Փա՜ռք Աստուծոյ, որ խելացի քեռորդի մը ունէի, հակառակ պարագային, ի՜նչ պիտի ըլլար վիճակս։ Թէեւ շիլ էր ան ու մէկ ականջն ալ խուլ, ու թէեւ շատեր ալ կ՚ըսէին, թէ ուղեղին կէսն ալ ջրոտեր էր, սակայն իմ խելացի քեռորդիս, ուղեղին չոր մնացած մասովը, այնչափ լաւ կը տրամաբանէր, որ շատեր մատ կը խածնէին։
Քեռորդիս երբ բարկանար՝ գէշ կը բարկանար եւ երբ խնդար՝ գէշ կը խնդար։ Երկու պարագաներուն ալ, աչքերուն ծիածանները ա՛յն աստիճան իրարու կը մօտենային, որ կը խորհէիր թէ, հա՛, իրարու պիտի փաթթուէին ու ծեծկուէին։ Այսպէս, ծեծկուող ծիածաններով, գիշեր մը, երկինքէն ինկածի պէս, խուժեց մեր խրճիթէն ներս։ Ծիածանները ուղղութիւն փոխեցին, դիտեցի մեզ շարքով ու կեդրոնացան հօրս վրայ։ Քեռորդիս արագ քայլերով մօտեցաւ հօրս, ձեռքը երկարեց առաջ, վստահ եմ, որ հօրս մօրուքէն պիտի բռնէր, եթէ մօրուք ունեցած ըլլար ան, ու մատը խաղցնելով հօրս դէմքին վրայ սկսաւ բարբառիլ.
— Ծօ՛, Սարգի՛ս, խելքդ եթէ ուրիշին վարձու տուած ես՝ ետ ա՛ռ, իսկ եթէ չունիս՝ ինձմէ ուզէ. ի՞նչ է, այս խեղճ տղան բռներ ես (շիլ նայուածքը վրաս յառեց) ու մէյ մը խենթ կօշկակարի, մէյ մըն ալ խռֆած դերձակներու քով կը ղրկես, հա՞, մեղք չէ՞ սա մաքուր, զարգացած երիտասարդին, (ապրի՛ս քեռորդի, վերջապէս նախակրթարանի չորրորդ դասարանն եմ աւարտած), որ այս կէս փարա չարժող մարդոց քով նստի, անոնց աղտոտ հրամանները կատարէ ու ապա ապտակուի եւ «յիմար» կոչուի, հը՞։ Այս քէմփէն դուրս պէտք է հանել այս տղան, աշխարհ թող տեսնէ, մարդ թող ըլլայ։ Հոս նայէ՛, հո՛ս, այս տղան ինծի պիտի յանձնես, ինծի՛, ես պիտի գտնեմ անոր յարմարագոյն տեղը. հեռու քէմփէն, հեռու քէմփի ցեխէն։ Անանկ տեղ մը գտնեմ, որ քու ալ քէֆդ գայ։
Հայրս շատ չէր ախորժեր քեռորդիէս, եւ երբեք մատը չէր խածած անոր տրամաբանութեան ուժգնութենէն ազդուելով։ Անոր համար ալ քմծիծաղով մըն էր, որ հարցուց.
— Է՜, ըսէ նայինք, ի՞նչ արհեստ է այդ։
— Արհեստ չէ՛, արուեստ է, արուե՛ստ։
— Արուեստ թող ըլլայ, բացատրէ միտքդ։
— Սանկ հիանալի, հրաշալի, սքանչելի, շնորհալի բան մը։
— Հասկցա՜նք, դուն քու…
— Դիւթական, հրապուրիչ, հոյակապ։
— Գտա՜նք, եղբա՛յր, դուն բա…
— Պատուաբեր, շահաբեր, երջանկաբեր։
— Կարճ կապէ՛ նայինք։
— Պատուական, եզական, արդիական, ազնուական։
— Պիտի ըսե՞ս, թէ չէ…
— Այս առաջնակարգ, պանծալի, փառաւոր գեղարուեստն է՝ լու-սա-նը-կար-չու-թիւն։
— Եւ փառք յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։
⁂Յաջորդ իրիկուն, կատուի մը զգոյշ քայլերով, կը հետեւիմ քեռորդիիս եւ ուշադիր մտիկ կ՚ընեմ իր խելացի, հայրական խրատները։
— Խե՛լք, խե՛լք, խե՛լք, տղաս, խե՛լք։ Խելքը աննման, հիանալի, հրաշալի բան մըն է։ Ամէն բանի մէջ խելք պէտք է գործածել։ Կը տեսնե՞ս զիս, առանց խելքս գործածելու բան մը ըրած եմ. հա՞, ըսէ՛, ըսէ՛։
— Չես ըրած։
— Անշուշտ չեմ ըրած, եթէ ես այս խելքը չունենայի, ինքզինքս ծովը կը նետէի. չե՞ս հաւատար, հա՞, չե՞ս հաւատար։
— …
— Ի՞նչ է, չե՞ս լսեր զիս։
— Կը լսեմ։
— Է՜, չե՞ս հաւատար ըսածիս, չե՞մ կրնար նետել ինքզինքս։
— Կը նետես։
— Լա՛ւ, դուն ալ պէտք է խելքդ գործածես. այս նոր վարպետդ քէմփի մարդոց չի նմանիր, խելք ունի, դուն արուեստը շուտով սորվելու համար իրմէ աւելի խելացի պէտք է ըլլաս։ Ես քեզի տակաւին շատ բաներ կը սորվեցնեմ, երբ խելքի պէտք ունենաս՝ քովս եկուր, չքաշուիս, հա՜։
