Պեխի մը համար

Մեր գիւղին մէջ ուշադրութիւն կը գրաւէին անոնք, որ պեխ չունէին եւ անոնք, որ փառապանծ պեխեր ունէին, ու քանի Շմաւոնը, մեր գիւղին մէջ կ՚ապրէր, միւս գիւղացիները յուսահատած էին իրենց պեխերուն խնամք տանելէ։ Ի՞նչ օգուտ պեխերուն վրայ ժամանակ վատնել, երբ Շմաւոնին պեխերը, աստուածատուր շնորհով մը կը կլորնային քթին երկու կողմերը, նժոյգի մը պոչի մազերուն չափ փայլուն ու երկրաչափական ճշգրտութեամբ մը անխորտակելի։ Ու, պէտք էր տեսած ըլլալ Շմաւոնի հօրը պեխերը։ Ծերերը կը պատմէին, թէ Շմաւոն անկասկած պիտի ամչնար բաղդատուիլ հօրը հետ։

Շմաւոն կ՚աճապարէր այդ օր. չորս աղջիկներէ ետք՝ Աստուած բախտաւորած էր զինք մանչ զաւակով մը։ Երբ Նազիկ դուռը բացաւ՝ Շմաւոն վազեց Շահանին մահճակալին մօտ, իր կոշտ ձեռքերուն մէջ առաւ մանչուկը, բարձրացուց գլխէն վեր ու «Փառք Քեզ, Տէ՛ր, փառք Քեզ», ըսաւ։ Շահանը յանձնեց մօրը ու ճկոյթ մատը սահեցուց փոքրիկին վերի շրթունքին վրայէն։ Ժպտեցաւ։ Գեղատեսիլ պեխերուն ժառանգական գիծը պիտի շարունակուէր։

Շահան մեծցաւ գիւղին մէջ։ Օր մը, ընկերներուն հետ գնաց առուն ձուկ բռնելու, օր մը լեռները մագլցեցաւ, օր մը ծառերէն պտուղ գողցաւ եւ օր մըն ալ տուն վերադարձաւ՝ երեսը արիւնած ու հագուստը բզկտուած։ Հայրը աշխատեցաւ իմանալ պատճառը. անօգուտ։ Մայրը մօտեցաւ տղուն, գգուեց մազերը, մեղմօրէն համբուրեց, մատներովը շոյեց դէմքին վրայի վէրքը ու քնքուշութեամբ ուզեց իմանալ այդ վիճակին պատճառը։

— Քէօսէ Ղազարին տղան հօրս պեխերուն հայհոյեց,— ըսաւ Շահան ու յանկարծ փղձկեցաւ,— ես ալ կռուեցայ հետը. հինգ օր չի կրնար անկողնէն ելլել. այնքա՜ն ծեծեցի։

Ծնողքը ժպտեցան. տղուն մէջ սկսած էր պեխի արժանապատուութեան գիտակցութիւնը։

Քանի կը մեծնար Շահան, այնքան կ՚աւելնար գեղեցիկ պեխերու նկատմամբ տածած սէրը։ Ու երբ, օր մըն ալ, հայելիին մէջ տեսաւ, թէ քթին տակի աղուամազերը սկսած էին մազի կերպարանք ստանալ՝ սէրը վերածուեցաւ կիրքի։ Գեղեցկութեանը նոր գիտակցող նորափթիթ օրիորդի մը նման՝ չհեռացաւ հայելիին դիմացէն։ Կանխահաս խնամքի մը սկսաւ. մատները, զգուշութեամբ, կը քսէր այն տեղերուն, ուր պեխերը պիտի գային՝ ուշադրութիւնը գրաւելու գիւղի աղջիկներուն։

Քանի մը տարիներ ետք՝ եկան այն պեխերը, ու ի՜նչ պեխեր, Տէր Աստուած, կակուղ, մութ կարմիր գոյն, վերի շրթունքին վրայ, ուղղահայեաց բարակ գիծով մը բաժնուած՝ կ՚երկարէին հակառակ ուղղութիւններով։ Քաղաքացիները գաղափար չունին, թէ ի՛նչ ըսել է, երբեք ածելի չդպցնել պեխին ու աղուամազ հասակէն շոյել, կրթել, գգուել, գուրգուրալ վրան։ Շահանի դէմքն ալ ուշագրաւ գեղեցկութիւն մը ունէր։ Բարձր հասակին վրան զետեղուած առնական դէմք մը, սեւ մազեր, կապոյտի ու կարմիրի խառն գոյն մը խոշոր աչքերուն մէջ ու զօրաւոր կզակ մը։ Սեւ, առատ մազեր ու շատ մութ, կարմիր պեխեր՝ այս էր գիւղացիներուն աչքին աստուածային բարութեան շռայլումը։

