Ազնուական Ժամը

Վեց բարեկամներ, նստած Գուրգէնենց հիւրանոցին մէջ, կը վիճաբանէինք։ Երբ աղմկարար խօսակցութիւնը վերջ գտաւ՝ կատարեալ լռութիւն տիրեց։ Լեւոն, որ լռութենէն շատ չէր ախորժեր, ըսաւ.

— Կեանքի մէջ ժամեր կան, զորս կ՚ուզենք մոռնալ, ժամեր ալ կան, զորս կ՚ուզենք յաճախ վերյիշել, բայց կայ ժամ մը, որ անզուգական է. եկէք, իւրաքանչիւրս, մեր կեանքին այդ ժամը պատմենք։

Հաճելի էր առաջարկը. նայուածքները սեւեռեցան մեր երիցագոյն բարեկամի դէմքին։ Սուրէն զգաց, որ փախուստի ճամբայ չունէր, մտածեց վայրկեան մը եւ սկսաւ խօսիլ։

Օր մը, հազիւ պաշտօնատեղիս հասած՝ հեռաձայնը հնչեց եւ ինծի անծանօթ ձայն մը ըսաւ.

— Հիւսիսային Աստղ Ապահովագրական Ընկերակցութեան Ափրիկէի եւ Մերձաւոր Արեւելքի մասնաճիւղերու ընդհանուր տնօրէնը կը փափաքի ձեզ տեսնել, ո՞ւր եւ ո՞ր ժամուն որ յարմար կը տեսնէք։ Խնդրեմ, իմացուցէք ինծի, կը սպասեմ ձեր պատասխանին։

Ա՛ռ քեզի բան. խոշո՜ր-խոշո՜ր բառեր եւ ծայրը կապուած ընդհանուր տնօրէն մը, եւ մարդը կը սպասէր պատասխանի։

— Այսօր, երեկոյեան ժամը վեցին, Պապ Իտրիս, Թանիոսի ճաշարանը,— պատասխանեցի ինքնաբերաբար։

— Շնորհակալ եմ,— ըսաւ ձայնը ու թրըխկ՝ գոցուեցաւ հեռաձայնը։

Տէր Աստուա՜ծ, պաշտօնեան տնօրէնի երես տեսնել չ՚ուզեր, իսկ այս մարդը զիս ընդհանուր տնօրէնի մը ներկայութեան պիտի հանէր։ Եկո՛ւր եւ, եթէ կրնաս, շարունակէ գործդ։ Ո՞վ էր այս ընդհանուր տնօրէնը, ո՞ր ազգին կը պատկանէր, ուրկէ՞ կը ճանչնար զիս, ի՞նչ կ՚ուզէր ինձմէ։ Ճար չկար, գործէն ետք պէտք էր տուն երթայի, կրկին ածիլուէի, կօշիկս ներկէի, հագուստս փոխէի։ Մինչեւ իրիկուն ոչ մէկ գործ կրցայ վերջացնել։

Երեկոյեան ժամը հինգուկէսին, նոր փեսայի նման շքուած, մտայ Թանիոսի ճաշարանը։ Պատուհանին քով սեղան մը գրաւեցի ու սկսայ դիտել Պապ Իտրիսի եռուզեռը։ Չէի ուզեր, որ ժամը վեց ըլլար։ Կը փափաքէի ժամերով մնալ այդպէս, դիտել ինձմով չհետաքրքրուող անձերը. անոնց անտարբեր նայուածքներուն կ՚ուղղէի աչքերս ու որեւէ յոգնութիւն չէի զգար։ Սակայն գիտէի, թէ քիչ ետք, ընդհանուր տնօրէնի մը ակնոցներուն տակէն, խորաթափանց աչքեր պիտի սեւեռէին ինծի ու չարչրկէին պաշտօնեայի երկչոտ հոգիս։