— Չեմ քաշուիր։
Այսպէս խօսակցելով կը հասնինք նոր վարպետիս խանութը, ճիշդ այն րոպէին, երբ այս վերջինը կը պատրաստուէր մեկնիլ։ «Լաւ բռնեցինք»», կ՚ըսէ քեռորդիս ու կը մօտենայ վարպետիս։ Վարպետս ետ կը դառնայ եւ ուշադիր կը դիտէ մեզ։ Այս ի՜նչ հիանալի վարպետ է, կը խորհիմ, դիտելով վարպետիս հագուստները։ Այս ի՜նչ մաքրութիւն, ի՜նչ կոկիկութիւն, ի՜նչ շնորհ, վարպետ ըսածդ ասանկ ըլլալու է, որ մարդ կարենայ ապրիլ հետը։ Հագուստներէն ետք կը սկսիմ քննել դէմքը։ Գեղեցիկ ալ մարդ է. ի՜նչ լայն ճակատ, գանգուր մազեր, ուղիղ քիթ, ի՜նչ նուրբ շրթներ, եւ ի՜նչ աչքեր… այո՛… այո՛… ի՜նչ աչքեր, ի՜նչ անբնական աչքեր… բայց որչա՜փ տարօրինակ կը դիտէ զիս։
Քեռորդիս կը փառաբանէ լուսանկարչութիւնը, ապա վարպետիս հանճարը, յետոյ իմ խելացութիւնս գովելէ ետք՝ արուեստը մեզի եւ մեզ արուեստին արժանի դատելով՝ կը դնէ խօսակցութեան վերջակէտը։
Վարպետս ուշադրութեամբ զիս կը դիտէ։ Չեմ կրնար նայիլ այդ տարօրինակ աչքերուն, գլուխս կը ծռեմ։
— Այս տղան քէմփէ՞ն է,— կը հարցնէ վարպետս, դժգոհ արտայայտութեամբ։
— Այո՛, բայց զարգացած, աննման տղայ է,— կը պատասխանէ քեռորդիս սրտադող։
— Ես չեմ սիրեր քէմփի տղաքը,— կ՚ըսէ վարպետը,— անոնք գող ու քիչ մըն ալ փախուկ կ՚ըլլան։
— Չէ՛, չէ՛, սա իմ հօրաքրոջս տղան է, վստահ եմ քեզ գոհ կը ձգէ։
— Լաւ, փորձեմ, հոս նայէ՛,— կ՚ըսէ ինծի դառնալով,— վաղը առաւօտ, ժամը ճիշդ եօթին հոս պէտք է ըլլաս. երկու վայրկեան առաջ դուռը չեմ բանար ու վայրկեան մը եթէ ուշանաս՝ քեզ ներս չեմ ընդունիր։ Այս եւրոպական գործ է, ժամը եօթին կ՚ուզեմ քեզ. ճի՛շդ, ճի՛շդ, ճի՛շդ, հասկցա՞ր։
— Հասկցայ։
Բայց որքա՜ն տարօրինակ աչքեր ունի այս վարպետը։
⁂Յաջորդ առաւօտ, վայրկեան մը ուշ մնալու վախէս, որոշեալ ժամանակէն երկու ժամ կանուխ կը շտապեմ գործի։ Շուկան փակ է ու փողոցները ամայի։ Կը դիտեմ մերթ ընդ մերթ անցնողները ու կը զուարճանամ։ Ահա՛, գիշերը դուրս մնացած սեւամորթ զինուոր մը, որ խոշոր կօշիկները շխշխկացնելով սալայատակին վրայ, կ՚անցնի առջեւէս. փողոցին երկայնքին երկու լաճեր զիրար կը հալածեն խնդալով, կատու մը կռնակը քսելով դրան մը յատակին, ներս կը սողոսկի. անդին, գիշերանոցով գէր կին մը, կէս մը դուրս կախուած պատուհանէն, դոյլով ջուր կը թափէ փողոց. աղբանոցին եզերքը երկու աքլորներ կը կռուին ու անոնց մօտ կանգնած էշը, դունչը վեր ցցած, կը զռայ ամբողջ ուժովը։ Պատուհան մը կը բացուի վերի յարկէն, հսկայ քիթով գլուխ մը դուրս կը կախուի, կը հայհոյէ ու պատուհանը շառաչով մը կը փակուի կրկին. մարդ մը ինքնիրեն բարկանալով, կը թքնէ գետին։ «Խռռռ՜ռ», դրացի խանութը կը բացուի։ «Խռռռռ»երը իրարու կը յաջորդեն ու շուկան կը սկսի շարժիլ։
Ժամը եօթին երկու վայրկեան կայ. ճակատս կը փակցնեմ խանութի դրան ու բանալիին ծակէն ուշի ուշով կը դիտեմ ներս… ու ահա կը նշմարեմ վարպետս, ժամացոյցը ձեռին, կայնած է դրան ետին։ Վերջապէս «եւրոպական» գործ է, կը սպասէ, որ ժամը ճիշդ եօթը ըլլայ։ Կը շտկուիմ ու վայրկեան մը ետք կրկին կը նայիմ ծակէն ներս ու ճիշդ աչքիս փակած՝ կը տեսնեմ վարպետիս աչքը։
Անմիջապէս կը շտկուիմ, բայց որքա՜ն տարօրինակ կը դիտէր զիս։ Ժամը եօթը. «դը՛րք, դը՛րք», կը բացուի դուռը։
