Հերոսները

Ապակեփեղկերուն զարնուող կարկուտի հատիկներուն բարձրացուցած աղմուկը, պատճառ դարձաւ, որ չլսեմ դրան զանգը։ Այցելուն, ներսի լոյսէն քաջալերուած, յամառօրէն շարունակած էր մատը պահել զանգի կոճակին վրայ։

Վերջապէս բացի դուռը։

Ֆուատ, յանդիմանական ակնարկ մը նետեց վրաս, թրջուած վերարկուն հանեց, թօթուեց եւ ինծի երկարեց։

Յոգնած կ՚երեւէր. հիւրանոցը, թիկնաթոռին մէջ տեղաւորուելէն ետքն էր միայն, որ հեւքը դադրեցաւ։

— Ականջներդ պէտք է քննել տաս,— ըսաւ։

— Մարմնիս միակ առողջ մնացած մասը ականջս է,— ըսի,— դուն կարկուտին խօսք հասկցնելու ես։ Խօսէ՛ նայինք, ի՞նչ գործ ունիս հոս. այս փոթորիկին միայն սատանաները դուրս կ՚ելլեն։

— Սատանանե՞րը միայն,— ժպտեցաւ,— կ՚երեւի հանգստաւէտ կեանքը յիշողութիւնը կը տկարացնէ։

— Ո՞ւր կ՚ուզես առաջնորդել զիս. թէ ոչ, այս մրրիկին, զիս դուրս հանել է նպատակդ,— հարցուցի։

— Ո՛չ, ո՛չ, մի՛ վախնար,— հանդարտեցուց զիս,— եկայ հոս պարզապէս ըսելու, որ այսօր կանուխ մտնես ետ անկողնին. վաղը, առաւօտեան ժամը չորսին, մե՜ծ մարդիկ պիտի առաջնորդես, փրոֆեսէօրներ, իմաստասէրներ, ընկերաբաններ։

— Հանելո՞ւկ է ըսածդ,— հարցուցի։

— Այո՛, անլուծելի հանելուկ մը,— պատասխանեց Ֆուատ։

Ֆուատ Սարհան դասընկերս եղած էր ժամանակին։ Ես կէս ձգած էի ուսումս, նիւթական նեղութիւններու հետեւանքով. ինք՝ շարունակած էր, ընկերաբանութեան տոքթորային տիրացած, համբաւ շահած ու փրոֆեսէօր նշանակուած Ամերիկեան Համալսարանի մը մէջ։ Մտերիմ բարեկամներ էինք, բազմաթիւ անգամներ այցելած էր մեր քէմփը, տեղեակ էր մեր ապրելակերպին։ Դպրոցէն ետք մեր ճամբաները զատուած էին, սակայն, ինծի անհասկնալի պատճառներով, շարունակած էր բարեկամ մնալ հետս։

— Դո՛ւն, համբաւեալ փրոֆեսէօր,— ըսի,— դուն չե՞ս կրնար լուծել այդ հանելուկը։

— Ո՛չ,— պատասխանեց,— վաղը, գիտնականներու խումբ մը, քու օգնութեամբ, պիտի աշխատի լուծել հանելուկը։

— Իմ օգնութեամբս,— հարցուցի զարմացած։

— Նայէ՛,— ըսաւ,— շատ ժամանակ չունիմ վատնելիք։ Անշուշտ լսած ըլլալու ես, թէ ընկերաբանութեան համաժողով մը ունինք ներկայիս, աշխարհի ամէն կողմերէն ժամանած համբաւեալ ընկերաբաններու մասնակցութեամբ։ Երէկ, ամերիկացի մեծ փրոֆեսէօր մը, շատ աննպաստ կարծիք մը յայտնեց հայոց մասին։ Անմիջապէս հակազդեցի։

— Հայերը կը ճանչնա՞ք,— հարցուցի,— թէ ոչ Թուրքին հանդէպ ձեր ունեցած նիւթական սէրը՝ այդ ատելութիւնը ստեղծած է հայերուն դէմ։

Անակնկալի եկաւ մարդը։

— Ո՛չ,— ըսաւ,— ես հայերը չեմ ճանչնար։

— Այդ է պատճառը, որ չէք սիրեր հայերը,— ըսի,— որովհետեւ կարելի չէ ճանչնալ զանոնք եւ չսիրել։

