Վեց տարի, փողոց նետուած անտէր գնդակի մը նման, որբանոցէ որբանոց գլորած են զիս։
Որբանոցները կը փոխուէին, նոր «հայրիկ»ներ եւ «մայրիկ»ներ կ՚ունենայինք, սակայն ամէն գիշեր, նոյն մաշող եւ անվերջանալի երազը կը տեսնէի։
Կայնած կ՚ըլլայի բլուրի մը ստորոտը։ Վերէն, բլուրի գագաթէն, ափի մեծութեամբ, մէկ երեսը ուռած, կլոր, թարմ ու քաղցրաբոյր հացեր թաւագլոր եւ թեւերով կը սուրային վրաս։ Աչքերս, բերանս եւ մատներս լայն բացած՝ կը խոյանայի անոնց վրայ։ Հացերը, երբ մօտենային ինծի, կը սկսէին ոստոստել, կը զարնուէին ձեռքերուս, դէմքիս եւ աջ ու ձախ քսուելով կը փախչէին հեռուն։ Գետին կը նետուէի, կը տապլտկէի հողերուն մէջ՝ գէթ մէկ հատին տիրանալու համար, անօգո՜ւտ, թռչուններէն աւելի անհպելի էին անոնք, ձուկերէն աւելի լպրծուն, նապաստակներէն աւելի արագաշարժ։ Ընդոստ կը նստէի անկողնին մէջ, յուսաբեկ կը դիտէի շուրջս եւ կրկին գլուխս կը հանգչեցնէի բարձին, եւ ահա, նոյն արշաւը կը վերսկսէր՝ աւելի տաժանելի, աւելի խռովիչ։
Ես ամէնէն դժբախտ որբն էի ընթրիքներու ընթացքին։ Շերտ մը հաց կու տային մեզի եւ երկու ընկոյզ։ Եթէ երկուքն ալ փուճ եւ փտած ըլլային՝ կը վերադարձնէինք կեղեւները հսկիչ «մայրիկ»ին եւ կը ստանայինք երրորդ մը, եթէ ան ալ փուճ ելլէր՝ ա՛լ անկէ ետք՝ մեզի կը մնար մեր չար բախտը անիծել։
Տեւապէս կը գանգատէի «մայրիկ»ներուն.
— Չե՛մ ուզեր, ինծի միշտ ֆըս ընկոյզ կը տաք, լաւերը ձեր սիրածներուն կը պահէք, դուք զիս չէք սիրեր։
«Մայրիկ»ները այնքա՜ն անտէր «զաւակ»ներ ունէին, որ իւրաքանչիւր որբին հազիւ թէ բրդուճ մը սէր բաժին կ՚իյնար, անբաւարար՝ պարապ ընկոյզ մը լեցնելու։
Վերէն, շա՜տ վերէն, որբախնամ Ամերիկայէն, օր մըն ալ, անօթի բերաններէն ձերբազատուելու հրահանգը եկաւ։ Տնօրէնը, սնանկացած վաճառականի մը նման՝ սկսաւ հին տոմարներ թերթատել՝ ազգական ունեցող որբեր գտնելու եւ զանոնք տուն ճամբելու մտադրութեամբ։
Բոլոր անօթի բերաններէն նոյն աղօթքը կը բարձրանար Ամենակալին.
— Բարի՛ եւ ողորմած Աստուած, ինծի ազգական մը տուր։
Աստուած լսեց աղօթքս եւ ինծի ազգական մը շնորհեց, եւ ի՜նչ ազգական… հարազատ մա՜յր մը։
Շաբաթ մը ետք, երեկոյեան, կապոց մը նետած ուսիս՝ մտայ մօրս խրճիթը։
Չեմ գիտեր, թէ քանի՞ անգամ մայրս համբուրեց զիս։ Չհասկցայ, թէ ինչո՞ւ այնքան պինդ ու երկարօրէն կը սեղմէր զիս կուրծքին, կու լար ցնցուելով եւ անվերջ կը կրկնէր.