— Բարի լո՛յս, վարպետ։
— Բարի լոյս. հո՛ս նայէ, զիս անգամ մըն ալ «վարպետ» մի՛ կոչեր։ Ի՞նչ է, զիս կօշկակա՞ր կարծեցիր, թէ դերձակ. զիս «պարոն» պէտք է կոչես, «պարո՛ն»։
Ու ճիշդ մեր աշխարհագրութեան պարոնին նման, թեւերը տարածելով օդին մէջ, կը շարունակէ.
— Հարիւր մեթր այս կողմ, հարիւր մեթր այն կողմ, հարիւր մեթր սա կողմ, հարիւր մեթր այդ կողմ, ոեւէ մէկուն պէտք չէ ժպտիս, պէտք չէ խօսիս, պէտք չէ բարեւես եւ ոեւէ մէկուն հետ պէտք չէ առեւտուր ընես. հասկցա՞ր, ասոնք կեղտոտ մարդիկ են։ Հիմա առ սա դրամը եւ ինծի երեք լիտր հաց բեր։
Կ՚առնեմ դրամը ու հինգ հարիւր մեթր անդիէն կը գնեմ հացը։ Զայն կը դնեմ սեղանին վրայ ու կը սկսիմ դիտել շուրջս։ Օ՜հ, իսկապէս շքեղօրէն զարդարուած աշխատանոց մըն է։ Նկարներ, նկարներ, նկարներ։ Խոշոր, փոքր, կլոր, քառակուսի, սեւ, սրճագոյն ու գունաւոր նկարներ։ Պատերէն կախուած են լացող, խնդացող, հմայիչ կիներու գլուխներ եւ դդումէ առատ զինուորականներ։ Ձախ պատը ամբողջութեամբ ծածկուած է շուներու եւ կատուներու ամէն տեսակ նկարներով՝ խառն, անջատ, խմբովին։ Շուներու եւ կատուներու միջեւ կախուած է վարպետիս մեծադիր լուսանկարը… արթիսթիք։
Բայց ի՞նչ է սա ձայներու խառնարանը։ Խռպոտ, թաւ, բարակ, թրթռան, բազմաթիւ հաջիւններ, միացած կատուներու երկար ու զիլ մլաւիւններուն, կը լեցնեն աշխատանոցը։ Այս ո՞ր տեղէն, ո՞ւր են սա անասունները. այս աստիճան անախորժ համերգ ո՛վ մտիկ պիտի ընէ. մանաւանդ սա սոփրանոն, բռնես՝ սատկեցնես. ականջս ծակեց։
— Հէ՜յ, ապուշի պէս նկարներ մի՛ դիտեր, հոս եկուր, գործ ունիս։
Ապուշի պէս կը վազեմ վարպետիս քով։
— Քեռորդիիդ ըսածին չափ ալ խելացի տղու չես նմանիր հա՛։ Հայտէ՛, մութ սենեակը լիտր մը կաթ կայ, հո՛ս բեր. սա դոյլն ալ բեր։ Հացը ո՞ւր դրիր. հա՛, լա՛ւ. հիմա ես ինչ որ ընեմ, ուշադրութեամբ դիտէ որ սորվիս. վաղը այս բոլոր գործերը մինակդ պիտի ընես։
— Նախ հացը կը մանրէ ու կը լեցնէ դոյլին մէջ, ապա կաթը կը թափէ հացին վրայ, նոյնչափ մըն ալ ջուր, ու երկար գաւազանով մը, ատեն մը կը խառնէ կազմուած բաղադրութիւնը։ Ես ուշադիր կը հետեւիմ իր շարժումներուն։ Բայց այս ի՞նչ տեսակ լուսանկարչութիւն է։
— Սորվեցա՞ր։
— Սորվեցայ։
— Լա՛ւ, դոյլը առ, ետեւէս եկուր։
Դոյլը կ՚առնեմ ու կը հետեւիմ իրեն։ Նրբանցքէ մը կ՚անցնինք, դուռ մը կը հրենք, ուրիշ մը կը բանանք ու ահա… համերգը իր գագաթնակէտին հասած է։ Փոքրիկ բակի մը մէջ, աշխատանոցին ձախ պատի բոլոր բնակիչները, կը հաջեն կը մլաւեն, կը վազեն, կը կռուին ու կ՚երգեն, կ՚երգեն, կ՚երգեն։ Բայց ի՞նչ տեսակ շուներ ու կատուներ. կոյր, կաղ, վիրաւոր, քոսոտ, անմազ, նիհար, վերջապէս անասուններու հիւանդանոց մը, ուր հիւանդները, կարծես իրենց անօթութիւնը մոռնալու համար, համերգներ կը կազմակերպեն։ Իսկ համերգին ընկերացող հո՜տը…
Երբ ձախ պատի այս բնակիչները կը տեսնեն զիս՝ դոյլը ձեռքս, ակնթարթի մը մէջ արշաւանք մը կը կազմակերպեն, եւ ահա՛, շուներ, կատուներ, լակոտներ կը շրջապատեն զիս ու աղաչանք, պաղատանք, աղերսանք։ Կ՚ուզեմ փախչիլ, բայց ո՞ւր, անասունները կոխկռտելով անկարելի է յառաջանալ։ Ապշած կը դիտեմ զիրենք. այսչափ կաթն ու հացը ո՞ր մէկուն պիտի բաւէ։ Վարպետս օգնութեան կը հասնի, կ՚առնէ դոյլը ու կը պոռայ.
