոքր աղջիկներուն վրայ պաղ ջուր կը թափէր, մաքուր եւ ճերմակ հագուստներուն վրայ մելան կամ ներկ կը նետէր։ Անկարելի է թուելով վերջացնել Վարդանի չարութիւններուն շարքը։ Կ՚ատէին զինք քէմփին մէջ եւ մեր մայրերը կը զգուշացնէին մեզ, որ Վարդանին հետ չխօսէինք։

Այնքան ծեծ կերած էր չարութիւններուն համար որ մարմինը կարծրացած էր՝ անզգայ ըլլալու աստիճան։ Եթէ օր մը ծեծ կերած չըլլար, կարծես կը կարօտնար ծեծին ու առիթ կը գտնէր գոհացնելու համար փափաքը։

Օր մը, դասագրքերուս լաթէ տոպրակը ուսէս կախած, երբ կը վերադառնային դպրոցէն, հեծիկ մը կեցաւ քովս, նայեցայ ու ցնցուեցայ վախէս… Վարդանն էր. կարծեցի, թէ պիտի ծեծէր զիս։

— Յակոբ,— ըսաւ,— եկուր հեծիկով քեզ տուն տանիմ։

— Ո՛չ,— ըսի,— մայրիկս կը բարկանայ։

— Ծօ՛, խե՛նթ, մայրիկդ ուրկէ՞ պիտի իմանայ,— աշխատեցաւ համոզել զիս,— ելի՛ր։

Փորձութիւնը մեծ էր. կը վախնայի Վարդանէն, սակայն ներքին հիացում մը ունէի վրան, իր սխրագործութիւններուն պատճառաւ։ Երկրորդ հրաւէրին՝ բարձրացայ հեծիկին վրայ։ Շատ հանդարտ կը քշէր։ Շնչառութեան գաղջ հոսանքը ծոծրակս կը փայփայէր։ Սրտատրոփ շորս կողմս կը դիտէի։

— Լաւ բան է հեծիկը,— ըսաւ,— մեր քէմփին մէջ ինձմէ լաւ հեծիկ քշող չկայ։ Եկո՛ւր, քեզի հեծիկ քշել սորվեցնեմ։ Արմենակին եւ Աւետիսին սորվեցուցի։ Անոնք իմ լաւ ընկերներս եղած են։ Ես քէմփի կեղտոտ լակոտներէն չեմ ախորժիր, Մանղըրին, Թընղըրին հետ չեմ խօսիր։ Քեզի պէս դպրոցական ընկերները կը փնտռեմ։

Ապշած մնացի։ Արմենակն ու Աւետիսը մեր քէմփին լաւագոյն ընտանիքներուն զաւակներն էին, օրինակելի իրենց վարքով ու ազնուութեամբ։

— Ճի՞շդ է, որ Արմենակին եւ Աւետիսին հեծիկ քշել սորվեցուցիր,— հարցուցի թերահաւատութեամբ։

— Եթէ չես հաւատար՝ անոնց հարցուր, վաղը նորէն պիտի գան. սպանդանոցի աջ կողմի դաշտին վրայ փորձ պիտի ընենք. դո՛ւն ալ եկուր, ես դրամ չեմ առներ բարեկամներէս։

Մտմտուքի մէջ ինկայ։ Երկար ատենէ ի վեր մեծ փափաք ունէի հեծիկ քշելու։

— Եթէ մայրիկս հրաման տայ՝ կու գամ,— ըսի։

— Ամա՜ն, մայրիկին պէպէքը,— ծաղրեց զիս,— ա՛յդ չեղաւ. Արմենակն ու Աւետիսը հրաման չեն առներ, էրիկ մարդ են անոնք։

— Նայէ՛,— ըսի,— եթէ կարենամ տունէն փախուստ տալ՝ կու գամ Արմենակին հետ։

Գացի յաջորդ օր ու առաջին փորձը ըրի։ Յաջորդական մի քանի օրերուն ալ գացի։ Վարդան հիացաւ ճարպիկութեանս վրայ։ «Ապրի՛ս, ապրի՛ս», կ՚ըսէր շարունակ։

Շաբաթ մը ետք, Վարդան մեզ բերաւ ծովեզերք, ճիշդ այստեղ ուր նստած ենք հիմա, ու շրջանակի նստեցանք։ Առաջին դասախօսութիւնը տուաւ երեքիս։