Ժամը վեց եղաւ, ու սկսայ անձկութեամբ շուրջս դիտել։ Գիտէի թէ որքա՜ն ճշդապահ կ՚ըլլան այս օտարականները։ Կասկած չկար, ինքն էր, զանգուածեղ, պատկառելի շքեղութիւն մը, հաստատ քայլերով մօտեցաւ ինծի։ Լայն, տնօրէնի ժպիտ մը կար ակնոցներուն տակ փայլփլող աչքերուն մէջ։ Աւելի մօտեցաւ, գրեթէ սեղանին դպաւ մարմինը. ժպիտը՝ ամբողջ դէմքը ողողած էր։ Ոտքի ելայ յարգալիր եւ «Yes Sir» մը ըսի։ Ան ձեռքերը բարձրացուց, դրաւ ուսերուս վրայ, մարմինս իրեն քաշեց եւ կատաղօրէն համբուրեց երեսս։

— Ձեռքերնիդ պէտք էր համբուրէի, բայց չհամարձակեցայ,— ըսաւ հայերէնով։

Ապշած սկսայ դիտել զինք։

— Չկրցա՞ք ճանչնալ զիս,— հարցուց ժպտուն, սակայն թաց աչքերով։

Չկրցայ պատասխանել, ուշի ուշով դէմքը կը դիտէի։

— Ես Գէորգն եմ, Գէորգը,— ըսաւ,— Գէորգ Ծերունեանը։

Յիշեցի, յիշեցի ու արիւնս եռաց, նկատի չառի շուրջի մարդիկը, չաշխատեցայ ծածկել աչքերէս ցայտող արցունքի կաթիլները, գրկեցի ու ջերմօրէն կրկին ու կրկին համբուրեցի։

Դէմ դիմաց նստեցանք, ու անխօս, երկար ատեն զիրար դիտեցինք։

— Պատմէ՛, պատմէ, Գէորգ,— խզեցի լռութիւնը,— այս ի՜նչ հաճելի անակնկալ է։ Ի՞նչ կ՚ընես, մայրդ ո՞ղջ է, ամուսնացա՞ր, տիկինդ հա՞յ է, զաւակներ ունի՞ս, ո՞ւր կը բնակիս։

— Շատ լաւ է գործս, պարո՛ն,— ըսաւ,— ընկերութեան ընդհանուր տնօրէններէն մէկն եմ եւ միաժամանակ կարեւոր բաժնետէր մը։ Նիւ Եորք հաստատուած ենք։ Մայրս շատ ծերացած է, եւ առողջութիւնը, որ երբեք նախանձելի չէր եղած, հիմա աւելի վատթարացած է։ Այնքան յաճախ կը յիշէ ձեզ եւ ձեր մասին կը խօսի, որ բոլորս ալ կը կարծենք, թէ մեր ընտանիքին մէկ անդամն էք դուք։ Կինս հայէ զատ ուրիշ բան չէր կրնար ըլլալ. կրնամ ըսել, թէ լաւ հայ է։ Երբեք մանչեր ունիմ. Սուրէն, Րաֆֆի, Վարուժան։ Սուրէնը շատ հպարտ է ձեր անունը կրելուն համար։ Հաւատացէք, որ վայրկեան մ՚իսկ չենք մոռցած ձեզ. ձեզի կը պարտիմ այս բոլոր ունեցածներս։

— Ո՛չ,— ըսի,— ո՛չ, դուն շա՜տ աւելիին արժանի ես, շատ աւելիին։ Կը յիշե՞ս ինչպէս սկսար կեանքիդ պայքարը։

— Մէն մի ժամը կը յիշեմ,— ըսաւ Գէորգ։

Ու թաղուեցանք երազանքի մէջ։

Չեմ յիշեր, թէ որքան ատեն լուռ մնացինք՝ դէմ դիմաց նստած։ Չեմ գիտեր, թէ Գէորգ ի՛նչ երազներու մէջ մխրճուեցաւ։ Ես վերադարձայ 1933-ին։

Մօրս կրած հազար զրկանքներուն իբրեւ վարձատրութիւն՝ գոլէճի աւարտական վկայականը ձեռքս, վերադարձայ մեր քէմփը։ Վճռած էի ուսուցիչ ըլլալ ու ծառայել մեր մատղաշ սերունդին։ Պաշտօն մը ձեռք ձգելու համար դիմեցի տասնեակ մը վարժարաններու։ Ու օր մըն ալ, հրաւիրուեցայ վարի քէմփի դպրոցներէն մէկուն մէջ ծառայելու իբրեւ տնօրէն։ Ուզեցի մերժել. ես տնօրէ՜ն, դպրոցը նորաւարտ երիտասարդ մը, խեղճ ու անփորձ։ Բայց ճար չկար, անգործ չէի կրնար մնալ, ընդունեցի տնօրէն ըլլալ։