— Կը ցաւիմ,— ըսաւ,— եթէ որեւէ կերպով վշտացուցի ձեզ՝ ներողութիւն կը խնդրեմ։

Զիս հայ կարծած էր։

— Ես հայ չեմ,— ըսի,— բայց վշտացած եմ ձեր այդ արտայայտութենէն։

Յանկարծ, յայտագրէն դուրս, գաղափարներու փոխանակում մը սկսաւ փրոֆեսէօրներուն միջեւ։ Կային այդպիսիներ, որ «հայ» բառը նոր կը լսէին։ Դժբախտաբար, անհեթեթ ու անհիմն գաղափարներ կը յայտնուէին. «խաբեբայ, վաշխառու, անվստահելի» ածականները կը յիշատակուէին. ձեր մասին աննպաստ մթնոլորտ մը կը ստեղծուէր։

— Յարգելի պարոններ,— ըսի, ոտքի ելլելով,— դժբախտաբար սխալ ուղիի մէջ էք, անճիշդ են ձեր հաստատումները. ես հայերը լաւ կը ճանչնամ։ Չեմ գիտեր ինչո՞ւ, հայերը նիւթ չեն եղած այսպիսի պատկառելի համաժողովներուն, հակառակ այն ճշմարտութեան, որ ամենէն հետաքրքրական պարագան անոնցն է։ Դարաւոր մշակոյթ ունեցող ազգ մըն է հայը, որ կորսնցուցած է ամէն ինչ ու վերսկսած իր նոր կեանքը՝ առանց որեւէ նեցուկի։ Ասկէ կենսական ի՛նչ հարց կրնայ ունենալ ընկերաբաններու համաժողով մը։ Ես պատրաստ եմ ձեզի ծանօթացնել՝ մուրալու բոլոր պատճառները ունեցող՝ հայերու խոնարհ զանգուած մը։ Անկէ ետք՝ եթէ կը փափաքիք քանի մը պահեր կը յատկացնենք հայերը սերտելու։ Վստահ եղէ՛ք, որ ամենէն հետաքրքրական պահերը պիտի ըլլան անոնք։ Համաձայն է՞ք։ Կը հաւատա՞ս երբ ըսեմ, թէ բոլոր ձեռքերն ալ բարձրացան։

— Բայց,— ըսի,— դժուար է հայոց այս խումբին ծանօթանալ. անոնք, որ կը փափաքին, վաղը առաւօտեան ժամը չորսին պատրաստ պէտք է ըլլան. ես զանոնք, ինքնաշարժով, պիտի տանիմ հայոց քէմփերէն մէկը ցոյց տալու։

— Ու եթէ այս աննպաստ օդը շարունակուի՞,— հարցուց ծեր փրոֆեսէօր մը։

— Աննպաստ օդին՝ աւելի լաւ կը ճանչնաք զանոնք,— պատասխանեցի։

— Տասնեակ մը փրոֆեսէօրներ, այլազան ազգերէ, հաւանեցան ընկերանալ ինծի։

Ֆուատ լռեց եւ սկսաւ իմ դէմքիս արտայայտութիւնը դիտել։

— Յետո՞յ,— հարցուցի զարմացած։

— «Յետոն» շատ պարզ է,— ըսաւ ժպիտով մը,— դուն պիտի առաջնորդես այս ընկերաբանները եւ անոնց ծանօթացնես հայրենակիցներդ։