— Դուք դեռ պէպէք էք,— ըսաւ,— բան չէք գիտեր կեանքէն։ Հիմա մեր ազատութեան ժամանակն է. մենք փոքր ենք ու կառավարութիւնը մեզ չի պատժեր, շատ-շատ ոստիկան մը, մեր ականջէն կը քաշէ եւ քանի մը ապտակ կը զարնէ։ Հիմա ինչ որ ուզենք կրնանք ընել։ Մենք բան մը չունինք, աղքատ ենք, կեցած տեղերնիս մեզի բան չեն տար, նոյնիսկ մեր մայրերն ու եղբայրները, ուրեմն, պէտք է անոնց ունեցածէն մեզի բաժին հանենք։ Ես ի՛նչ որ ուզեմ, ուզած տեղէս կրնամ առնել։ Պէտք է դուք ալ ճարպիկ ըլլաք։ Դրամով ի՜նչ սքանչելի հաճոյքներ կրնանք վայելել։ Դուք նախ տունէն սկսելու էք. մայրիկին պայուսակէն կամ մեծ եղբայրներու գրպաններէն դրամ թռցնելու էք։ Ես մօրս պայուսակէն միշտ դրամ կ՚առնեմ, երբեմն կը հասկնայ մայրս ու կը ծեծէ զիս։ Ի՜նչ անուշ կը զարնէ, կարծէք կը շոյէ կռնակս։ Ասիկա գողութիւն չէ, մեր իրաւունքն է։ Թռչունը, որ արտէն ցորենի հատիկ մը կ՚առնէ ու կը փախչի, գողութի՞ւն կ՚ընէ. գառնուկը, որ բանջարանոցէն կանաչեղէն կ՚ուտէ, գողութի՞ւն կ՚ընէ։ Ո՛չ ու ո՛չ։ Բայց առնելու կերպերն ու ժամանակը կայ։ Երբ տեսնէք, որ մանրուք շատ է պայուսակին կամ գրպանին մէջ, քանի մը հատ վերցուցէք, չեն հասկնար, ծախսած են, կը կարծեն։ Իսկ եթէ մանրուք չկայ՝ մեծ թուղթէ դրամ առէ՛ք, մեծը հա՜։ Կը փնտռեն դրամը բայց ձեր վրայ չեն կասկածիր. «Այս փոքրիկ տղան այս մեծ դրամը ի՞նչ պիտի ընէ», կը տրամաբանեն։ Այդ դրամները ինծի բերէք, եւ տեսէք թէ ի՜նչ աղուոր բաներ կը սորվեցնեմ ձեզի։

Յաջորդական հանդիպումներու նմանօրինակ դասախօսութիւնները կրկնուեցան՝ աւելի ընդարձակ սահմաններով։ Մեր տուներէն դուրս ելանք եւ մտանք դրացի տուներէն ներս։ Խանութներու եւ փողոցներու մէջ գողութեան դիւրին կերպեր բացատրուեցան.

— Ծօ՛,— ըսաւ,— ճամբաները ոսկիի կտորներ նետուած են, միայն թէ, կերպը պէտք է գիտնաք զանոնք հաւաքելու։ Օրինակի համար, գրպաննիդ շաքարի եւ շոքոլայի քանի մը կտորներ կը պահէք,— փոքր աղջիկները շատ կը սիրեն այս բաները,— երբ ոսկի օղերով փոքր աղջկան մը հանդիպիք, կ՚առաջարկէք շոքոլայ տալ եւ օղը առնել ականջէն։ Եթէ ամայի տեղ մըն է, մէկ ձեռքով կը գոցէք աղջկան բերանը եւ միւս ձեռքով կը հանէք օղերը։ Պտուտակով օղեր կան, դիւրութեամբ կարելի է հանել, իսկ թելէ օղերը՝ ուժով մը կը քաշէք, կամ թելը կը փրթի եւ կամ ալ բլթակը կը պատռի։ Ուշադրութիւն ընելու էք, որ օձիքը ձեռք չտաք։

Երկու օր ետք, Աւետիսն ու Արմենակը քանի մը ղուրուշ բերին։ Վարդան ուշադրութեամբ զիս կը դիտէր։