— Ղապա՛, օ՛շտ, լո՛ւռ, մի՛ կռուիք, կռուողին հաց չկայ. օ՛շտ, հը՛շտ, միայն խելօքները պիտի կերակրեմ, փի՛ս, փի՛ս, դուն չէ՛, կորսուէ՛. դո՛ւն, դո՛ւն, Ծաղի՛կ, այս կողմ եկուր։ Չէ՛, դուն կորսուէ՛…
Աղմուկը աստիճան մը կը դադրի, վարպետս ձեռքով կը հանէ դոյլէն խմորի վերածուած հացերը եւ կը բաժնէ անասուններուն։ Դոյլը պարպելէ ետք, անդիի դրան ետեւէն կը բերէ ոսկորներով լեցուն թիթեղ մը, ու անասուններուն կազմին համեմատ կը բաժնէ զանոնք։ Հոս խոստովանելու եմ, թէ իսկապէս մեծ գործ էր կատարածը, պատերազմի մէջ յաղթական ու վիրաւոր հրամանատարի մը նման կը դառնայ ինծի ու կ՚ըսէ.
— Կը տեսնե՞ս ասոնք, բարիքը ասոնց ընելու է։ Ասոնց ինձմէ աւելի արժէքաւոր են։ Շատեր ինծի խենթ կ՚ըսեն այս խեղճերը խնամելուս համար։ — Ղապա՛, ուտելու ատեն բերնիդ ձայնը մի՛ հաներ,— կ՚ըսեն, թէ ես անօթի կը մնամ ու դրամս ասոնց կը կերցնեմ։ Ձեզի ի՞նչ, ապուշնե՛ր, ձեզմէ դրամ ուզեցի՞։ Հոս նայէ՛, չըլլա՜յ, չըլլա՜յ որ ասոնցմէ մէկուն զարնես՝ առաջին վայրկեանին կը վռնտեմ քեզ։ Քալէ ներս երթանք։ Մեր երկրորդ գործը կ՚ըլլայ աշխատանոցը մաքրել։ Նախ կ՚աւլես, յետոյ թաց լաթով մը կը սրբես, ու անկէ ետք, կրկին կ՚աւլես՝ լաթէն փրթած կտորներ հաւաքելու համար։ Լաւ մը մաքրելէ ետք, եթէ շուն մը կամ կատու մը աղտոտէ՝ անմիջապէս մաքրելու ես, եւ քնքշօրէն, անասունը պէտք է տեղը տանիս։
— Հապա՞ եթէ խածնեն։
— Լռէ՛, անպիտա՛ն, ասոնք մարդ ե՞ն, որ խածնեն։ Այսօր, ես պիտի աւլեմ որ սորվիս։ Նայէ՛, ես ամէն ինչ կ՚ուզեմ սորվեցնել։
— Շնորհակալ եմ։
— «Շնորհակալ եմ, մնորհակալ եմ», չե՛մ ուզեր. աւելորդ խօսքեր են անոնք. որչա՜փ շատախօս ես ծօ՛, դուն զիս դիտէ։
Կը սկսի աւլել, հազիւ հինգ վայրկեան կ՚անցնի ու ահա կաթնավաճառը կու գայ ու դրամ կը պահանջէ։ Կռիւ, աղմուկ, կաթնավաճառը կը հեռանայ։ Երեք վայրկեան ետք՝ հացագործը կու գայ, կռիւ, աղմուկ, հացագործը կը հեռանայ։ Տասը վայրկեան կ՚անցնի ու ահա դերձակը կու գայ. կռիւ, աղմուկ, դերձակը հայհոյելով կը հեռանայ. ու իրարու ետեւէ կօշկակար, արդուկիչ, մանրավաճառ, նկարիչ, դրա՛մ, դրա՛մ, դրամ, կռիւ, կռիւ, կռիւ, բոլորն ալ կը հեռանան՝ յաջորդ օր գանձելու յոյսով։ Վարպետս ջղայնացած է այլեւս։
— Հոս նայէ՛,— կ՚ըսէ բարկացած ձայնով,— դրան առջեւ կեցիր եւ եկողներուն ըսէ, որ պարոնը հոս չէ։
Կը կենամ դրան առջեւ ու կը սպասեմ, որ մէկը գայ։ Մարդ մը կու գայ. քաղաքավարօրէն կը բարեւեմ զինք ու կ՚ըսեմ, թէ պարոնը ներսը չէ։
— Հայտէ՜, որո՜ւն պիտի կլլեցնես, դուն քանիերո՞րդն ես,— կ՚ըսէ ու զիս մէկ կողմ հրելով կը մտնէ ներս։
Կռիւ, աղմուկ, իրարանցում, շուներու հաջոց ներսը ու մարդը կատղած կը հեռանայ։ Վարպետս գլուխը դուրս կը հանէ ու կը պոռայ.