— Տղա՛ս, տղա՛ս, տղա՛ս, տղա՛ս…
Յետոյ նստեցուց զիս տիվանին վրայ, ծունկի եկաւ առջեւս, ձեռքերս առաւ ափերուն մէջ եւ նայուածքը սեւեռեց դէմքիս. կարծես աչքերովը զիս կը լափէր։
— Անօթի՞ ես,- հարցուց յանկարծ։
— Այո՛,— պատասխանեցի՝ մօրս վերջին բառին արձագանգը դեռ չցնդած օդին մէջ։
— Հաւկիթ մը տապկեմ, կ՚ուտե՞ս,— եղաւ երկրորդ հարցումը։
Չհասկցայ. կը կատակէ՞ր արդեօք, զի՞ս կը փորձէր, այդ ի՜նչ անտեղի հարցում էր։
— Չե՞ս սիրէր, ուրի՞շ բան մը կ՚ուզես։
— Կը սիրե՛մ, կը սիրե՛մ, շա՜տ կը սիրեմ,— աճապարեցի ըսել՝ ձեռքիս թռչունը փախցնելու վախէն լեղապատառ։
Ներսը լեցուեցաւ քարիւղի օճախին անախորժ ծուխովն ու հոտովը։
— Դուրս գնա՛, ես քեզ կը կանչեմ,— ըսաւ մայրս։
Դուրսը, քէմփի խրճիթները կարծես իրարու կռթնած էին՝ կարենալ ոտքի մնալու համար։ Մթնշաղին մէջ աւելի լքուած կերպարանք մը ունէին, աւելի խարխլած։ Մեր տնակը ամէնէն փոքրն էր եւ ամէնէն խեղճը, սակայն հաւկի՛թ կար ներսը, հաւանաբար հաց ալ գտնուէր, եւ թերեւս, երբեմն-երբեմն միս ալ կը մտնէր հոն։ Լորձունքով լեցուեցաւ բերանս. իւղին եւ հաւկիթին բոյրը կը գրգռէր քիմքս։
Լուսաւորուեցաւ խրճիթը եւ ներս կանչուեցայ։ Սենեակին կեդրոնը սփռոց մը փռուած էր, եւ անոր վրայ հաւկիթին դեղնուցը՝ ճերմակով շրջանակուած, նորածագ արեգակի մը նման կը շողար։ Սփռոցին մէկ անկիւնը դրուած էին իմ երազներուս կախարդանքը եղող քանի մը անմատչելի հացեր։ Սեւեռաբիբ սկսայ դիտել զանոնք։
— Նստէ՛, կե՛ր,- ըսաւ մայրս։
Ես մօրս հրամանին չէի սպասեր. շլմորուն կը դիտէի խելօք, անշարժ հացերը։
— Ինչո՞ւ չես նստիր։
Նստեցայ եւ տրամադրութիւնս րոպէապէս խանգարուեցաւ։ Ինչպէ՞ս պիտի կարենայի ուտել այդ ամբողջ հաւկիթը, երբ առջեւս պզտիկ հացի կտոր մը դրուած էր միայն։ Առի հացը եւ մատներուս օժանդակութեամբ յաջողեցայ հաւկիթին կէսը զետեղել վրան. ուշադրութեամբ բարձրացուցի ձեռքս, բերանս լայն բացի եւ հապճեպով թխեցի ներս։ Տէ՜ր Աստոած, ատ ի՜նչ համով պատառ էր։ Երբ բերանս պարպուեցաւ, նայուածքս յառեցի սփռոցին անկիւնը, ուր ախորժաբեր հացեր իրարու կը ժպտէին եւ սկսայ թախանձագին զանոնք դիտել։
— Կշտացա՞ր,- հարցուց մայրիկը։
— Ո՛չ,— պատասխանեցի՝ գլուխս ձախ ուսիս վրայ հանգչեցուցած։
— Ուրեմն ինչո՞ւ չես ուտեր,- զարմացաւ մայրս։
— Ես իմ բաժինս կերայ,— ըսի եւ մեծ դժուարութեամբ զսպեցի արցունքներս։