— Լաւ է, լա՛ւ, ըսաւ Վարդան,— մայրիկին պայուսակին դպնալն ալ յաջողութիւն մըն է։

Քանի մը օր ետք, հինգ ղուրուշ թռցուցի մօրս պայուսակէն։ Արմենակն ու Աւետիսն ալ դրամ բերած էին։ Պենոնն ալ հետերնիս էր։ Պենոն, Արմենակին մօրաքրոջ որդին էր, քէմփի ամենէն խելօք տղան։ Վարդան առաւ դրամները, կորսուեցաւ քանի մը վայրկեան ու վերադարձաւ։ Տարաւ մեծ ծովեզերք ու տեղաւորուեցանք նաւակի մը հովանին տակ։

— Սկիզբը ամէն բան դժուար է, ըսաւ,— բայց աստիճանաբար էրիկ մարդ կը դառնաք։

Գրպանէն հանեց տուփ մը սիկարէթ։ Մէկական հատ տուաւ մեզի։

— Հիմա պիտի վառենք,— ըսաւ,— բայց զգոյշ. ծուխը յանկարծ ներս չքաշէք, կամաց-կամաց կը վարժուիք։

Ինք վառեց հատ մը ու օգնեց մեզի, որ մենք ալ վառենք մերինները։ Սիրտս սաստիկ կը տրոփէր կուրծքիս տակ, ամբողջ մարմինով կը դողայի։ Բայց «էրիկ մարդ» կոչուելու փառքը չկորսնցնելու համար սկսայ ծուխը բերնիս մէջ առնել ու դուրս տալ։ Սոսկալի սրտխառնուք մը ունեցայ։ Աւետիսին դէմքը, աշնան տերեւի մը նման դալկացած էր։ Յանկարծ ընդհանուր հազ մը սկսաւ, անվերջ, խորտակիչ հազ մը։ Արցունքները կը վազէին մեր աչքերէն։ Վարդան ծուխը դուրս կու տար՝ կլոր շրջանակներ կազմելով եւ կը ծիծաղէր մեր վրան։

Շաբաթը քանի մը անգամ կրկնուեցան այս տեսարանները, ու Վարդանին ըսածին պէս, սկսանք վարժուիլ ծուխի հաճոյքին։ Դրամական գողութիւնները յաճախակի դարձած էին մեր տուներուն մէջ։ Մեր խումբին միացած էր Մարկոս, ան ալ մօրը ծունկերուն մօտ, ամէն օր, Աստուածաշունչ ունկնդրող տղայ մըն էր։ Վարդան մասնաւորաբար կ՚ախորժէր մեզի նման տղոց ընկերակցութենէն։

Շաբաթ մը ետք, կրկին ծովեզերքն էինք ու կը ծխէինք։ Վարդան գրպանէն հանեց սրուակ մը օղի. բոլորս ալ, կարգով, ումպ-ումպ խմեցինք։ Ահռելի բան էր այդ հեղուկը, ամբողջ ներսիդիս պատռելով կը հասնէր ստամոքսս ու կը բոցավառէր հոն։ Ժամանակի ընթացքին վարժուեցանք այդ բանին ալ։ Կատարեալ ստահակներ դարձած էինք։ Սկսանք գողութիւններ ընել խանութներէն, տուներէն, անձերու գրպաններէն՝ միշտ Վարդանի ցուցմունքներով։ Օր մը փոքրիկ աղջկան մը օղը քաշեցի ականջէն։ Ականջը պատռեցաւ ու արիւնով ներկուած օղը ձեռքս մնաց։ Օղը տարի Վարդանին, Վարդան առաւ օղը ու դժգոհ ակնարկ մը նետեց ինծի։

— Ծօ՛, ապուշ,— ըսաւ,— այս օղը ոսկի չէ՛, կեղծ է, նախ հաստատէ օղին ոսկի ըլլալը։

Վարդան մեր տէրն ու տիրականն էր։ Դասախօսութիւնները անպակաս էին գողութեան, բախտախաղի, կռիւներու, հաշիշի պարգեւած երազներուն, պատանեկան մոլութիւններու այլազան ձեւերու եւ աղջիկներու մասին։