Պեխերը, տարիներու զուգընթաց, երկարեցան, դարձան վեր, կլորցան ու քթին երկու կողմերը նուրբ շրջանակներ կազմեցին։ Փայլուն, ողորկ, ոչ մէկ ըմբոստ մազ գլուխը կը բարձրացնէր շրջանակէն դուրս։ Ձիարշաւներէ, գօտեմարտերէ, լողալու մրցումներէ ետք՝ մատի մէկ հպումով, նոյն արքայական, հպարտ դիրքը կը ստանային անոնք։

Խորշոմած ծերունիները կը վիճաբանէին, թէ Շահանի կամ անոր մեծ հօրը պեխերն էին աւելի շքեղ ու քթերնին տակէն կը մռմռային.

— Հէ՜յ, ողորմած հոգի, ե՛լ, ե՛լ, սանկ մէյ մը նայէ թոռնիկիդ պեխերուն, զուարթացիր ու հանգիստ սրտով վերադարձիր յաւիտենական քունիդ։

Դաշտի աշխատանքէն ետք, փողոցներէն անցած ատեն, կարծես պեխերովը կ՚աւլէր քաշուած «ա՜խ»երը։ Գիւղի աղջիկները բազմաթիւ օրեր սպասեցին, որ Շահանին հայրը այցելէր իրենց տուները։ Սակայն ո՛չ աղջիկները եւ ոչ ալ Շահան այդ բախտին չարժանացան։

Պատերազմի լուրերը սկսած էին գալ, պատերազմ ալ եկաւ, աւլեց գիւղը։ Ջարդուեցան, ցրուեցան, կորսուեցան ու մնացողներուն համար, օր մըն ալ, վերջ գտաւ աքսորի ճամբան Պէյրութի մէջ։

Շահան կորսնցուցած էր ամէն ինչ՝ բացի իր փոքր քրոջմէն, անոր որդիէն եւ իր պեխերէն։ Հիմա քէմփի փողոցներուն մէջէն, քսուելով անշուք խրճիթներուն, նոյն անգին պեխերը կ՚անցնէին՝ կորսնցուցած հետաքրքիր նայուածքները։ Նախկին գիւղացիները, հացը աւելի յափշտակութեամբ կը դիտէին, քան այդ շքեղ պեխերը։ Շահան պեխը նուաստացնող ամէն տեսակ գործերու մէջ նետուեցաւ՝ քոյրն ու անոր որդին ապրեցնելու համար։ Օր մը բանուոր էր, ուրիշ օր մը փռապանի աշկերտ, օր մը ծով կ՚երթար՝ հոն թափուող քաղաքի աղբերուն մէջէն ոսկոր, լաթ հաւաքելու, ուրիշ օր մը բեռնակիր էր, սակայն մօր մը նման, որ ունեցած միակ հացի փշրանքը զաւկին կու տայ՝ ան խնամեց իր պեխերը։ Այս ժանգոտած թիթեղներուն մէջ իր պեխերը աւելի փայլուն կ՚երեւէին, քան երբեւիցէ. ու մարդիկ կը մեղքնային կորսուած արժէքներէն աւելի՝ այդ փրկուած արժէքին վրայ։

Գործերը վատթարացան։ Հաց ճարելը աւելի դժուար էր, քան անօթութենէ մեռնիլը։ Մարդիկ սկսան Հարաւային Ամերիկա գաղթել՝ հազար ծանօթէ, հազար անծանօթէ ճամբու ծախս մը ճարելով։

Շատեր մեկնեցան ու ահա, օր մըն ալ, բարեկամ մը Շահանին ճամբու ծախսը ղրկեց։

Յաջորդ առաւօտ, կիրակնօրեայ զգեստները հագած, պեխը աւելի կենդանացած, գնաց բժիշկին մօտ՝ աչքերը քննել տալու։ Բժիշկը նայեցաւ այդ վճիտ աչքերուն, այդ աչքերէն աւելի գեղեցիկ պեխերուն, ու՝

— Թրաքոմա չկայ,— ըսաւ,— պոն է. միայն կասկածելի թեթեւ կարմրութիւն մը կայ կոպերուդ տակը. մի քանի օրուան խնամքով կ՚անհետանայ։ Բայց մեղք պիտի ըլլայ այս պեխերուդ։

— Ինչո՞ւ,— հարցուց Շահան զարմացած։

— Ամերիկայի մէջ քիչ մը տարօրինակ պիտի երեւին ասոնք. պէտք է ածիլես։

— Ի՜նչ, երբե՛ք,— պոռաց Շահան ու բժիշկին դուռը դղրդելով դուրս վազեց։

Շահան վերադարձած էր տուն, զայրոյթը կ՚եռար ներսիդին, աչքերը կարմրած էին ու ձեռները կը դողային։

— Ի՞նչ ունիս, Շահան,— հարցուց քոյրը երկիւղով։

Շահան պոռթկաց.