Ոտքի ելաւ, հագաւ վերարկուն եւ առանց զիս մտիկ ընելու, վազեց աստիճաններէն վար։

Յաջորդ առաւօտ, ժամը երեքին, մայրս արթնցուց զիս։ Անձրեւախառն սաստիկ հովը ուժգնօրէն կը ծեծէր պատուհաններուն փեղկերը։ Պատշգամի դուռնէն դուրս նայեցայ. կարծէք աշխարհի ստեղծումէն առաջուան վիճակն էր դուրսը, կատարեալ քաոս։ «Ո՞ր յիմար փրոֆեսէօրը այս օդին դուրս կ՚ելլէ», ըսի ես ինծի։ Հագուեցայ, թեթեւ նախաճաշ մը ըրի ու առանց պատասխանելու մօրս շտապեցի վար իջնել աստիճաններէն։ Փողոցին մէջէն աղմկարար գետ մը կը վազէր։ Հազար դժուարութիւններու ենթարկուելով հասայ, հարիւր մեթր անդին, շարքի մտած ինքնաշարժիս։ Բաւական ճամբայ պէտք էր կտրէի՝ հասնելու համար նախկին քէմփին։ Ինքնաշարժին մէջ ծրագիր մը կազմեցի ու ակամայ մտածեցի Ֆուատի մասին։ Տարօրինակ մարդասէր մըն էր, ինձմէ աւելի կը հետաքրքրուէր հայոց վիճակով։ Ժամը չորսին, ինքնաշարժս կեցուցի քէմփին առջեւ։ Կարելի չէր դուրս ելլել, հեղեղանման անձրեւը կը զարնուէր ինքնաշարժիս ապակիներուն։ Քառորդ ժամ սպասեցի։ Մի քանի ստուերներ, հովէն հալածուած, կը շտապէին ծով առաջնորդող ճամբուն վրայէն։ Չորս կողմս նայեցայ՝ եկող չկար։ «Թիւ մէկ խենթը ես եմ», ըսի ու աշխատցուցի ինքնաշարժս։ Օթոպիւս մը գրեթէ դպաւ ինքնաշարժիս։ Բարեկամս վար իջաւ ու բացաւ ինքնաշարժին ետեւի դուռը։ Իրարու ետեւէ, վար իջան փրոֆեսէօրները. պատկառելի խումբ մըն էր։ Ինքնաշարժիս դուռը բանալու ատեն ձեռքս սկսաւ դողալ յուզումով։

Բարեկամս մօտեցաւ ինծի եւ ըսաւ.

— Շնորհակալ եմ, սկսէ՛ ներկայացնել հայրենակիցներդ։

— Ո՞վ որուն շնորհակալ է,— ըսի ու ձայնս խեղդուեցաւ կոկորդիս մէջ։

Սկսայ քալել, ընկերաբանները, անշշուկ, շուքերու պէս կը հետեւէին ինծի՝ բերանաբաց դիտելով խրճիթները։ Անդադրում տեղացող անձրեւը, հովն ու քէմփին ցեխը կը դժուարացնէին մեր յառաջընթացքը։ Կանգ առի Մեննուշ Մայրիկին խրճիթին առջեւ ու մատներովս դուռը հրեցի։ Ներսը աղօտ լոյս մը կար։ Մեննուշ Մայրիկ, եօթանասունամեայ կին մը, կը հագուէր։ Նախ, երկու հաստ կտաւէ կարուած, հնամաշ շապիկներ հագաւ իրարու վրայէն, ապա, երկու խոշոր, բազմաթիւ, գոյնզգոյն կարկտաններով ծանրաբեռն շալվարներ իրարու մէջ դրաւ եւ հագաւ, մէջքը պարանով, լաւ մը ամրացուց։ Զոյգ մը զինուորական, ծուռիկ-մուռիկ կօշիկներ անցուց ոտքերուն, գլուխը բուրդէ գլխարկ մը դրաւ, քաշեց մինչեւ ականջներուն վրայ, ու անոր հաստ լաթի կտոր մը փաթթեց. ընկերաբանները մեծ հետաքրքրութեամբ կը հետեւէին պառաւի շարժումներուն։ Մեննուշ Մայրիկ մօտեցաւ իրարու մօտ պառկած երկու փոքրիկներու, մեծին ուսը ցնցեց մի քանի անգամ ու ըսաւ.