Մայրս յուսահատած էր ինձմէ։ Քանի անգամ բռնած էին գողութիւնս։ Փոքր ու խոշոր գումարներ կ՚առնէի տունէն։ Սիկարէթի եւ օղիի հոտ կու գար բերնէս։ Յաճախ կը բացակայէի դպրոցէն ու օր մըն ալ վռնտուեցայ վերջնականապէս։ Մօրս խրատները, արցունքներն ու աղօթքները եւ մեծ եղբօրս սպառնալիքները ապարդիւն մնացին։ Կէս գիշերէն ետք տուն կը վերադառնայի, կամ ամբողջ գիշեր, դուրսը կ՚անցնէի ընկերներուս հետ։ Վարդան ապահով տեղեր ունէր քնանալու համար։ Յաճախ, գետեզերքը, ջուրի պահեստի հաստ խողովակներուն մէջ կը քնանայինք։

Ժամանակին հետ մեր մոլութիւնները աճեցան եւ անտանելի դարձաւ մեր ներկայութիւնը որեւէ շրջանակի մէջ։ Վարդանի հրահանգով դաշոյնը միշտ անպակաս էր մեր մէջքերէն։ Աւետիսն ու Մարկոսը վեց ամիս բանտարկութեան դատապարտուեցան, վաճառատուն մը կողոպտած ըլլալնուն համար։

Տօնական օր մըն էր մեր քէմփին մէջ։ Քէմփին միակ սրճարանը բերնէ բերան լեցուած էր։ Ֆաքիր մը պիտի գար եւ ցուցադրութիւններ ընէր։ Մենք, քէմփի անզուսպներս գրաւած էինք առաջին շարքը։ Վարդան անհամբեր կը սպասէր. դժուար էր իրեն համար նստարանին վրայ խելօք մնալ։ Վերջապէս սկսաւ հանդիսութիւնը։ Իրապէս անհաւատալի բաներ կ՚ընէր ֆաքիրը։ Դաշոյնը կը մխրճէր միսերուն մէջ ու այդ վիճակին մէջ արձանացած, կը մնար։ Նոյնիսկ կոկորդին տակէն մխրճեց դաշոյնը եւ միւս կողմէն հանեց պողպատին ծայրը։ Վարդան, հիացած եւ բերանաբաց, կը հետեւէր ֆաքիրի բոլոր շարժումներուն։ Հանդէսէն ետք, Վարդան մօտեցաւ ֆաքիրին։

— Ես,— ըսաւ,— անվախ մէկն եմ եւ որեւէ արհեստ չունիմ, կը փափաքիմ քու աշկերտդ ըլլալ եւ ապագային, քեզի պէս մեծ ֆաքիր մը դառնալ, կ՚ընդունի՞ս։

— Ո՛չ,— պատասխանեց ֆաքիրը,— ես այսօր կ՚ապրիմ ու չեմ գիտեր, թէ վաղը ի՞նչ կ՚ըլլամ. եթէ իրապէս կ՚ուզես ֆաքիր դառնալ՝ նախ սերտէ՛ կեանքը մեծագոյն ֆաքիրին, որուն անունն է՝ Յիսուս։

Վարդան շուարած մնաց։

— Ես կարդալ չեմ գիտեր,— ըսաւ ինծի,— ի՞նչպէս պիտի սերտեմ Յիսուսի կեանքը։

— Դիւրին է այդ,— ըսի,— ժողովարան գնա՛ ու ինքնաբերաբար կը սերտես Յիսուսի կեանքը, եւ միեւնոյն ժամանակ, կարդալ սորվէ, շատ դժուար չէ Աստուածաշունչը կարդալը։

Յաջորդող օրերուն, Վարդանը կը տեսնէի մտազբաղ ու շլմորուն վիճակի մէջ։ Մեզի չէր ընկերանար այլեւս։ Յետոյ, ամիս մը, չտեսայ զինք։ Կը զարմանայի, թէ ո՞ւր կրնար մեկնած ըլլալ։ Իրարու տուները այցելելու սովորութիւնը չունէինք։ Մեր մայրերը, իժ տեսնելու պէս, կը ցնցուէին երբ մեզմէ ոեւէ մէկուն պատահմամբ հանդիպէին։

Երեկոյ մը, երբ ընտանեօք, ընթրիքի նստած էինք, Վարդան մեր տունը եկաւ։ Մայրս ճիչ մը արձակեց եւ մեծ եղբայրս ոտքի ցատկեց։ Վարդան շատ լուրջ էր եւ տարօրինակօրէն կը փայլէր դէմքը. մազերն ու հագուստը մաքուր էին.