—Ծօ՛, ես քեզի ի՞նչ ըսի. մարդ մի՛ առներ ներս։
Տակաւին գլուխը չքաշած, մարդ մը կու գայ։ Վարպետս արագօրէն գլուխը ներս կը քաշէ, իսկ ետ քաղաքավարօրէն կ՚ըսեմ մարդուն, թէ պարոնը ներսը չէ։
— Այդ գլուխը որո՞ւն էր,— կը հարցնէ մարդը բարկացած ու կը մտնէ ներս։
« Ստախօ՛ս, խաբեբա՛յ, թշուառա՛կան։ Դո՛ւն ես, դուն ես, դուն ես», ձայները զիրար կը խաչաձեւեն ներսը ու ահա, մարդը բռունցքը սեղմած կը հեռանայ։
Տասը վայրկեան ետք՝ հսկայ զանգուած մը կու գայ, որ միայն մսավաճառ կրնայ ըլլալ։ Կը կտրեմ մարդուն ճամբան ու կ՚ըսեմ գոց ըրած նախադասութիւնս։
— Քեզմէ փոքրերը խաբէ, տղաս,— կ՚ըսէ ու կ՚ուղղուի դէպի ներս։
Կը վազեմ ետեւէն, կը բռնեմ ժաքէթէն ու կրկին ու կրկին կ՚ըսեմ, թէ պարոնը ներսը չէ։ Մարդը ետ կը դառնայ ու այնպէս մը «ձգէ ծօ՛» կը պոռայ, որ ձեռքերս ինքնաբերաբար կը բացուին ու սիրտս օդը կը ցատկէ։
Տակաւին «մսավաճառը» դուրս չելած, կու գան երկու օրիորդներ, այն աստիճան առատօրէն շպարուած, որ մարդ կը խորհի, թէ դիմակ են անցուցեր։ Կ՚ուզեն ներս մտնել։ Արագ շարժումով, առջեւնին կը կայնիմ ու կ՚ըսեմ, թէ պարոնը ներսը չէ։ Օրիորդները կը ժպտին ու օրօր շորոր կը հեռանան։
Վարպետը բարկացած, իրար անցած, կը վազէ փողոց, վեր վար կը դիտէ ու ինծի դառնալով կը պոռայ.