— Ամերիկա՜, Ամերիկա՜, թքե՛ր եմ ես Ամերիկայի վրան։ Պեխերս տարօրինակ պիտի երեւին եղեր. խերն անիծեմ Ամերիկա գացողին։ Յակոբին ղրկած դրամը վերադարձուր. չե՛մ ուզեր, կը հասկնա՞ս։ Ո՛չ, պեխին դարը չի փոխուիր։ Ո՛չ, եթէ հայրս ողջ ըլլար, պեխս ածիլել չէր թուլատրեր։ Ո՛չ, անօթի պտըտիլը անպեխ պտըտելէն աւելի ամօթ չէ։ Ո՛չ, Թուրքերը ուզեցին, սակայն չկրցան պեխիս դպչիլ։ Ի՞նչ ըսիր, պեխը ի՞նչ արժէք ունի, պեխը ի՞նչ արժէք ունի. ա՛ռ քեզի պեխին արժէքը։

Շահան, շառաչուն ապտակ մը իջեցուց քրոջ դէմքին։ Անմիջապէս զղջաց, ներողութիւն խնդրեց, ուզեց ձեռքը համբուրել. պիտի լար՝ եթէ պեխերը արգելք չըլլային։ Քոյրը համոզուեցաւ. որ Շահան պէտք էր պեխերովը ճամբայ ելլէր Ամերիկա երթալու համար։

Երկու ամիս ետք՝ չորս ընկերները ճամբայ պիտի ելլէին։ Շահանի քոյրը, գաղտնաբար, տեսաւ Շահանին ընկերները ու աղաչեց, որ համոզեն Շահանը, որպէսզի պեխերը ածիլէր նաւուն մէջ։

Նաւահանգիստին մէջ քոյր ու եղբայր լալով բաժնուեցան իրարմէ։ Շահան բռնեց քրոջ ձեռքը ու ըսաւ.

— Քո՛յր, աշխարհի վրայ ոչ ոք ունինք բացի բարեկամէ մը։ Լաւ հոգ տար քեզի եւ Երուանդին. մի քանի ամիսէն ձեզ քովս կը բերեմ։

Արցունքները չորցան ու նաւը ճամբայ ելաւ։

Շահան շատ ախորժեցաւ ծովու ճամբորդութենէն, մինչեւ այն օրը, երբ ընկերները թելադրեցին իրեն, որ պեխերը ածիլէ։

— Տէր Աստուա՜ծ,— պոռաց,— ծօ՛, յիմարացեր էք դուք։ Ճշմարիտ, եթէ անգամ մըն ալ կրկնէք այդ խօսքը ձեզ ծով կը նետեմ։

— Շահա՛ն, խելքդ գլուխդ հաւաքէ,— ըսին ընկերները,— կ՚ըսեն, թէ ամերիկացի բժիշկը մարդուն տեսքին ալ կը նայի։ Եթէ պեխերդ տեսնէ՝ «նօ պօն» կ՚ըսէ։

Շահան խոյացաւ ընկերներուն վրայ։

— Ծօ՛, յիմարներ,— պոռաց,— եթէ դուք պատիւ ունենայիք ձեր պեխերը չէիք ածիլեր։ Այդ ձեր կատուի պեխերն իսկ արժէք մը ունէին։ Նամուս չունի՞ք դուք։

Երեք ընկերները հեռացան. չէին յուսահատած սակայն. երկար խորհրդակցութենէ ետք զատուեցան։

Այդ գիշեր, երբ Շահան հանդարտօրէն կը քնանար՝ երեք ընկերները, կատուի քայլերով մօտեցան Շահանին ու մկրատով կտրեցին պեխին ծայրերու երկու շրջանակները։

Առաւօտուն, երբ Շահան արթնցաւ, տարօրինակ բան մը զգաց վրան։ Ձեռքը պեխին տարաւ ու ցատկեց։ Դիմացը, հայելիին մէջ, տեսաւ ապուշ դէմք մը։ Կարմրեցաւ. կատաղութիւնը յորդեցաւ. կիցի հարուած մը հայելին վար թափեց։ Վազեց դէպի անկողինը, տակը պահած դանակը դուրս քաշեց եւ ելաւ նաւու կամրջակը։ Իր ընկերները չկային. սկսաւ խելագարի նման վազել. պոռաց վիրաւոր առիւծի նման.