— Մարի՛, կերակուրը մեծ թիթեղին տակն է, դպրոց երթալէ առաջ կերէ՛ք, այսօր փոթորկոտ է օդը, ես պիտի ուշանամ, եթէ դասերնիդ լաւ չէք սորված՝ կանո՛ւխ ելէք, անգամ մըն ալ վրայէն անցէք. հասկցա՞ր ձագուկ։

Առաւ խոշոր պարկ մը, հաստ չուան մը, եւ գաւազանին յենելով՝ դուրս ելաւ։ Շատ դանդաղօրէն կը քալէր. տարիքն ու քէմփին ցեխը կը ծանրացնէին քայլերը։ Վերջապէս հասաւ ծովեզերք, հոն՝ ուրկէ, ժայռերուն վրայէն, քաղաքին աղբերը ծով կը թափէին լուսաբացէն առաջ։ Նայեցաւ վար, իրմէ առաջ, շատեր եկած էին ու գրաւած լաւագոյն դիրքերը։ Գաւազանին օգնութեամբ, իջաւ լպրծուն զառիվարէն ու դանդաղօրէն յառաջանալով, մինչեւ մէջքը, մխրճուեցաւ ծովուն մէջ։ Ծովուն մակերեսը ամբողջութեամբ ծածկուած էր աղբերով։ Ալիքները տակն ու վրայ կ՚ընէին աղբը ու ջուրին երեսը կը բերէին լաթի կտորներ։ Մեննուշ Մայրիկ սկսաւ տոպրակը լեցնել լաթի, տախտակի եւ ոսկորի կտորներով։ Ալիքներուն հարուածներուն տակ՝ ծեր կնկան մարմինը, աղբերուն հետ միասին, կը տարուբերէր։ Յանկարծ սայթաքեցաւ Մեննուշ Մայրիկը ու մարմինը կորսուեցաւ ջուրին տակ։ Մարդիկ հասան օգնութեան եւ ոտքի հանեցին պառաւը, տոպրակը դրին ուսը եւ գաւազանը յանձնեցին։ Մեննուշ Մայրիկին դէմքը ամբողջութեամբ ծածկուած էր աղբերով։ Ծովու ջուրով երեսը լուաց, մատներովը չորցուց աչքերը ու յառաջացաւ աղբերուն թափուած տեղը, շատ լաւ գիտէր, թէ հոն աւելի վտանգաւոր էր, սակայն, աշխատանքն ալ աւելի արդիւնաւոր կ՚ըլլար։ Հովը կը սուլէր ու ծովուն ջուրը, շառաչով մը, կը զարնուէր մարդոց դէմքերուն՝ աղօտելով անոնց տեսողութիւնը։ Նոր կառք մը եկած ու աղբ կը թափէր խարակներուն վրայէն։ Քարիւղի թիթեղի կափարիչ մը, ծուռումուռ եզերքներով, զատուեցաւ աղբերէն, թեւ առաւ ու սլացաւ վեր։ Ինքնիր վրայ խելացնոր կատաղութեամբ դառնալով՝ մեծ շրջան մը ըրաւ ու կայծակի արագութեամբ սուրաց Մեննուշ Մայրիկի դէմքին ուղղութեամբ։ Ընկերաբանները, սոսկումով իրենց դէմքերը ծածկեցին։ Երբ բացին իրենց աչքերը, երեք մարդիկ Մեննուշ Մայրիկի արիւնլուայ մարմինը աղբերուն մէջէն դուրս կը հանէին։

— Ի՞նչ կ՚ընէ այս կինը, մեռնելո՞ւ կ՚աշխատի,— հարցուց ֆրանսացի փրոֆեսէօր մը, սիրտը թունդ ելած։

— Ո՛չ,— պատասխանեցի,— այս կնկան բազմանդամ ընտանիքէն միայն այս երկու թոռնիկները մնացած են. այս աշխատանքով կը կերակրէ զանոնք եւ դպրոց կը ղրկէ։