— Երկար պիտի չմնամ, քոյրս,— ըսաւ մօրս,— եկած եմ պարզապէս ներողութիւն խնդրելու՝ իմ բոլոր ըրածներուս համար։ Յիսուս զիս ընդունած է Իր հօտին մէջ իբրեւ Իր անարժան մէկ զաւակը։ Օր մը, Յակոբին հետ, ձեր տունը եկայ, երբ ձեզմէ ոեւէ մէկը տունը չէր ու քու պայուսակէդ հինգ ոսկի գողցայ. մէկ ամիս, քաղաքին մէջ բանուորութիւն ըրի, ահա՛ կը վերադարձնեմ այդ գումարը։

Վարդան ձեռքը գրպանը տարաւ, հինգ ոսկինոցը հանեց ու երկարեց մօրս։ Վարդանի ձեռքը օդին մէջ մնաց։ Բոլորս ալ շշմած ու քարացած էինք։ Մօրս աչքերուն մէջ արցունք կար, ու ձայնով մը, որ երբեք չէի լսած մօրմէս՝ պոռաց։

— Քեզի՛ պահէ այդ անիծեալ դրամը… ես որդի՛ս կ՚ուզեմ… որդի՛ս… կը հասկնա՞ս… որդիս վերադարձո՛ւր ինծի… ապա թէ ոչ… լեզուս առաջ չ՚երթար ըսելու… ա՜խ… ա՜խ…

Ու բարձրաձայն սկսաւ լալ։

— Պիտի աշխատիմ, քոյրս, իրաւունք ունիս, պէտք է աշխատիմ,— ըսաւ Վարդան ու գլուխը ծռած, դանդաղօրէն դուրս ելաւ խրճիթէն։

Կայծակի արագութեամբ տարածուեցաւ լուրը քէմփին մէջ. «Վարդան ապաշխարած է»։ Ամէնէն դիւրահաւատներն իսկ կասկածանքով ընդունեցին լուրը։ Վերջապէս, անկարելի բաներ չկա՞ն այս կեանքին մէջ։ Յաջորդող օրերուն, Վարդան կանուխ գործի կ՚երթար, բանուորութիւն կ՚ընէր շէնքի մը մէջ։ Երեկոները կը վերադառնար տուն եւ մաքրուելէն ետք՝ քայլերը կ՚ուղղէր ժողովարան մը եւ կամ եկեղեցի մը։ Ազատ ժամերուն տեւապէս մեզ կը փնտռէր։ Պարտք մը ունէր վճարելիք՝ հինգ մայրերուն, որոնց զաւակները յափշտակած էր։ Ձանձրացնելու աստիճան հասցուց իր հետապնդումները։ Քրիստոսի անսպառ սիրոյն մասին կը խօսէր, Անոր ողորմածութենէն օրինակներ կը բերէր, դժոխքի մօտիկութեան եւ յաւիտենական երջանկութեան մասին մեզ կը լուսաւորէր։ Քրիստոնէական կեանքի առաւելութիւնները կը թուէր։ Անվերջ կ՚աղաչէր, որ մտիկ ընէինք զինք ու անդրադառնայինք մեր վարած կեանքի սնանկութեան։ Օր մը, Աւետիս այնչափ ջղայնացաւ, որ ուժգին հարուած մը տուաւ Վարդանին դէմքին։ Վարդան կրնար ճզմել Աւետիսը, սակայն, ժպիտով մը, սրբեց արիւնը, որ բերնէն հոսած էր, ու քաղցրօրէն ըսաւ.

— Հազար, հազա՜ր հարուածներ ընդունելու պատրաստ եմ, եթէ կարենամ ձեզ՝ ձեր մայրերուն վերադարձնել։

— Գնա՛ բանդ, ծօ՛, յիմար,— ըսաւ Աւետիս,— մենք գոհ ենք մեր վիճակէն, դուն փրկուած ես՝ մեզ մեր վիճակին ձգէ։

— Ձեր մայրերուն պարտական եմ ես,— ըսաւ Վարդան,— ես ուխտած եմ ձեզ անոնց վերադարձնել։

— Հա՜, հա՜,— ծիծաղեցաւ Մարկոս,— հապա եթէ մենք յափշտակենք քեզ մօրդ գիրկէն։

— Ես մօրս գիրկին չեմ ապաւինած,— ըսաւ Վարդան,— իմ վահանս Յիսուսն է, եւ ո՛չ մէկ ուժ չի կրնար զիս յափշտակել, ո՛չ սուրը, ո՛չ հուրը։