— Որո՞նք էին այդ եկողները։
— Երկու օրիորդներ։
— Ինչո՞ւ ներս չհրամցուցիր, ապո՛ւշ։
— Դուն ըսիր որ…
— Տէ՛, տէ՛, տէ՛, լռէ՛, հայտէ վազէ՛, գտիր զանոնք, անոնք յաճախորդներ էին, անպիտա՛ն։
Կը վազեմ վեր, կը վազեմ վար, կը վազեմ աջ, կը վազեմ ձախ ու պարապ ձեռքով կը վերադառնամ խանութ։
— Այդ շաշոն,— կ՚ըսէ պարոնը,— աշկերտի տեղ ինծի փորձանք է բերած. տԷ՛, կայնէ դրան առջեւ եւ եկողներուն ըսէ, որ պարոնը հոս չէ… յաճախորդները ներս հրամցուր։
Բայց ա՞յս է լուսանկարչութիւնը… շահաբեր, պատուաբեր, երջանկաբե՜ր։ Վա՜յ, քեռորդի վայ, փորձանքաբեր ըսէիր, փորձանքաբե՜ր։
⁂Կէսօրին, կրկին շուներու մէջն ենք։ Վարպետս, թեւը սոթթած, իւրաքանչիւրին զատ-զատ կը կերցնէ քելլէ փաչան։ Տեսնելու բան է շուներու եւ կատուներու բարեկամութիւնը եւ մանաւանդ պարոնին եռանդը։ Իւրաքանչիւր անասունին փաղաքշական խօսք մը ունի տալիք, իւրաքանչիւր անասուն իր մասնաւոր անունով ու ածականով կը հրաւիրուի ճաշի եւ իւրաքանչիւրին մասնայատկութիւնը կը պատմուի ինծի։ Հիանալի գործ է, կը խորհիմ ետ, սակայն ինձմէ զատ, ո՛վ որ կ՚ուզէ, ան թող զբաղի լուսանկարչութեամբ։
Յարգելի անասունները կշտացնելէ ետք, կարգը կու գայ մեզի։ Պարոնը, տասնըհինգ դահեկան կու տայ, որպէսզի իրեն երկու սանտուիչ բերեմ։ Երկու հարիւր մեթր անդիէն կը բերեմ սանտուիչները, կը դնեմ իր գրասեղանին վրայ ու ես ալ կը պատրաստուիմ ճաշել։ Կը բանամ կերակուրի ծրարս ու կովու մը դանդաղութեամբ կը սկսիմ ծամել առաջին պատառս։ Յանկարծ Աստուած իմ, հրդեհ թող չըլլայ… կը լսեմ վարպետիս ճիչը։
— Շո՛ւտ, շո՛ւտ, շո՛ւտ, հոս եկուր, խայտառա՛կ։
Կը վազեմ քովը։
— Այս ի՞նչ է բերած ես հոս, աս ի՞նչ է։ Ծօ՛, դուն խելք չունի՞ս, չե՞ս ամչնար, ծօ՛, քեզ Աստուած չէ՞ ստեղծած հա՞, ի՞նչ է այս անամօ՛թ։
— ..՞.՞
— Խօսէ՛, խօսէ՛, հիմա քեզ կը սատկեցնեմ։
— Սանտուիչ։
— Սանտուի՞չ. ծօ՛, խորհէ՛ քիչ մը, ծօ՛, երեւակայէ ժամպոն է սա, ժամպո՛ն, յիմա՜ր։
— Է՞հ։
— Է՜հ, կոշտ արարած, «է՞հ» կ՚ըսեն, խեղճ անասունը բռներ են, մորթեր են, քերեր են, յետոյ կախեր են օրերով ու հիմա ալ առանց խպնելու կ՚ուտեն, եւ դուն ալ կ՚ուզես, որ ես ալ անասունի միս ուտեմ, հը՞, ծօ՛, անոնք ցաւ չե՞ն զգար, ծօ՛, անոնք ապրելու իրաւունք չունի՞ն, քու ի՞նչդ անոնցմէ լաւ է, հը՞, ըսէ՛, ըսէ՛։
— Ու բարկացած սանտուիչները այն աստիճան զօրաւոր գետին կը զարնէ, որ ժամպոնն ու հացը հակառակ ուղղութեամբ կը թռչին։ Պարոնը տակաւին կը բարկանայ.
— Ես քեզմէ կարագի սանտուիչ ուզեցի, կարագ ու պանիրի, յիմա՛ր, հայտէ՛, առ սա դրամը ու ու ինծի կարագ ու պանիրի սանտուիչ մը բեր։
Հեւ ի հեւ վազելով կը բերեմ սանտուիչը։ Վարպետս դրան առջեւ կայնած՝ կը դիտէ հեռուն։ Կ՚առնէ սանտուիչը ձեռքէս, կը բաժնէ երկուքի, կէսը ինծի կու տայ ու ցոյց տալով հեռուն կեցած իշապան մը կ՚ըսէ.
— Այս կէս սանտուիչը այդ խեղճին տուր։
Իշապանը շնորհակալութեամբ կը ստանայ սանտուիչը ինձմէ ու ախորժակով կը սկսի ուտել։ Վերադարձիս՝ հեռուէն, կը տեսնեմ վարպետս, որ ձեռքի եւ ոտքի լայն շարժումներով կ՚աշխատի բան մը հասկցնել ինծի։ Կը կենամ, կը նայիմ չորս կողմս ու բան չեմ հասկնար։ Ի՞նչ կ՚ըսէ այս մարդը։ Կը զգամ, որ սխալ բան մը ըրած եմ կրկին։ Սրտատրոփ կը մօտենամ վարպետիս։