Վերադարձանք քէմփ՝ խորտակուած տրամադրութեամբ։ Անձրեւը մեղմացած էր ու աղօտ լոյս մը խրճիթներուն տխուր պատկերը յստակօրէն ցոյց կու տար ընկերաբաններուն, փրոֆեսէօրները, ընկերաբանները իրարու ցոյց տալով, բաներ մը կը փսփսային։ Ցածլիկ խրճիթի մը առջեւ, փոքր ձեռնակառք մը կար։ Բացի դուռը։ Երիտասարդ մը, առանց ծածկոցի՝ երկարած էր փսիաթի մը վրան։ Սրունքները այնքան բարակ էին, որ եթէ փորձուէիր բռնել, ցուցամատդ ու բութամատդ իրարու կրնային դպչիլ։ Երկայն, սեւ մազերով ծածկուած էր մարմնին բաց մասերը։ Նեղ եւ թեթեւօրէն դուրս ցցուած կուրծք մը ունէր, թեւերը, վատուժ ու անշարժ, ինկած էին մարմնին երկու կողմերը։ Վիզը տարօրինակօրէն երկայն էր ու բարակ։ Հաւկթաձեւ, լայն մասը վեր, գլուխ մը ունէր։ Գլխուն մէկ մասը ծուռ էր ու ներս քաշուած։ Բերանը բաց էր ու լեզուին մէկ մասը դուրս կախուած։ Լայն, անբնական աչքեր ունէր. գորտի աչքերը յիշեցնող. անկարելի էր որոշել նայուածքին ուղղութիւնը։ Փրոֆեսէօրները ակնապիշ կը դիտէին այս մարդկային խլեակը։ Անկիւնը պառկած պաւառը աննշմարելի անցած էր։ Երիտասարդը սկսաւ շարժիլ. անկենդան եւ ազազուն թեւերը, յենարանի վերածուեցան ու քանի մը ճիգէ ետք երիտասարդը նստեցաւ։ Նստած տեղը սկսաւ տատանիլ։ Գլուխը մէյ մը աջ եւ մէյ մըն ալ ձախ ուսին վրայ կ՚իյնար։ Ոտքի ելաւ, հովէն տարուբեր եղէգի նման կը ճօճէր։ Քալելու փոխարէն կ՚ոստոստէր՝ կրակի վրայ կոխողի մը նման, ծունկը մինչեւ մէջքը ընդոստ բարձրացնելով։ Իւրաքանչիւր քայլափոխին, մարդ կը կարծէր, թէ մէկ կողմին վրայ պիտի տապալէր։ Աչքերը մեր վրայ դարձան, բերանը բացաւ, լեզուն վեր ու վար շրջան մը ըրաւ, դէմքը ծամածռեց, լորձունքը կզակին վրայ վազեց ու «րօ՜հ, հր՜սս, էօ՜հ, էօ՜հ» ձայներ մը դուրս տուաւ։

— Բարի լոյս, Արթին,— ըսի,— ե՞րբ գործի պիտի սկսիս։

Ուշադրութեամբ նայեցաւ ինծի, ճանչցաւ զիս, լայն ու յիմար ժպիտ մը ծածկեց ամբողջ դէմքը։

— Հըը՜, հա՜, հի՜ւ, հի՜ւ, սը՜հ, սը՜հ,— ըսաւ։

Դէպի դուռը յառաջացաւ։ Ընկերաբանները շտապով, ցրուեցան դրան առջեւէն։ Արթին աջ ու ձախ ոստոստելով, մօտեցաւ ձեռնակառքին, կառքին ամրացուած չուանը վիզէն անցուց, բռնեց կառքին առջեւի բռնատեղերէն, ինծի նայեցաւ, ժպտեցաւ. «հէօ՜, հէօ՜, հի՜ի, հի՜ի», ըսաւ. մերկ սրունքները քէմփի ցեխին մէջ մխրճեց եւ ոստոստելով հեռացաւ։

Ընկերաբանները, անշարժ ու սմքած, մնացին Արթինի խրճիթին առջեւ։

— Ո՞ւր գնաց այս երիտասարդը,— հարցուց փրոֆեսէօրներէն մէկը։

— Բեռնակիր է,— ըսի,— մինչեւ ուշ երեկոյ կ՚աշխատի. հիւանդ մայր մը ունի կերակրելիք։

— Բայց այս տղան պէտք է անդամալոյծներու ապաստանարան մը դրուի,— ըսաւ փրոֆեսէօրը,— անմարդկային է այս։

— Փորձեցէ՛ք,— ըսի,— փորձեցէք նուազագոյն նպաստ մը տալ իրեն, իր աշխատավարձքէն աւելի, ու պիտի տեսնէք, այդ այլանդակ դէմքին վրայ, գծագրուող զայրոյթը։