— Քեզ ֆաքիր ըլլալու ղրկեցինք, գլուխնիս փորձանք վերադարձար,— ծիծաղեցայ ես։

Տարիներ անցան եւ ո՛չ մէկ բան կրցաւ խախտել Վարդանի հաւատքը։ Մնաց ամուր փարած իր Փրկիչին։ Սիրոյ, բարիի, օրհնութեան աղբիւր մը եղաւ քէմփին մէջ։ Հոն՝ ուր ցաւ մը կար ամոքուելիք՝ հոն էր ինք. հոն՝ ուր օգնող ձեռքերու կարիքը կար՝ իր ձեռքերը միշտ պատրաստ էին։ Յամառօրէն շարունակեց մեզ հետապնդել։ Ոչ մէկ առիթ չէր փախցներ՝ խրատելու, սիրոյ եւ ապաշխարութեան մասին խօսելու։

— Խղճի պարտք ունիմ, ձեր մայրերուն փափաքը պէտք է գոհացնեմ ու այնպէս մեռնիմ,— կ՚ըսէր յաճախ։

Մարմնապէս առաջուան ուժը չ՚ունէր, աշխատանքի չէր վարժուած ու բանուորութիւնը իր ուժերէն վեր էր։

— Հոս նայէ՛,— ըսի օր մը,— կը բաւէ մեզ հետապնդելդ։ Կ՚երեւի մեր արեան մէջ կար այս կեանքը։ Եթէ դուն չըլլայիր՝ հաւանաբար ուրիշ մը նոյն բանը ընէր։ Դուն ճշմարիտ քրիստոնեայի ուրախութիւնը չունիս։ Ձգէ վիշտերդ Յիսուսին եւ երջանկացիր։

— Ես քրիստոնէութիւնը կը հասկնամ Քրիստոսի խաչը բաժնելուն մէջ, Յիսուս ալ ուրախ չէր, ինչպէ՞ս քրիստոնեայ մը ուրախ կրնայ ըլլալ այս երկրին վրայ, երբ շրջապատուած է մեղքով եւ տառապանքով։ Ինչպէ՞ս երջանիկ ըլլամ ես, երբ մայրերը իրենց զաւակները կ՚ուզեն։ Ինչպէ՞ս մօրդ արցունքները չչորցած՝ ես դադարիմ լալէ։ Ես պիտի շարունակեմ իմ կեանքիս գնով գոհացնել մայրերուն փափաքը։ Յակո՛բ, օգնէ՛ ինծի, որ կարենամ երջանկանալ. դուն աստիճան մը լաւ ես միւսներէն, միացի՛ր ինծի, հաւատա՛, որ կ՚երջանկանաս։ Դուն պարտքեր չունիս ինծի չափ։ Կ՚աղաչեմ, ընդունէ Յիսուսը իբրեւ Փրկիչդ ու միասին աշխատինք։ Ես ինքզինքս տկար կը զգամ մարմնապէս, խնդրեմ, օգնէ՛ ինծի։

— Կորսուէ՛, յիմար,— ըսի ջղայնացած եւ հեռացայ։

Հոս, շատ երկար դադար մը առաւ Յակոբ։ Աչքերը լեցուած էին ու շրթները կամքին չէին ենթարկուեր։ Մատով, աւազին վրայ, կրկին ու կրկին «Վարդան» կը գրէր ու ափովը կ՚աւրէր։ Արցունքի կաթիլներ սկսան իյնալ աւազներուն վրայ։ Հազիւ լսելի ձայնով շարունակեց.

Օր մը, Վարդան, այլայլած ու արցունքներու մէջ խեղդուած եկաւ քովս։ Կ՚ուզէր խօսիլ, բայց անկարելի էր բառ մը հանել բերնէն։ Անզուսպ դող մը կար մարմնոյն վրայ։ Ձեռքի շարժումներ կ՚ընէր ու չէր կրնար արտայայտուիլ։ Զարհուրելի վիճակ մըն էր։ Նստեցուցի զինք աթոռի մը վրայ ու սպասեցի մտահոգ։ Կէս ժամ ետք, հազիւ սկսաւ կակազել։ Իւրաքանչիւր բառի հետ ողբ մը կ՚ելլէր բերնէն։