— Ծօ՛, անխե՛լք, ծօ՛, դուն մարդ պիտի չըլլա՛ս, որո՞ւն տուիր սանտուիչը։
— Իշապանին,— կ՚ըսեմ զարմացած։
— Ես քեզի իշապանի՞ն տուր ըսի, հա՞, ես «այդ խեղճին» տուր ըսի։ Ծօ՛, տրամաբանութիւն չունի՞ս դուն։ Խեղճը է՞շն է, թէ իշապանը։ Այդ մէկ թոն ծանրութեամբ անզգամը հեծած է այդ ազազուն կենդանիին վրայ ու խեղճը իշապա՞նն է։ Իշուն պէտք էր տայիր, իշո՜ւն։ Պիտի պատժեմ քեզ. ա՛ռ կերակուրիդ կէսը ու իշուն տուր նայիմ։
— Բայց էշը իմ կերակուրս չ՚ուտեր,— կ՚ըսեմ։
— Ինչո՞ւ, ի՞նչ է կերածդ։
— Սարտին։
— Ծօ՛ հրէշ, ծօ՛ անաստուած,— կը կատղի վարպետս, դէմքը կը ծածկէ ձեռքովը,— դուն ի՞նչ սրտով կրնաս նայիլ այդ ձուկերուն։ Դուն կ՚ուզե՞ս անոնց տեղը ըլլալ. կ՚ուզե՞ս որ մարմինդ երկուքի բաժնեն, ձէթը լեցնեն վրադ, բանտարկեն նեղ թիթեղին մէջ, հա՞, կ՚ուզե՞ս։ Ա՜խ, շաշօ՜, շաշօ՜, ինչո՞ւ այս քէմփի ճիւաղը գլխուս փաթթեցիր։ Երեսդ չեմ ուզեր տեսնել, հայտէ՛, կայնէ դրան առջեւ եւ եկողներուն ըսէ, որ պարոնը ներսը չէ… յաճախորդները ներս հրամցո՛ւր։
Դրան առջեւ կը կայնիմ ու կը շարունակեմ ճաշել։ Չեմ խորհիր երբեք, որովհետեւ չեմ կրնար խորհիլ. չեմ սպասեր իրիկուան, որովհետեւ չեմ գիտեր, թէ ի՛նչ կրնամ ընել. չեմ ալ ուզեր, որ ժամանակը դանդաղի, որովհետեւ կը վախնամ, որ այս մարդը գլխուս փորձանք մը բերէ. չեմ ալ կրնար… ահա մարդ մը արագօրէն ներս կը մտնէ. ես «չեմ»երու մէջ կորսուած՝ չկրցայ արգելք ըլլալ։
Կռիւ, կռիւ, կռիւ։ Ժամը չորս։
Ժամը չորսին վարպետս այլայլած, դեղնած, շփոթ, կը վազէ քովս։
— Ծաղի՜կը, Ծաղիկը, տեսա՞ր Ծաղիկը։
— Ի՞նչ Ծաղիկ։
— Ճանըմ, Ծաղիկը չե՞ս գիտեր. այդ խելօք, կոյր կատուն, չկա՜յ, կորսուեր է, շո՛ւտ, դուռը գոցէ, երթանք Ծաղիկը գտնենք։ Ծաղի՜կ, Ծաղի՜կ, Ծաղի՜կ…
Ծաղիկը չկայ։ Փողոցները կը շրջինք, կը նայինք բոլոր աղբանոցներուն մէջ, բոլոր փոսերուն մէջ, բոլոր ճաշարանները կը մտնենք, կը հարցնենք անցորդներուն։ Ծաղիկը չկա՜յ, սարսափելի բան, «Ծաղիկ, Ծաղի՛կ, Ծաղի՜կ»։ Ժամը վեցուկէսին կը վերադառնանք խանութ, յոգնած, ջղայնացած. վարպետը՝ լացած, ես՝ ապուշցած։
⁂Անասուններու ընթրիքի ժամն է։ Պարոնը առաջին օրուան վերջին պատուէրները կու տայ։
— Ա՛ռ սա կողովը, գնա՛ ճաշարան Փարիզ, ըսէ տիրոջը, որ ես եմ ղրկած քեզ, ան գիտէ, ինչ որ տայ՝ա՛ռ, բեր։
Դանդաղ քայլերով կ՚երթամ ճաշարան Փարիզ։ Կը հարցնեմ տէրը, ինծի ցոյց կու տան բարակ սիւն մը. Աստուած իմ, եթէ սա մարդն է ճաշարանին տէրը, ինչո՞ւ ուրեմն կերակուր չ՚ուտեր, ու ահա պիտի մեռնի նիհարութենէ։ Կը մօտենամ Փարիզի տիրոջ ու երկիւղածօրէն՝
— Զիս պարոնը ղրկեց,— կ՚ըսեմ։
— Օհօ՜, ան ալ չափը անցուց,— կ՚ըսէ,— գնա՛ խոհանոց, անկիւնը… ոսկորներ կան, լեցուր կողովդ. քիչ մը սպասէ, որպէսզի սա պնակներէն աւելցած մսի կտորներն ալ լեցնես մէջը։