— Եթէ տղամարդ էք, դուրս եկէ՜ք, եթէ կաթիլ մը հայու արիւն ունիք, դո՛ւրս եկէք ու ծիծաղեցէք վրաս. անվարտինե՜ր։

Սպասեց. ոչ մէկ ձայն։

— Թո՛ւ, ձեր անուան, ձեր նամուսի՛ն, ձեր արիւնին,— ըսաւ ու վազելով վերադարձաւ սենեակ։

Կղպեց դուռը վրան, գլուխը զարկաւ մահճակալին ու լացաւ։ Լացաւ ցնցուելով, ողբագինօրէն լացաւ իր կորսնցուցած բոլոր սիրելիներուն վրայ, լացաւ իր գիւղին վրայ, իր քրոջը ու անոր որբին վրայ ու իր վրայ։

Չորս օր ետք, ընկերները երեւցան։ Շահան կռնակը դարձուց։ Ընկերները սրտի ճմլումով տեսան Շահանին ցաւատանջ դէմքը, կարմրած աչքերը ու պեխերը՝ մէկ կողմը միւսէն աւելի երկայն՝ անխնամ ձգուած։

Մեծ զգուշութեամբ մօտեցան իրեն, ներողութիւն խնդրեցին ու ըսին.

— Շահա՛ն, հաւատա՛, քու օգտիդ համար ըրինք, երբ Ամերիկա մտնենք, կրկին կ՚երկարես։ Գիտենք, առաջուան չափ աղուոր չեն ըլլար, սակայն կրկին ալ անոնց հաւասարող պիտի չգտնուի։ Քոյրդ յիշէ, Երուանդը յիշէ, անոնց սիրոյն համար ածիլել տուր սա պեխերդ։

Առանց խօսելու, Շահան գնաց սափրիչին ու խնդրեց, որ հայելին հակառակ կողմ դարձնէ ու ածիլէ պեխերը։ Ամբողջ կեանք մը պեխով անցնել ու օր մըն ալ, իրիկունը, անպեխ դառնալ անկողին։ Ասոր յաջորդող գիշերները, Շահան անգիտակցօրէն կու լար քունին մէջ։

Նաւը հասաւ Ամերիկա։ Կլոր փորով, պատկառելի պեխերով բժիշկ մը, իր օգնականներուն հետ, սկսաւ քննել աչքերը։ Երբ կարգը Շահանին հասաւ, Շահանի սիրտը սկսաւ ուժգնօրէն բաբախել։ Աքսորի ճամբուն վրայ, իր դահիճներուն սուրին առջեւ, սիրտը այնքան արագ չէր տրոփած։ Աչքերը սեւեռած էին բժիշկին ծաւալուն պեխերուն վրայ։ Բժիշկը, անտարբեր, ակնոցներուն մէջէն քննեց Շահանին սիրուն, սակայն կարմրած աչքերը, ու քթին տակէն «նօ պօն» մը դուրս ելաւ։ Շահան լսեց այդ բառը, ու բռունցքի հարուած մը, որ ցուլ մը կրնար տապալել, բժիշկը գլտորեց, անզգայ վիճակի մէջ, տախտակամածին վրայ։

Ոստիկանները խուժեցին Շահանին վրայ, ձերբակալեցին ու բանտարկեցին խուցի մը մէջ։

Քանի մը օր ետք, նաւը իր վերադարձի փողը կը փչէր։ Շահան առանձին էր. ան գամուած մնաց անկողնին։ Առաջին ճաշի պնակը կոտրեց, սպասաւորին գլխուն վրայ ու դուրս նետեց սենեակէն։ Վերադարձը տաժանելի էր։ Երբ Պէյրութ հասաւ՝ այդ շքեղ երիտասարդէն մնացած էր խորտակուած խլեակ մը։ Քոյրը, արցունքները առատօրէն հոսեցնելով, տարաւ Շահանը տուն։ Շահան, երկար ամիսներ, պայքարեցաւ մահուան եւ կեանքի միջեւ։

Դրացիները այպանեցին Շահանը. «Պեխի մը համար հիւանդանա՜լ, բի՜ւհ», ըսին։ Ասոնք շատ շուտ մոռցած էին հայրենի գիւղը, անոր բարքերը, իրենց հիացումը։ Մարդիկ սկսած էին միայն հացի համար հիւանդանալ։