Մայրս կու լար իմ տեղս։
— Հո՛ս բաժին չկայ, տղա՛ս, մոռցի՛ր որբանոցը,— ըսաւ հեկեկալով,— այս բոլոր հացերը քուկդ են. եթէ չբաւեն ասոնք՝ նորերը կը բերեմ։
— Այդ հացե՞րն ալ կրնամ ուտել,— հարցուցի՝ առանց հաւատալու ականջներուս։
— Անշուշտ,— ըսաւ մայրս եւ բոլոր հացերը առջեւս դրաւ։
Կէս հաւկիթ մնացած էր պնակին մէջ։ Այս անգամ հացի խոշոր շերտ մը առի, հազիւ հազ դպցուցի հաւկիթին եւ բերանս մխրճեցի։ Այնքա՜ն լեցուեցաւ բերանս, որ մեծ դժուարութեամբ կրնայի ծամել։
— Ինչո՞ւ այդպէս կ՚ուտես,— հարցուց մայրս շշմած։
Չէի կրնար պատասխանել, այտերս ուռած էին, կարծես ամէն մէկ կողմը ընկոյզ մը պահուած ըլլար. ձեռքովս ցոյց տուի հաւկիթն ու հինգ հացերը եւ հարցական զինք դիտեցի։
— Ուրիշ հաւկիթ ալ ունինք, տղա՛ս, հատ մըն ալ տապկե՞մ։
Արագցուցի ծամելու գործողութիւնը եւ գլխով կրկին ու կրկին «այո՛» ըսի։
Երկրորդ հաւկիթը «որբ» բառին վրայէն հաստ գիծ մը քաշեց։
— Կշտացա՞ր,— հարցուց մայրս, երբ նշմարեց, որ անշարժ կը շարունակէի նստիլ սփռոցին առջեւ։
— Ո՛չ – պատասխանեցի։
— Հաւկիթ մըն ալ տապկե՞մ,— հարցուց ժպիտով։
— Երկո՛ւ հատ,— պատասխանեցի՝ քաջալերուած մօրս ժպիտէն։
Հոյակապ էր տեսարանը։ Հաւկիթները, երկու խոշոր ու բարի աչքերու պէս, աննախընթաց խնճոյքի կը հրաւիրէին զիս։ Մեծ ախորժակով վերսկսայ ճաշել։ Ստամոքսիս մէջէն բողոքի ձայներ կու գային. կատաղի երուզեռ մը կար. ներս խուժող պատառները արգելքներու կը հանդիպէին։ Երբեմն-երբեմն մօրս կը նայէի։ Խոհուն եւ տրտում էր արտայայտութիւնը, աչքերը խոնաւ էին։
— Կշտացա՞ր,— հարցուց, երբ տեսաւ, թէ հացի կտորով մը պնակին յատակը կը փայլեցնէի,— հատ մըն ալ տապկե՞մ։
— Երե՛ք հատ,— պատասխանեցի։
— Մայրս շարժեցաւ տեղէն. լսե՞ց զիս արդեօք։
— Երե՛ք հատ,— կրկնեցի՝ աւելի բարձր։
— Լսեցի,— ըսաւ մեղմօրէն,— եթէ երեք հարիւր հատ ալ եփեմ՝ պիտի չկշտանաս։ Պիտի հիւանդանաս, սակայն պիտի չկշտանաս, որովհետեւ չես գիտեր, թէ ի՞նչ կը նշանակէ «կշտանալ», որովհետեւ այդպէս կամեցան տնօրէնները։ Այսօր անօթի պառկէ, տղա՛ս, բայց վստահ եղիր, առանց ուրիշի նպաստին, օր մը, ապայման, բոլորս ալ պիտի կշտանանք։
Ինչ որ հասկցայ մօրս խօսքերէն, այն էր, որ վերջին հաւկիթը կերած էի այդ օր։
Յաջորդ առտու երբ արթնցայ՝ շուարած չորս կողմս կը դիտէի… առաջին գիշերն էր, որ երազ չէի տեսած։