Կարծես ոտքիս տակ հողը կը սկսի շարժիլ. լախտի հարուած մը կը զգամ գանկիս վրայ. վայրկենապէս աչքերս կը լեցուին։ Ես՝ չորրորդ դասարանը աւարտած տղայ, ես՝ Սարգիս աղային անդրանիկ զաւակը, ես՝ ոսկորի եւ միսի կտորներ հաւաքե՜մ պնակներէն։ Այնքան կը կատղիմ, որ կողովը գետին զարնելս կու գայ, սակայն, հօրս ցասկոտ աչքերը կ՚երեւակայեմ, վարպետիս աչքերը տարօրինակօրէն կը դիտեն զիս ու քեռորդիիս աչքերուն ծիածանները իրարու կը մօտենան։ Գլուխս չեմ վերցներ, չըլլայ որ մէկը զիս ճանչնայ, ա՜հ, եթէ ընկերներէս մէկը զիս տեսնէ։ Դանդաղ կը յառաջանամ դէպի խոհանոց, լալով կը հաւաքեմ անկիւնի ոսկորները։ Քիչ ետք պնակները կու գան, զատ-զատ կը պարպեմ կողովիս մէջ։ Կողովը լեցուն է, կը շալկեմ զայն ու արագ քայլերով կը փախչիմ ճաշարանէն։ Դուրսը մթնած է. շուքի մը նման, պատին քսուելով, կը յառաջանամ։ Աստուած իմ, մարդ զիս թող չտեսնէ։ Յանկարծ անունս կը լսեմ։ Ետ չեմ դառնար, այս ո՞վ է, Աստուած իմ, քայլերս աւելի կ՚արագացնեմ։ Կրկին կը լսեմ անունս։ Ետ կը դառնամ, քեռորդիս է, բարկութենէս կը սկսիմ, երեխայի նման, բարձրաձայն լալ։
— Ի՞նչ կայ, ի՞նչ ունիս, ինչո՞ւ կու լաս. խօսէ՛։
Կէս կտուր ձայնով կը պատմեմ եղելութիւնը։
— Խեղկատա՛կ, թշուառակա՛ն,— կը բարկանայ քեռորդիս, կը վերցնէ կողովը ու արագ քայլերով կը յառաջանայ։ Ես, հեծկլտալով կը հետեւիմ իրեն։
— Մի՛ լար, դուն ալ անխելքին մէկն ես, ինչո՞ւ առտու կանուխ գործը ձգելով չեկար քովս, հա՞։ Ես գիտէի, որ այս մարդը խենթ է, սակայն այս աստիճան ըլլալէն լուռ չունէի։ Հիմա ցոյց կու տամ իրեն, թէ ես ո՛վ եմ։ Բայց, վարպե՜տ լուսանկարիչ է շատ լակոտը։ Հօրդ մի ըսեր, թէ գործը ձգեցիր, հասկցա՞ր. վաղը սովորականին պէս, կերակուրդ առ, քովս եկուր եւ ամէն բան ինծի ձգէ։
Բոլորովին թեթեւցած, քայլերս լայն կը բանամ ու վազեմ քեռորդիիս ետեւէն։ Ոսկոր մը կ՚իյնայ կողովէն, շուն մը կը վերցնէ զայն։ Անդիէն, ուրիշ շուն մը, հոտը կ՚առնէ ոսկորներուն ու կը հետեւի մեզի, երկու շուներ կը միանան անոր։ Խումբը աստիճանաբար կը ստուարանայ եւ երբ պարոնին խանութին առջեւ կը հասնինք՝ արդէն կողովին հետեւողներուն թիւը ինձմէ եւ երեք կատուներէ զատ, ութի է հասած։ Կանգ կ՚առնենք ճիշդ խանութին դրան դիմաց։
— Հիմա հո՛ս նայէ,— կ՚ըսէ քեռորդիս,— դուռը բա՛ց ու այդ վիճակին մէջ պահէ։
Կը հնազանդիմ քեռորդիիս։ Քեռորդիս գլուխը կը խոթէ ներս, կը դիտէ շուրջը ու կը սկսի կանչել շուներն ու կատուները. «Պօպի՛, պօպի՛, պօպի՛, փի՛ս, փի՛ս, փի՛ս», ու ինչպէս մայրիկները, գետինը մաքրելու ժամանակ, շառաչով մը ջուրը կը սփռեն գետին, ճիշդ այդպէս, քեռորդիս կը վերցնէ կողովը ու բոլոր ոսկորներն ու միսերը կը շպրտէ խանութին մէջ։ Մեզի ընկերացող շուներն ու կատուները ներս կը խուժեն, ներսի կատուներն ու շուներն ալ կը հասնին կողոպուտին ու ահա խառնիճաղանճը կը սկսի։ Քառասունաձայն, բարձրաղաղակ համերգի ձայնը, բոլոր դրացի խանութպանները կը հաւաքէ պարոնին դրան առջեւ, որոնք կը կրկնապատկեն աղմուկը՝ իրենց քահքահներով. իսկ պարոնը, ինքզինք աննախընթաց անակնկալի առջեւ գտնելով, աթոռի մը վրայ կայնած, կը դիտէ յարգելիներուն ճաշկերոյթը։
Կը դիտեմ քեռորդիս. աչքերուն ծիածանները գրեթէ իրարու են դպած, ու ժպիտը լուսնի մահիկը կը յիշեցնէ։ Ինծի կը դառնայ, գլուխը խորհրդաւոր կերպով կը շարժէ, ցուցամատը կը տանի ճակտին ու դանդաղ, հատ-հատ կ՚ըսէ։
— Խե՛լք, խե՛լք, տղաս, խե՛լք, տեսա՞ր ինչ ըրի։