— Ընկերաբանները շշմած իրարու երես կը դիտէին։

Ես դանդաղօրէն շարունակեցի ճամբաս։ Ընկերաբանները յոգնութեան նշաններ սկսած էին ցոյց տալ։ Մեր առջեւէն, կորաքամակ, անհաստատ քայլերով, Խաչեր էմմին կը յառաջանար։ Փրոֆեսէօրները ուշադրութեամբ անոր ձեռքերը կը դիտէին։ Մատները պրկուած ու ծուռ էին՝ թզենիի մը չորցած ճիւղերուն նման։ Ձեռքերուն մորթը պրկուած էր ու պղնձագոյն փայլ մը կար վրան։ Քայլերս արագացուցի, ու՝

— Բարի լո՛յս, Խաչեր էմմի,— ըսի։

Խաչեր էմմին, անխօս, նայեցաւ ինծի, նայեցաւ ընկերաբաններուն ու շարունակեց ճամբան։ Ընկերաբանները, զարհուրած, դէմքերնին ուրիշ կողմ դարձուցին։ Կրակը հրէշային արտայայտութիւն մը տուած էր Խաչեր էմմիի դէմքին։

Հետեւեցանք Խաչեր էմմիին. ան քիչ ետք հասաւ աշխատած շէնքին մօտ. բանուոր էր։ Մօտեցաւ պէթոնով լեցուն թիթեղի մը, դիտեց խուփ ձեռքերը, գերմարդկային ճիգով բացաւ աջ ձեռքին մատները, աջ ձեռքի օգնութեամբ բացաւ ձախ ձեռքին մատներն ալ, ծռեցաւ թիթեղին վրայ, այդ ծուռումուռ մատները աստիճանաբար պրկուեցան թիթեղին երկու եզերքներուն վրայ։ Վայրկեան մը՝ այդ դիրքին մէջ մնաց, դէմքի մկաններուն ցնցումները կրկնապատկուեցան եւ քրտինքի կաթիլներ կազմուեցան ճակտին վրայ։ Ընկերաբանները, շունչերնին բռնած, կը հետեւէին անոր շարժումներուն ու թաշկինակով դէմքերնին կը չորցնէին։ Խաչեր էմմին կրած մարմնական ցաւը, կարծէք, փոխանցուած էր փրոֆեսէօրներուն։ Խաչեր էմմին բարձրացուց թիթեղը գետնէն ու զետեղեց քովնտի ցած պատին վրայ, ծռեցաւ, թիթեղը դրաւ կռնակին վրայ ու աստիճաններէն դանդաղօրէն բարձրացաւ եւ անհետացաւ մեր տեսողութենէն։ Ընկերաբանները խոր շունչ մը առին։

— Այս մարդը մեր գիւղին ուսուցիչն էր,— ըսի,— այլանդակուած դէմքով՝ մերժեց այդ պաշտօնը շարունակել։

Լուռ ու անշարժ կեցած էին ընկերաբանները՝ խորասուզուած մտածումներու մէջ։

Երիտասարդ փրոֆեսէօր մը մօտեցաւ ինծի եւ ըսաւ.

— Դեռ շատ երկա՞ր է այս Գողգոթայի ճամբան, ես ուժ չունիմ շարունակելու։ Ես պէտք է վերադառնամ պանդոկ, մէկ օրուան մէջ ասկէ աւելի հերոսներ չեմ կրնար դիտել։

— Այս Գողգոթա չէ՛,— ըսի,— ասիկա յարութեան ճամբու սկիզբն է, մեր Գողգոթան չտեսնելու համար Աստուած իսկ, Իր աչքերը գոցեց։

Միւս փրոֆեսէօրներն ալ ներողութիւն խնդրեցին եւ յայտնեցին, թէ ամբողջ կեանք մը լեցնելու չափ բաներ տեսած էին այդ օր ու չէին կրնար շարունակել այս տանջալից ճանապարհը։

Գլուխները կախ, դանդաղ քայլերով դուրս ելան քէմփէն։ Վերջին անգամ դարձան խրճիթներուն կողմը, գլխարկները հանեցին ու յարգանքով գլուխները խոնարհեցուցին քէմփի հերոսներուն առջեւ. եւ, կորաքամակ, իւրաքանչիւրը իր ազգին բաժին ինկած մեղքը շալկած՝ բարձրացաւ ինքնաշարժ։