Մայրս շատ ուրախ էր։ Արձանագրութեան առաջին օրը կանուխ արթնցուց զիս։ Նախաճաշը կը պատրաստէր, սովորականէն աւելի ճոխ էր սեղանը, թէյի տեղ կաթ կար այն օր, քանի մը կանաչ ձիթապտուղ եւ կտոր մը պանիր։

— Ի՞նչ է, մայրիկ, հարստացա՞նք,— հարցուցի ժպտուն։

— Անշո՛ւշտ, անշուշտ, տղաս տնօրէն է,— պատասխանեց մայրս հպարտօրէն։

Դուրսը, փոքրիկ տղայ մը, կոկորդը պատռելու աստիճան զիլ ձայնով կը պոռար. «Կարկանդակնե՜ր, քիւնչիով թարմ կարկանդակներ»։ Մայրս ներս կանչեց տղան։ Նիհարակազմ, ժպտուն պատանի մըն էր. գաւազանի մը վրայ շարած էր մատի հաստութեամբ, մէջտեղը ծակ կարկանդակներ։ Մայրս երկու հատ գնեց։ Փոքրիկ տղան շնորհակալութիւն յայտնեց ու անհետացաւ։ Հազիւ դուրս ելած՝ կրկին լսեցինք անոր զիլ ձայնը։

Նախաճաշէն ետք շտապեցի դպրոց հասնիլ։ Առաջին անգամ կը տեսնէի այդ դպրոցը։ Թիթեղաշէն, միայարկ, քանի մը սենեակներ կային՝ փոքր բակի մը շուրջ։ Խեղճ արտաքինով տիկին մը եւ չորս օրիորդներ ինծի կը սպասէին։ Ծանօթացանք իրարու հետ եւ սկսանք արձանագրութեան։ Ծնողներ, իրենց փոքրիկներուն ձեռքէն բռնած կու գային։ Բոլորն ալ աղքատ էին, բոլորն ալ խեղճ, հետը դրամ բերող չկար։ Նոյն յանկերգը կը լսուէր. «Անգործ ենք, խեղճ ենք. մեր պատուելիէն թուղթ մը կը բերենք»։

Կէսօրուան մօտ եկաւ պատանի մը։ Ուշադրութեամբ սկսայ զինք դիտել։ Կարկանդակ ծախող տղան էր։

— Անուն մականո՞ւն։

— Գէորգ Ծերունեան։

— Քանիերո՞րդ դասարան։

— Չորրորդ։

— Որքա՞ն կրնաս վճարել։

— Յիսուն դահեկան։

Վճարեց ու մեկնեցաւ՝ զիս խորասուզելով մտածումներու մէջ։ Ես ձրիօրէն կարդացած էի, հազար տեսակ գործեր ստանձնած էի դպրոցներու մէջ, բայց երբեք փողոց չէի իջած, այդ տարիքին, ապրուստ ճարելու մէջէն։ Կէսօրին, երբ տուն վերադարձայ, աւետիս մը տալու ձեւով, «Մայրիկ,— ըսի,— կարկանդակ ծախող տղան աշակերտս պիտի ըլլայ»։

Երեկոյեան գացի Նոր Մարաշ՝ բարեկամներ այցելելու։ Փողոցը կայնած կը խօսէինք դպրոցական օրերու շուրջ։ Հեռուն նշմարեցի կօշիկի ներկարար մը, նայեցայ կօշիկներուս, փայլ չէր մնացած։ Ինքնաբերաբար «պօյաճի» պոռացի։ Պատանին մօտեցաւ ինծի, Գէորգն էր, կարկանդակ ծախող տղան, հազար անգամ զղջացի կանչելուս։ Գէորգ մօտեցաւ եւ սնտուկը դրաւ ոտքերուս առջեւ։ Շուարեցայ, չէի գիտեր ի՛նչ պէտք է ընէի։