— Յակո՛յ… Յակո՛բ… գիտես ի՜նչ… ահռելի բան պատահեր է։ Արմենակը… գողութիւն մը ըրած է… անորոշ գումար մը… Աւետիսը, Մարկոսն ու Պենոնը բաժին կ՚ուզեն այդ գումարէն։ Արմենակ կը մերժէ։ Ու… ու… այս երեք ընկերները… ուղղակի… կը… կը մորթեն Արմենակը, կտոր-կտոր կ՚ընեն մարմինը, պայուսակին մէջ կը դնեն, դրամները կը յափշտակեն ու կը փախչին։ Ոստիկանները կը ձերբակալեն երեքն ալ։ Հիմա, բանտն են, եւ… հաւանաբար… կախաղան բարձրանան։

Քարացած մնացի, ուղեղս դադրեցաւ աշխատելէ, անհաւատալի ճշմարտութիւնը կը ճնշէր վրաս։ Ի՞նչ կրնայի ընել։ Շատ երկար է պատմութիւնը։ Քանի քանի անգամներ ընկերացայ Վարդանին մինչեւ բանտ։ Վարդան խօսեցաւ ոճրագործներուն՝ Քրիստոսի քաւչարար արեան մասին։ Ընկերներս, դժոխքի դրան մէջ կայնած, կը ծիծաղէին Վարդանի վրայ։ Օրեր անցան, Մարկոս կախաղան բարձրացաւ, իսկ Աւետիսն ու Պենոնը ցկեանս տաժանակիր աշխատանքի դատապարտուեցան։

Ատեն մը Վարդանը չտեսայ. լսեցի, որ գործի չէր երթար, խրճիթին մէջ մեկուսացած աղօթքով կ՚անցնէր օրերը։ «Հիւանդ է, հիւանդ», ըսին, «չի կրնար տունէն դուրս ելլել»։ Գացի քովը, անճանաչելի էր եղած՝ անգոյն ու նիհար։

— Ի՞նչ ունիս, Վարդան,— հարցուցի։

Խռպոտ ու տկար էր ձայնը, կը հեւար խօսելու ատեն։

— Ոչինչ,— պատասխանեց,— մարմինս կորսնցնելու վրայ եմ ու կ՚աշխատիմ հոգիս զօրացնել։

— Հիւանդ կ՚երեւիս,— ըսի յուզուած,— բժիշկի գացի՞ր. ի՞նչ դարմանումի ենթարկուիս։

— Անօգուտ է դարմանումը,— ըսաւ,— չկրցայ մայրերուն տուած խոստումս յարգել, քանի մը ամսուան կեանք ունիմ այս երկրին վրայ, եկո՛ւր, քովս նստէ։

Նստեցայ քովը, խօսեցաւ Յիսուսի արեան քաւիչ ուժի մասին, յաւիտենական երջանկութեան մասին ու ապա յոգնեցաւ.

— Յակոբ,— ըսաւ հազիւ լսելի ձայնով,— միակ յոյսս դուն ես. ընդունէ Յիսուսը, միշտ գնա՛ Աւետիսին եւ Պենոնին քով, խօսէ՛ անոնց. խաչին վրայի աւազակն իսկ կրցաւ ժառանգել արքայութիւնը… խնդրեմ Յակոբ, խոստացիր…

Լռեց. շրթները կը շարժէին, բայց կարելի չէր ոչ մէկ բառ լսել։ Խոստացայ, որ եկեղեցի պիտի յաճախէի եւ աշխատէի ընթացքս փոխել։ Այս խօսքերուս վրայ տարօրինակ փայլ մը ստացաւ Վարդանին դէմքը։ Ես այդչափ ուրախութիւն չէի տեսած որեւէ դէմքի վրայ։

Քանի մը անգամ եւս այցելեցի տունը, եւ ահա, հոս ենք՝ Վարդանի մարմինը հողին յանձնելէ ետք։

Երկար լռութիւն տիրեց։

— Այժմ,— ըսի,— նոր ուղի մը փնտռելու վրա՞յ ես։

— Այժմ,— ըսաւ Յակոբ,— առանձին մնացած եմ. առանձնութեան մէջ մարդ Աստուծոյ մօտենալ կ՚ուզէ։ Վարդանին եւ մօրս աղօթքները սկսած են արդէն արձագանգել հոգւոյս մէջ։

Թեթեւ ու տխուր ժպիտ մը ուրուագծուեցաւ Յակոբի շրթներուն վրայ։

Ոտքի ելանք ու անխօս, վերադարձանք մեր տուները։