— Հրամմեցէ՛ք, պարոն,— ըսաւ Գէորգ։

Զետեղեցի ոտքս սնտուկին ու սկսայ դիտել կօշիկիս վրայ ծռած գլուխը։ «Ի՞նչ կը խորհի արդեօք իմ մասիս», ըսի ես ինծի։ Մինչեւ ականջներուս ծայրը կարմրեցայ. այս բանը պէտք չէր ընէի։ Շփոթեցայ, որքա՞ն պէտք էր վճարէի, աւելի՞ պէտք էր տայի, թէ սովորական գինը։ Հինգ դահեկաննոց մը տուի։ «Շնորհակալ եմ», ըսաւ, առաւ հինգ դահեկաննոցը ու վերադարձուց երեք դահեկան։ Երկու զոյգ կօշիկ եւս ներկեց եւ մեկնեցաւ։

Շաբաթ մը ետք, դպրոցները կանոնաւորաբար սկսան։ Դպրոցին օրինակելի տղան էր Գէորգ։ Դասերը միշտ լաւ պատրաստած կ՚ըլլար, միշտ մաքուր էր եւ ուշադիր։ Առտուները միշտ կը հնչէր կարկանդակ յայտարարող զիլ ձայնը ու երեկոները յաճախ կը տեսնէինք զինք՝ կօշիկ ներկելով զբաղած։ Աստիճանաբար կապուեցայ այս տղուն. մեծ եղբօր մը պէս սկսայ սիրել զինք. ուշադրութեամբ հետեւեցայ իր բոլոր քայլերուն։ Կէսօրները, հազիւ թէ տասը վայրկեան կը բացակայէր դպրոցէն ու կը վերադառնար. հազիւ վերադարձած՝ կը սկսէր դասերը սերտել։ Ո՞ւր կ՚երթար տասը վայրկեան։ Անկարելի էր որ տուն հասնէր այդ կարճ ժամանակամիջոցին։ Տղոցմէ իմացայ ճշմարտութիւնը։ Կարկանդակ ծախած ատեն՝ կոտրածները կը պահէ եղեր պայուսակին մէջ, կէսօրները՝ քէմփէն դուրս կ՚ելլէր, կ՚ուտէր զանոնք ու կը վերադառնար դպրոց։

Փոթորկոտ առտու մը, Գէորգ ուշացաւ դպրոց գալ։ Երբ հարցուցի պատճառը, իր դասընկերներէն տղայ մը ըսաւ, թէ փոթորկոտ օրերուն, առաւօտեան ժամը երեքին, Գէորգ կ՚երթար ծով, քաղաքին աղբերուն թափուած տեղը, երկաթ, պղինձ, ոսկոր եւ լաթ կը հաւաքէր ծախելու համար։ Հասկցայ նոյն տղայէն, թէ Գէորգ հիւանդ մայր մը ունէր՝ անկարող աշխատելու։ Գէորգ իր աշխատանքով կը պահէր մայրը եւ դպրոց կը յաճախէր։

Օր մը, երբ վստահ գիտէի, թէ Գէորգ տունը չէր, այցելութիւն մը տուի մօրը։ Փոքրիկ, թիթեղեայ սենեակ մըն էր տուներնին։ Մաքուր էր ամէն կողմ։ Գէորգին մայրը շուարած մնաց, թէ ինչպէս պատուէր իր տղուն տնօրէնը։ Մօրը բառերուն մէջէն տեսայ Գէորգը։ Գէորգը ինձմէ շատ աւելի զօրաւոր կերտուած էր, հակառակ այդ ճշմարտութեան, ուխտեցի տէր կանգնիլ անոր։

Երկու տարի ետք, նախակրթարանը աւարտեց, դասարանին մէջ առաջին հանդիսանալով։ Ուզեց արհեստի մը հետեւիլ՝ հակառակեցայ։ Պէտք էր ուսումը շարունակէր. համոզեցի զինք, որ ես կրնայի ձրիօրէն բարձրագոյն կրթարան մը ղրկել զինք։ Չկրցայ ամբողջութեամբ ձրի կարգադրել ու մնացեալ գումարը իմ նիհար ամսականէս կը վճարէի։ Այլեւս կօշիկ չէր ներկեր փողոցները, ոչ ալ կարկանդակ կը ծախէր։ Կարգադրեցի, որպէսզի վաճառականի մը հաշիւները պահէր։ Վաճառականը չնչին գումար մը խոստացաւ տալ։ Ես համաձայնեցայ վաճառականին հետ, որ քիչ մը աւելի վճարէր ինք ու տարբերութիւնը գանձէր ինձմէ։ Մայրը գիտէր այս բաները, բայց Գէորգ անտեղեակ էր ամբողջովին։

Բարձրագոյն վարժարանի իններորդ դասարանը աւարտեց եւ մօրը հետ մեկնեցաւ Հարաւային Ամերիկա։ Հեռաւոր ազգական մը բարի էր եղած ճամբու ծախքը հայթայթել։

Քանի մը նամակներ ստացայ իրմէ ու անկէ ետք կատարեալ լռութիւն տիրեց… ու ահա, պատկառազդու ընդհանուր տնօրէն մը, նստած էր դէմս։

— Գէորգ,— ըսի,— պատմէ՛, կ՚երեւի տարօրինակ կեանք մը ունեցած ես։

— Ո՛չ, պարոն,— ըսաւ,— ընդհակառակն, շատ բախտաւոր ու խաղաղ կեանք մըն է եղած։ Հարաւային Ամերիկայի մէջ սորվեցայ կօշիկի երես կարել, գիշեր ու ցերեկ կ՚աշխատէի, անսպառ գործ կար, առատ դրամ կը շահէի։ Քանի մը տարի ետք, մօրս հետ Միացեալ Նահանգներ փոխադրուեցանք։ Հոս լաւ դրամ կը շահէի։ Գիշերները սկսայ դպրոց յաճախել. տնտեսագիտութեան կը հետեւէի։ 1949-ին, տնտեսագիտութեան տոքթորան առի՝ երբ տակաւին կօշիկի երեսներ կը կարէի ապրելու համար։ Նոյն տարին մտայ այս ընկերութեան մէջ ու շատ բախտաւոր եղայ։ Մայրս ձեր ըրած բոլոր զոհողութիւնները պատմած է ինծի։ Ուզեցի երախտագիտութիւնս յայտնել ձեզի։ Ձեր անունով չորս հայ սաներ կը պահեմ ամերիկեան համալսարաններուն մէջ, այն յոյսով, որ անոնք ալ իրենց կարգին ուրիշ ուսանողներու օգտակար կ՚ըլլան ապագային։ Ուզեցի միշտ թղթակցիլ ձեզի հետ։ Հարաւային Ամերիկա եղած ատենս իմացայ, թէ դուք ալ, այս երկիրը ձգած էիք։ Անցեալ ամիս բարեկամէ մը իմացայ ձեր հասցէն ու շտապեցի հոս գալ։ Քիչ մըն ալ ձեր մասին խօսեցէք, պարո՛ն, հետաքրքրութիւնը կը խեղդէ զիս։

— Ո՛չ,— ըսի,— ո՛չ հոս, ո՛չ այս օտար ճաշարանին մէջ։ Կ՚երթանք մեզի, կը տեսնես զաւակներս, զաւակներս կը տեսնեն քեզ, յաճախ խօսած եմ անոնց կարկանդակ ծախող ու կօշիկ ներկող պատանիի մը մասին։ Սիրելի Գէորգ, դուն իմ կեանքս անուշութեամբ լեցուցիր, կ՚ուզեմ ատկէ բաժին հանել զաւակներուս։

Ձգեցինք ճաշարանը ու գացինք մեր տունը։

Այս է իմ կեանքիս անզուգական ժամը։ Այս ժամն է իմ տառապալից ուսուցչական կեանքիս քաղցրագոյն վարձատրութիւնը։

Սուրէն լռեց ու աչքերուն մէջ կը տեսնէինք այդ ժամուան ձգած անուշութիւնը։